USA sa masaarong bag-ong money-maker alang sa lokal nga mga imbestor mao ang Pekin duck, labi na ang F1 (first generation) ducklings sa superior genetic line gikan sa Czech Republic nga ania na karon sa nasod.

Matod ni Dr. Erwin Cruz nga namaligya karon og mga piso, kining Pekin duck kasagaran moabot sa timbang nga 3.6 ka kilo sulod lang sa 49 ka adlaw. Dunay dressing percentage nga 69%, ang matag itik molimpiyo og 2.48 kilos sa igbabaligya nga karne. Ang karne mapalit sa farmgate price nga P190 kada kilo, maong ang nanagpatubo niini mokita og P471.20 kon mahalin ang dressed duck.

Ug pila may magasto sa produksiyon sa matag usa ka itik sa usa ka batch nga may 100 ka itik? Matod ni Dr. Cruz nga P122.83 ra ang gasto sa pagprodyus og usa ka kilo nga karne, apil na ang gasto sa dressing. Busa, P304.6 ang magasto sa pagprodyus og 2.48 kilos nga karne matag itik. Imenos kini sa kinatibuk-ang halin nga P471.20, moganansiyag P166.59 kada itik. Kini dili na daotan alang sa pagpatubo og Pekin duck sulod sa 49 ka adlaw.
Gibutyag ni Dr. Cruz nga ang kalidad sa karne seguradong makapasar sa high standards sa iladong mga restawran sa Manila ingon man usab ngadto sa mga importer gikan sa Japan. Gani, duna may usa ka Japanese importer nga gustong moangkat og tulo ka container loads (54 ka tonelada) sa dressed Pekin duck matag semana. Apan sa pagkakaron ang suplay dili pa igo nga makatubag sa panginahanglan.

Miingon si Dr. Cruz nga ang mga itik angayng patuboon sulod sa balay-balay nga dunay elevated floor (usa ka metro ang gitas-on gikan sa yuta). Sa growing period nga 49 ka adlaw, ang matag itik kasagaran mokonsumog 8.4 ka kilo nga mogastog P194.58.
Laing gasto niini ang sa mga piso (P65 kada usa), brooding cost sa tag-P5 kada ulo; upa sa humay nga gamiton sa pag-brooding (P5 kada ulo). Ug bahin sa labor, mogastog P1,000 sa 100 ka itik.

Sa wala lang damha, miabot ang bulawanong oportunidad alang sa Pilipinas nga angayng pahimuslan kay kita lang ang nag-inusarang nasod sa rehiyon nga wala maapektohi sa bird flu. Matod ni Dr. Cruz nga posible kaayo ang paghugpong kun clusters sa Pekin duck production nga mag-apil sa gagmayng mga mag-uuma.

Ang gikinahanglan karon mao ang suportar sa kagamhanan alang sa industriya sama sa probisyon sa AAA dressing plants aron mahimong posible ang pag-eksport sa Pekin duck meat dili lang ngadto sa Japan apan ngadto usab sa uban pang kanasoran.

Ang teknolohiya sa postharvest processing ingon man usab sa nagkadaiyang mga paagi sa pagluto sa karne sa Pekin duck angayng anaa sa research agenda.

Hinuon, angayng dili lang sa eksport ang targeton. Angay usab natong patilawon sa karne sa Pekin duck ang daghang Pilipino. Sa pagkatinuod, daghang Pilipino ang nagtuo nga ang karne sa itik ubos nga matang kay sila nagtuo lagi nga kini gahi ug langsa. Nahitabo kini tungod kay ang kasagarang ihawon mao man ang culls nga lokal nga itik nga ang karne gahi na kaayo.

Apan sa higayon nga makatilaw sila sa unoron ug humok nga karne sa 49-ka-adlaw nga Pekin duck ni Dr. Cruz, hingpit gyod nga mausab ang ilang panahom sa karne sa itik.

UNA namo siyang nakita sa daplin sa dalan sa lungsod sa President Quirino sa Sultan Kudarat. Namaligya siya niadto sa iyang muscovado sugar ug sugarcane vinegar ubos sa landong sa hinimong silonganan. Abi nako og usa lang siya ka ordinaryong small-time vendor.

Apan nasayop ko sa akong pangagpas. Si Mauricio Tomboc, Sr. dili diay usa ka small-time vendor. Siya ang nag-unang prodyuser og organic muscovado sugar ug premium cane vinegar. Kini ang specialty products nga pinangita sa mga pumapalit nga nanagpakabana sa kahimsog sa panglawas. Ang muscovado sugar nahimo karong popular tungod kay kini giingon nga labing maayo alang sa himsog nga panglawas kaysa refined sugar.

Gikahimamat nako si Mauricio tungod kay ang among kauban, si Mrs. Estrella Hidalgo, tinugyanan sa usa ka kompaniya sa usa ka binhi, gustong mopalit sa iyang paboritong muscovado ug sugarcane vinegar sa amo nang pagbalik paingon ngadto sa Koronadal City. Matod niya nga dili gyod siya mopalyar pagpalit sa duha ka produkto sa higayon nga makaagi siya sa lungsod sa President Quirino.

Mitug-an si Estrella nga ang tawo usa ka Ilocano ug sa dihang nakigsulti ko niya sa among lengguwahe, na-excite siya ug gustong ipakita diri namo ang iyang sugar mill ug ubang pasilidad. Ug gisanong namo ang iyang pangimbitar.

Nasorpresa si Mrs. Hidalgo sa dihang among nahibaw-an nga dunay dakong balay si Mauricio nga morag palasyo nga dili pareho sa dagkong mga balay nga gitukod sa daghang OFWs sa kapupud-an. Gibanabana ni Estrella nga ang maong balay migasto og labing menos P9 ka milyon. Kini tungod kay ang iyang pamilya bag-o lang usab nga nagpatukod og susamang gidak-on nga balay.

Apan labi kaming interesado sa iyang muscovado sugar production. Ang paktori anaa lang sa atubangan sa panimalay sa mga Tomboc. Una niyang gipakita ang iyang steel sugarcane crusher nga matod pa niya napalit og P81,000 sa 2004. Dili halayo sa crusher ang unom ka higanteng vats nga maoy ilang gigamit sa pagluto sa muscovado sugar.

Gipasabot ni Tomboc nga 102 ka galon sa duga ang isulod sa matag itosan ug itoson sulod sa 12 ka oras. Samtang mogugol kinig taas nga panahon sa pag-itos, dili siya mogastog dako sa panugnod tungod kay migamit siya og ugang sugarcane bagasse. Gawas sa bagasse, migamit siya og daghang leaf petioles sa African oil palm nga iyang makuhang libre gikan sa daghang plantasyon sa palm oil sa Sultan Kudarat.

Ang matag itosan makaprodyus og 100 ka kilo nga muscovado sugar matag adlaw. Kini nagpasabot nga makaprodyus siyag labing menos 600 ka kilo kada adlaw.

Pipila ka bulan gikan karon, nagalaom si Tomboc nga madoble ang iyang produksiyon ingon man usab maugmad ang packaging sa iyang produkto. Kini tungod kay gitagaan siyag P700,000 nga grant sa Department of Science and Technology (DOST) aron ma-upgrade ang iyang mga pasilidad. Migahin usab siyag counterpart nga P400,000. Atol sa among pagbisita, nangambas na siya sa mga presyo sa mga kahimanan nga idugang sa iyang paktori.

Ang iyang 30-ka-ektarya nga sugarcane plantation nahimutang duol sa iyang paktori. Gitagi-tagi niya ang iyang pagtanom aron makaani siya sa tibuok tuig ug mahimong makaprodyus og muscovado matag adlaw sa tuig. Aron makaprodyus og organic muscovado sugar, si Tomboc nagpatubo og tubo nga wala gamiti og kemikal nga mga abono ug pestisidyo.

Giunsa niya nga makakuha og P700,000 nga grant gikan sa DOST? Gipasabot ni Tomboc nga magtambongan siyag daghang pasinati ug komperensiya sa organic production ug pagproseso sa mga produkto sa umahan ubos sa pagdumala sa DOST ug ubang mga grupo. Tingali, matod niya, nakita sa kadagkoan sa naasoyng ahensiya ang growth potential sa iyang produkto maong gitanyagan siyag financial assistance aron maugmad ang kalidad sa iyang produkto.

Gibutyag ni Tomboc nga wala siya mamroblema sa pagbaligya sa iyang muscovado sugar. Niya pa, usa siya ka membro sa kooperatiba nga nagbaligya og daghang muscovado sugar sa Manila. Duna say nagkadako nga panginahanglan sa ubang mga dapit sa Mindanao ug Kabisay-an. Sa iyang roadside stall, gibaligya niya sa tag-P49 kada kilo. Katugbang kini sa retail price sa tunga sa kilo sa mga supermarket sa Manila.

Si Mauricio nakahatag og trabaho sa iyang katagilungsod. Niya pa, 17 ka pamilya ang nagtrabaho alang niya sa tibuok tuig sa iyang umahan ug sa manufacturing operations.
Gihimugso siya sa Binalonan, Pangasinan 74 ka tuig na ang minglabay. Gamay pa siyang bata dihang ang iyang mga ginikanan minglangyaw ngadto sa Mindanao. Natapos niya ang iyang Commerce degree sa Notre Dame of Dadiangas (karon usa na ka unibersidad). Imbes nga mangaplayg trabaho, miuban siya sa iyang amahan sa pagpananom niini og tubo. Ug kini maoy iyang gipadayon hangtod karon, napalapdan pa gani niya ang operasyon sa pagpanglabay sa panahon.

Si Tomboc ug ang iyang asawa gitugahan og tulo ka anak nga karon pulos na mga propesyonal. Ang kamagulangang babaye usa ka computer engineer. Ang ikaduha accountant samtang ang nag-inusarang lalaki, si Mauricio Jr., usa ka physical therapist.

SA ulahi nakong pagbisita sa Mindanao sa pagpangita og makadasig nga mga sugilanon sa pagpanguma aron sulaton, gikabagat nako ang malamposong kababayen-ang mag-uuma. Gradwado ang pipila kanila samtang ang uban igo lang nakatungtong sa hayskol.
Sa dihang akong gikabagat si Josephine Roquero, 45, sa Barangay Ugalingan, Carmen, North Cotabato, ako siyang giingnan nga mora siyag usa ka airline stewardess ug dili usa ka mag-uuma sa mais gumikan sa flawless niyang pamanit. Mikatawa lang siya, apan, nakaseguro ko nga mas nakaangat ang iyang panginabuhi isip mag-uuma sa mais kaysa kon usa siya ka airline stewardess.

Gradwado sa Komersiyo si Josephine nga nakat-on sa pagpananom og mais sa bata pa. Gihinubay niya nga ang iyang inahan maoy mag-uuma sa pamilya nga nanagpatubo og mais samtang ang iyang amahan misulod sa buy-and-sell business. Gitug-an niya nga nakuha niya gikan sa inahan ang gugma alang sa pagpananom samtang ang iyang amahan usab ang nagsilsil kaniya sa abilidad sa pagnegosyo. Si Josephine karon usa ka mag-uuma og negosyanteng babaye.

Natapos niya ng iyang commerce degree sa Notre Dame of Kidapawan. Human sa gradwesyon, mitrabaho siya isip kaswal nga empleyado sa Development Bank of the Philippines nga magdawatan og P2,500 matag buwan. Human sa duha ka tuig, miluwat siya sa iyang gitrabahoan aron mosulod sa pagpananom og mais. Nagustohan niyang itanom ang mais tungod kay wala pay upat ka buwan, mahimo na kining anihon ug mahimong kuwarta.

Nagsugod siya sa kinaugalingon niyang pagpananom og mais sa 1992. Sa mao usab nga tuig, naminyo siya kang Paul Roquero, nga karon usa na ka retiradong army sergeant. Tungod kay anaa sa army si Paul, wala kiniy panahon sa pagtabang niya sa pagpanguma. Apan karon, nagsugod na usab kini sa kaugalingon niining farm project – ang rice production. Ang corn business gisalig kang Josephine.

Si Josephine nagpatubo sa kaugalingon niyang corn crop ug namuhunan sa ubang mga mag-uuma sa mais. Sa miaging tingpananom, nagtanom siya og GMO corn variety nga gitawag og Healer 101 sa napulo ka ektarya sa kaugalingon niyang luna ug laing 10 ka ektarya sa giprenda kaniya. Isip usa ka corn trader, namuhunan siya mga mag-uuma nga nagtikad og kinatibuk-ang 300 ka ektarya. Paliton niya ang mga naani sa mga mag-uuma nga iyang gihatagag puhunan ingon man usab ang pagbiyahe niini.

Sa pagpamuhunan sa ubang mga mag-uuma sa mais, mag-advance si Josephine og inputs ngadto sa mga mag-uuma nga nag-apil na sa mga semilya, abono, herbicide ingon man usab cash alang sa pag-ani, paglubo ug pagpauga. Dili siya mopatong og interes apan nakaseguro siya nga siya ang makapalit sa mga naani sa mga mag-uuma. Kini ang naglangkob sa iyang trading operations.

Dako kaayo ang iyang corn trading. Kini ang hinungdan nga mipalit siya og upat ka 10-wheeler truck ug usa ka Forward truck nga maoy gamiton sa paghakot sa mga mais gikan sa umahan ug itumod ang linubo nga mga mais ngadto sa mga feed miller ug ubang pumapalit.

Bisan og ang iyang corn trading maoy nahatagan niyag daghang oras, dili niya kalimtan ang pagbubo usab og duha ngadto sa lima ka oras sa pagsusi sa iyang umahan sa mais matag Sabado. Giisip man god niya ang iyang kaugalingon nga hands-on corn farmer.
Si Josephine usa lang sa upat ka magsoon nga misulod sa samang negosyo. Ang iyang manghod nga si Eunice Sumagka usa usab ka commerce graduate ug corn farmer. Nananom kinig mais sa 10 ka ektarya sa luna niini ug sa laing tulo ka ektarya nga pinrenda.

Gibutyag niini nga ang GMO variety, Healer 101, mokita gayod nga tanom. Matod niya nga sa miaging tingpananom, natala niya ang tanan niyang nagasto ingon man usab ang kinatibuk-ang kita gikan sa 1.5 ka ektarya nga iyang gitamnan og Healer 101. Nakatigom siyag 9.7 ka tonelada sa dried kernels (14% moisture content) nga iyang nabaligya sa tag-P14.80 kada kilo. Migasto lang siyag kinatibuk-ang P55,000 sa 1.5 ka ektarya nga plantasyon, apil na ang binhi, abono, herbicide, labor, paghakot, pagpalubo, pagpauga ug pagbaligya. Ang kinatibuk-an niyang kita mikabat og P143,000 nga may limpyong kita nga P88,500.

Si Eunice aktibo usab sa financing sa humay imbes nga sa mais. Kasamtangan kining namuhunan sa mga mag-uuma nga nananom og humay nga mokabat og 100 ka ektarya.

Diversified Woman Farmer
Tandi sa managsoon nga nahisgotan nato sa itaas, si Remedios Gamit sa Brgy. New Pangasinan sa Koronadal City, nag-opereyt og gamayng proyekto. Nanguma lang siya sa duha ka ektarya samtang ang iyang bana nagmaneho og traysikol alang sa dugang nilang kita. Si Remedios Gamit angay lang sad nga hatagan og espesyal nga pagtagad kay siya usa ka maayong modelo alang sa small-scale diversified farming.

Halos ang tanang porsiyon sa duha ka ektarya nga umahan ang gitagana sa GMO corn apan nakakuha siya og padayong kita gikan sa iyang mga utanon. Sa panahon sa una namong pagbisita, ang mga batong nanghimunga na. Apan dili usab madugay, si Remedios magsugod na usab sa pagpangani sa iyang okra. Matod niya nga ang okra usa ka maayong kapanguwartahan. Ang pagpangani niini mahimong ipahigayon matag adlaw o matag duha ka adlaw ug ang presyo kasagaran mabaligya niya sa tag-P20 kada kilo. Laing paborito niyang mga utanon nga iyang gitanom in rotation mao ang saluyot, kamatis, talong, paliya ug sili. Ang calamansi laing tanom nga mihatag kang Remedios og steady income.

Lain usab nga kasaligan nga mokita ning babayeng mag-uuma mao ang iyang mga baka. Duna siyay upat ka himsog nga hingkod nga Brahman ug usa ka nati. Ang labing dako, matod ni Remedios, mahimong mabaligya og P35,000 matag usa samtang ang nati mahimong mabaligya sa P17,000. Dili na daotan nga supplementary income nga madugang sa unsa may iyang kitaon sa iyang utanon ug mais.

Gikabagat usab nato ang laing kugihang babayeng mag-uuma panahon sa among pagbisita sa Mindanao. Nag-apil kanila si Yolanda Sales sa Bagumbayan, Sultan Kudarat; Vicky Madelo sa Brgy. Sarabia, Koronadal City; Leticia Magbanua, 72 sa Ranzo, Carmen, North Cotabato.

ANG state-of-the-art processing plant sa Brgy. Sumabnit, Binalonan, Pangasinan maoy gilaoman nga magpakusog sa produksiyon sa mais sa nasod, maghatag og panginabuhian sa mga mag-uuma ug trabahador, ug sa samang higayon makadaginot og dolyar alang sa Pilipinas. Mahimo sab nga kini mokita og foreign exchange kun kuwartang langyaw ugma damlag.

Kini ang $8-million seed processing facility sa Syngenta, usa sa giant multinational companies nga misulod sa pag-ugmad ug pag-apod-apod sa nagkadaiyang agricultural inputs sama sa crop protection chemicals ug improved crop seeds. Samtang ang planta nahimutang sa Luzon, ang mga mag-uuma og mais sa Kabisay-an ug Mindanao makabenepisyo usab gikan sa naugmad nga mga binhi.

Ang processing plant mahimo sad nga makaproseso og nagkadaiyang crop seeds apan ang nag-unang pokus gyod niini mao ang pagproseso sa Bt corn seeds. Kini ang gitawag og biotech crop nga maghatag og nagkadaiyang bentaha alang sa mga mag-uuma. Una niini, makapanalipod kini sa iyang kaugalingon batok sa makadaot nga corn borer. Ang mag-uuma makadaginot kaayo sa mahal nga chemical spray. Environment-friendly ang Bt corn tungod kay ang tanom dili na kinahanglang esprehan sa mahal ug makahilong mga kemikal.

Human sa maukitong pagsulay sa regulatory bodies, ang Bt corn naaprobahan alang sa komersiyal nga produksiyon sa Pilipinas sa 2005. Sukad niadto, nahimo na kining kinaham sa mga mag-uuma sa mais kay gawas nga dili na magkinahanglan og pestisidyo aron mapanalipdan ang mga tanom gikan sa corn borer, daghan usab kinig maani. Ang usa ka ektarya mahimong moani og 8 ka tonelada o sobra pa. Dagko ang mga puso niini ug pupareho ang gidak-on ubos sa paborableng kondisyon sa pagpatubo.

Matod ni Dr. Violeta Villegas, ang manager sa regulatory affairs section sa Syngenta, ginapatubo na karon ang Bt corn sa dagkong mga lugar sa Ilocos, Cagayan Valley, Northern ug Southern Mindanao. Si Pangasinan OIC Provincial Agriculturist Dalisay Moya miingon nga 50 ngadto sa 70 porsento sa mga mag-uuma og mais sa iyang lalawigan nananom karon ug Bt corn. Niya pa nga dili momenos sa 4,000 ka ektarya ang gitamnan og mais matag tuig sa iyang lalawigan.

Si Recher Ondap, country head sa seed business sa Syngenta dinhi sa Pilipinas, miingon nga ang processing plant mahimong makaproseso og dili momenos 2,000 metriko toneladang binhi matag tuig. Sa seeding rate nga 18 ngadto sa 20 ka kilo matag tuig, ang 2,000 ka toneladang binhi igo na nga matanom sa dili momenos 100,000 ka ektarya. Ang kompaniya nakatala na karon og dili momenos sa 1,600 ka mag-uuma sa Pangasinan ug ubang lalawigan sa rehiyon aron magprodyus sa mga binhi. Ang kompaniya magpadala una sa mga binhi ug ubang inputs aron ang mga mag-uuma dili na mabalaka nga mopagawas pag kuwarta alang ning maong proyekto. Mao lay ilang buhaton ang pag-atiman sa pag-andam sa yuta.

Ang gasto sa inputs nga na-advanced sa Syngenta idedak lang gikan sa halin sa maani, nga paliton usab sa Syngenta ang tanan sa tag-P18 kada kilo ang preskong inaning mais nga may pakpak pa. Ang preskong mga puso sa mais moagi sa nagkadaiyang stages sa processing plant hangtod nga hingpit nga mabutangan sa mga kemikal nga makapanalipod niini ug puston alang sa pag-apod-apod.

Sa ASEAN countries, ang Pilipinas maoy una nga nagkomersiyalays sa pagpananom og Bt corn. Ang ubang mga nasod anaa pa sa proseso sa pagsuta sa mga tanom kon mosagop ba sila sa teknolohiya o dili. Kini tungod sa daghang yangungo sa environmentalist groups mahitungod sa genetically modified crops (GMO) diin usa niini ang Bt corn.

Hinuon, ang Amerika, Brazil ug ubang mga nasod nagpalapad na sa ilang pagpananom dili lang sa Bt corn apan ngadto usab sa genetically modified soybeans, canola, gapas ug uban pa. Nanagpatubo silag biotech crops sulod na sa pipila ka tuig nga minglabay. Sa laing bahin, dinhi sa Pilipinas gipaubos na karon sa trial ang Bt eggplant ug Biotech papaya.

Ang produksiyon sa mais mahinungdanon kaayo sa Pilipinas. Ang nasod mogasto og minilyon nga dolyar aron lang makaangkat og mais nga himoong feeds nga gikinahanglan sa industriya sa panghayopan. Busa, mahinungdanon kaayo sa Pilipinas ang pagprodyus og daghang mais kay ang presyo sa mais nga giangkat gikan sa gawas sa nasod padayon nga misaka gumikan sa bag-ong kagamitan niini karon isip tinubdan sa biofuel.

Ang bag-ong Bt corn seed processing facility sa Syngenta sa Pangasinan taas og maabot sa paghatag niini og daghag maani nga mais dili lang sa Luzon apan ngadto na usab sa Visayas ug Mindanao. Niini, gilaoman ang maayong kita alang sa mga mag-uuma.

GINAINGON nga ang pagsulod sa agribusiness mas maayo pa kaysa manarbaho sa gawas sa nasod. Gani, mas maayo pa kini og kita sahi sa napamatud-an sa duha ka kanhi OFW. Ang usa nila seaman nga nag-leave gikan sa iyang $1,700 matag bulan nga trabaho sa miaging tuig ug nakombensir nga mas labi pang miangat ang iyang panginabuhi sa kasamtangan niyang agribusiness. Nakahukom siya nga dili na angay mobalik pa sa iyang kanhing trabaho sa pagka seaman.

Ang laing kanhi OFW usa ka truck driver sa kompaniya sa furniture sa Saudi Arabia nga magdawatan og P12,000 nga suweldo matag bulan. Wa madugay, nakat-on siya sa pagluto og pagkaon sa mga Haponanon ug ubang foreign cuisine nga maoy naggahas og dalan kaniya nga mahimong chef sa usa ka Japanese restaurant nga magdawatan na og P40,000 nga suweldo matag bulan. Karon, usa na siya ka progresibong mag-uuma ug negosyante, mokitag labaw pas P40,000 nga iyang madawat isip usa ka chef sa Japanese restaurant.

Ang Seaman
Ang seaman nga nahisgotan mao ang 35-anyos nga si Christopher Rodrigo sa Carmen, North Cotabato. Usa siya ka seaman sulod sa 13 ka tuig ug nagtuo siya nga dako-dako ang iyang kita. Apan nianang Hulyo sa miaging tuig, nag-leave siyag usa ka tuig apan magdawatan gihapon sa gamayng bahin sa iyang binulan nga suweldo. Misulod siya sa pagpananom og mais ug pamuhunan sa ubang mag-uuma sa mais ingon man usab sa trading. Karon, maayo ang dagan sa iyang negosyo ug nakahukom nga dili na mobalik sa kanhing trabaho.

Nahigugma siya sa dapit nga iyang gipuy-an karon tungod kay kauban niya ang iyang asawa nga si Leah Mae ug ang ilang duha ka anak-babaye. Ang iyang asawa maoy nagdumala sa nagkadako nilang agricultural supplies store samtang siya libang sa pagdumala sa kaugalingong corn growing, financing ug trading.

Sa iyang pag-uli sa miaging tuig, nagsugod si Christopher sa pagpananom og hybrid corn, ang Bioseed Healer 101, sa pito ka ektarya nga kaugalingon niyang umahan. Excited siya kay ang iyang proyekto nagmalamposon. Gikan sa pito ka ektarya, nakaani siyag 50 ka tonelada sa first class grain with 14% moisture content. Nabaligya niya ang iyang mga naani sa tag-P13.60 kada kilo maong mihalin siyag P680,000. Base sa iyang rekord, migasto lang siyag P182,000 aron makaprodyus og mais sulod sa upat ka bulan.
Mao nga karon, nananom siya sa laing pito ka ektarya niyang umahan. Dugang niini, misulod usab siya sa pagpamuhunan sa 100 ka ektarya nga gitikad sa mga mag-uuma nga may mga luna nga usa ka ektarya ngadto sa 20 ektaryas.

Sa iyang pagpamuhunan, mopa-advance siyag balor og P20,000 kada ektarya sa binhi, herbicide, abono ingon man cash. Ang advanced financing ikibra ra unya gikan sa mahalin sa abot sa mga mag-uuma nga paliton ra usab ni Christopher.

Tungod kay wa siya magtuon sa agrikultura, hugot nga gisunod ni Christopher ang rekomendasyon sa Bioseed technician nga nagsuplay niya og mga binhi. Gisunod niya ang girekomendar nga distansiya sa pagtanom nga 70 cm between rows ug 20 cm between hill in the row. Magpugas lang siyag usa ka binhi kada buho. Dili sama sa ubang mga mag-uuma nga nanagpugas sa ilang mga mais nga simpot ang distansiya. Wala kini niya himoa kay ang nanagsiot nga mga punoan sa mais may tendensiya nga motaas ug ang mga puso dili kaayo modagko sama niadtong gitanom ubos sa girekomendar nga distansiya. Dugang niini, lisod sad anihon ang tag-as nga mga punoan sa mais.

Aduna say kaugalingong trucking business si Christopher. Ibiyahe niya ngadto sa buyer dili lang ang iyang mga naani ug sa ubang mga mag-uuma nga iyang gitagaan og puhunan, apan ingon usab sa ubang mga mag-uuma sa lalawigan. Duna siyay duha ka trak nga magpahigayon sa pagtumod sa abot sa umahan ngadto sa mga pumapalit sa Dakbayan sa Davao ug sa uban pang dapit sa Mindanao.

Ang Truck Driver/Chef
Si Roy Angcaco, 44 anyos, mapasalamaton nga mipauli sa iyang yutang natawhan sa Carmen, North Cotabato niadtong 2000 bisan pa og nagdawatan na siya niadto og P40,000 nga binulang suweldo. Usa kadto ka taas nga paglukso gikan sa P12,000 nga iyang ginadawat nga suweldo matag bulan sulod sa daghang tuig isip truck driver sa furniture company sa Saudi Arabia.

Nakatapos si Roy og vocational course nga automotive ug human sa gradwasyon, milangyaw siya sa Saudi Arabia aron manimpalad isip usa ka drayber sa kompaniya sa furniture. Pipila ka tuig ang minglabay, usa ka Koryano nga nagdumala og restawran mikuha niya ug gisuweldoan siyag P20,000 matag bulan. Ang iyang trabaho mao lang ang pagdeliber sa mga pagkaon nga giorder gikan sa restawran. Kon wala siyay ideliber, patabangon siya sa kosina. Didto siya nakat-on sa pagluto og pagkaon sa mga Insek, Koryano ug Hapon.

Maayo kaayo siyang moluto og Japanese food maong gikuha siya sa usa ka Japanese restaurant isip dakudako sa kosina nga magdawatan og P40,000 nga binulang suweldo. Tungod kay kamao magdaginot ug ulitawo pa sulod sa 10 ka tuig sa Saudi Arabia, nakatigom si Roy gikan sa iyang kinitaan. Apan na-homesick siya kay wala siya makauli sa dihang namatay ang iyang lola ug amahan. Niadto, nakahunahuna siya nga mouli sa iyang dapit, labi na kay nagtuo siya nga ang iyang natigom nga kuwarta makabastar na sa iyang mga panginahanglan.

Sa iyang pag-uli nianang 2000, mipalit dayon siyag 12 ka ektaryang luna nga mibalor og P180,000 aron siya makasugod sa pagpanguma. Sa maong tuig, naminyo usab siya.
Sahi sa katagilungsod niyang seaman (Christopher Rodrigo), misulod usab si Roy sa pagpananom og mais ingon man usab sa laing mga proyekto. Nananom siyag Bioseed Healer 101 sa kaugalingon niyang umahan ug usab mitanyag og pamuhunan sa ubang mga mag-uuma og mais.

Gilambiyong ni Roy ang farming ug trading. Wala madugay sa iyang pag-abot sa nasod, nagpahimutang siyag tindahan sa bugas alang sa retailing ug wholesaling. Matod niya nga karon makabaligya na siyag labing menos 50 ka sakong bugas humay matag adlaw. Kini ang usa ka negosyo nga nakatabang og dako sa iyang kalamposan sa agribusiness.
Daghan usab sa mga nanag-iyag yuta ang namrenda sa ilang mga luna ngadto niya maong nakapananom siyag lainlaing matang sa tanom gawas sa mais. Ning tuiga, nakatanom na siyag tubo sa 21 ka ektarya nga giprenda kaniya. Nananom usab siyag humay sa lima ka ektarya.

Pipila ka tuig gikan karon, gilaoman niya nga mokita na usab siya sa iyang rubber plantation. Nakatanom man god siyag 6,600 ka punoan sa rubber tree sa siyam ka ektarya nga gilaoman niyang makuhaan og tagok, tulo ka tuig gikan karon. Masaaron kaayo ang maong proyekto tungod kay ang kasamtangang presyo sa goma tag-P88 kada kilo sa cup lumps.

Kining duha ka kanhi OFW mga buhing pamatuod nga ang pagsulod sa agribusiness diha sa kaugalingon nilang dapit mas labing maayong desisyon nga ilang gihimo kaysa padayong pagpanarbaho sa gawas sa nasod. Kining duha ka kugihang Pilipino nasayod unsaon pagdaginot ug pagtipig ang ilang kinitaan. Busa karon, ang ilang natigom nga kuwarta nakatabang nila nga mokita pa og dako pinaagi sa agribusiness.

SA miaging mga adlaw, naimbitar ko sa usa ka miting sa mga eksporter sa nagkadaiyang mga produkto didto sa panimalay ni Mrs. Clara Lapus sa Mandaluyong. Si Mrs. Lapus ug ang iyang bana, Dr. Bartolome Lapus, maoy mga tag-iya sa Mama Sita, ang kompaniya nga nag-eksport og spices and sauces. Ang grupo nagkatapok aron hisgotan ang mga paagi nga mamenosan ang epekto sa pagsaka sa bili sa peso kontra sa dolyar sa Amerika. Usa man god ka dakong kamatuoran nga ang iyang negosyo sa pag-eskport naapektohan gyod og maayo sa pagsaka sa peso ug pagkunhod usab sa bili sa dolyar. Labaw pa silang nabalaka kay gitag-an sa HSBC, usa ka giant international bank, nga ang exchange rate sa sunod tuig mahimong moubos na sa P37 kada dolyar.

Usa kini ka seryosong problema dili lang sa mga eksporter apan alang usab sa overseas Filipino workers (OFWs). Nagkagamay ug nagkagamay ang balor sa peso bugti sa matag dolyar nga madawat sa pamilya sa mga OFWs dinhi sa nasod. Hunahunaa, ang tigdawatan og remittances naanad na nga makapabaylo og P48 sa matag dolyar pipila ka tuig ang minglabay. Karon, makakuha na lang silag P43 kapin kung kulang, nga halos 5 ka peso ang pagkunhod matag dolyar.

Bisan ang mga mingtambong sa Lapus residence maghisgot lang unta bahin sa dolyar ug peso, ang panagkabildo nasentro usab sa Zacamote. Kini ang barayti sa sweet potato nga naugmad sa Taiwan nga gitumong lang gayod alang sa shoot production. Ang ganas kun galay sa Zacamote humok kaayo ug sustansiyado.

Ang Zacamote nahimong hilisgotan sa diskusyon tungod kay si Mrs Lapus nagdulot og nagkadaiyang preparasyon sa ganas ingon man usab dalid niini sa ilang panihapon. Ang sinigang with Zacamote shoot usa ka bestseller niadtong gabhiona. Mao usab ang camote tops salad nga gilamasag kamatis ug sibuyas. Natilawan namo sa unang higayon ang kagumkom nga dahon sa kamote nga deep-fried tempura style. Giandaman sab kini ni Mrs. Lapus og lamiang sawsawan.

Pipila ka adlaw human sa miting, nakadawat kog e-mail gikan kang Mrs. Lapus nga nagsugyot nga sulaton nako ang bahin sa Zacamote. Niya pa, daghang pumapalit ang angay makat-on pagkaon ug pagbayad og taas nga presyo alang sa ganas ning espesyal nga barayti sa kamote. Ug ang teknik sa produksiyon angay sab nga ipaambit ngadto sa kang bisan kinsa nga gustong magpatubo usab ning maong tanom alang sa ilang kaugalingong panginahanglan o alang sa komersiyal nga tumong.

Hugot nga nagtuo si Mrs. Lapus nga ang commercial production sa Zacamote usa ka ideyal nga proyekto alang sa OFWs, apil na niini kadtong naangin ang trabaho gumikan sa kagubot sa Middle East. Niya pa, “Daghang mingkitag dolyar ang wala masayod kon unsaon ang ilang mga natigom nga dolyar tungod kay ang mga banko mohatag lag gamayng interes sa savings accounts, maong daghan nila madani sa halos tanang matang sa scams.”

Siya mipadayon nga, “Sukad nga ang HSBC mitag-an nga ang exchange rate moubos sa P37 tandi sa $1 sunod tuig ug sa minglabayng upat ka tuig, ang akong $1,000 savings dollar deposit gamay ra kaayog gitubong interes. Human sa atong miting sa miaging Lunes, naghunahuna ko sa pagserado sa akong HSBC dollar savings deposit aron mananom og Zacamote samtang ang exchange rate anaa pa sa P43.34295.”

Misugyot siya nga kon makasulat kamig dugang pang mga posibilidad sa negosyo sa pag-invest sa $1,000 sa Zacamote project, daghang OFWs ang makabenepisyo. Duna ba gyoy kuwarta sa camote tops productions? Duna ba gyoy merkado?

Ang tinuod, dunay merkado alang ning matanga sa produkto. Gani, nasayod kami kon si kinsa ang mga tawo nga mingkita gikan sa ordinaryong ganas sa kamote. Usa niini si Mrs. Soledad Agbayani sa Console Farms. Namaligya siyag ganas sa iyang puwesto sa AANI Weekend Market ug sa FTI sa Taguig City.

Apan mamugnaon siya sa iyang pagpamaligya. Kasagaran, ang ganas nga mapalit sa publiko ug pribado man nga mga merkado mga 8 inches o taas pa. Sa kaso ni Mrs. Agbayani, nagbaligya lang siya sa makaon nga ganas, mga 3 inches ang gitas-on. Ang iyang ganas sa kamote dali rang mahalin tungod kay maayo ang pagkapresentar niini kaysa ordinaryo. Mabaligya niya kini sa tag P40 kada kilo. Maoy iyang himoon ang pagbahin sa usa ka kilo ngadto sa upat ka bugkos ug ibaligya ang matag bugkos sa tag-P10.

Bisan sa mga probinsiya, dunay enterprising farmers nga mingkita gikan usab sa ganas sa kamote. Usa kanila si Noel Zabala sa Oton, Iloilo nga kanhi usa ka waiter sa Manila Hotel una makadesisyon nga mouli sa ilang dapit ug mosulod sa pagpanguma. Dili lang ganas sa kamote ang iyang gipamaligya apan ganas usab sa alugbati, pepper for tinola, ug saluyot. Ginabaligya niya ang iyang ganas sa kamote sa tag P20 kada kilo.

Dunay mga bentaha sa camote tops production tandi sa ubang mga utanon. Gamay ra kaayo ang gikinahanglan nga puhunan aron makasugod sa proyekto. Wala nay imontar nga mahalong estruktura. Ang produksiyon mahimong tibuok tuig. Ang camote tops production ideyal alang sa organic farming kay walay mga insekto nga makadaot sa ganas. Dili na usab magkinahanglan nga mag-esprey sa makahilo nga mga kemikal. Ug isip organik, ang ganas sa kamote mahimong mabaligya sa taas nga presyo.

Gikinahanglan lang sa produksiyon ang maayong pagbugwal sa dapit nga tamnan. Kon ang yuta kulang sa mga nutrina, angay kining butangan og vermicompost o prinosesong organikong mga abono. Angay sab nga dunay kahinguhaan og tubig nga ikapamisbis sa tanom panahon sa ting-init. Ang regular nga aplikasyon sa organikong abono ingon man organic foliar fertilizer angay nga ipahigayon.

Kon magpahigayon ako sa kaugalingon kong proyekto, ako kining ipahimutang duol sa Metro Manila kay ang dakong merkado ania dinhi. Dili ko mogamit og raw land diin mogasto pa ako sa pagpakoral ug sa seguridad niini. Usa ka posibilidad mao ang pag-abang sa usa ka dapit sa Muntinlupa Prison kay daghang bakanteng luna didto. Mahimo sab nga makabenepisyo sa baratong suholan gikan sa mga binilanggo. Ang ganas sa kamote nga maprodyus mahimo nga mabaligya ngadto sa mga binilanggo alang sa ilang pangunsumo.

Laing posibilidad mao ang pagpangita og subdibisyon nga may bakanteng luna. Ang bentaha niini kay ang dapit mahimong nakoral na og naay seguridad. Anaa usay kuryente ug tubig. Posible sab ang pagpakigsabot sa mga opisyal sa economic zone authority. Mahimo man gyong magamit ang bakanteng mga luna alang sa produksiyon sa ganas sa kamote o uban pang mga utanon. Duna gyoy daghang mga posibilidad nga dapit, apil na gani ang mga kampo sa Army. Mahimo gani nga dunay haom nga espasyo nga magamit alang ning maong tumong nga duol ra sa imong gipuy-an. Ug kini ang usa sa labing maayo.

Hinuon, angay lang sab nga mahimong mamugnaon sa pagbaligya. Ang makaiikag nga packaging mahimong usa ka yawe aron makasulod sa dagkong supermarkets. Angay lang tumbokon ang makatagad nga paagi sa pagbaligya sa produkto.

MALIPAYON ning mga adlawa ang mga prodyuser sa organikong humay sa Negros Occidental. Kini ang gagmayng mga mag-uuma kinsa nagtikad og pipila ka ektarya o mas gamay pa sa usa ka ektarya. Apan ang ilang proyekto mahimong magmalamposon ingon nga negosyo kay ang organikong humay usa ka high-value product nga padayong misaka ang panginahanglan gumikan sa pagdaghan sa mga tawo nga nanagpakabana sa kahimsog sa panglawas.

Sa miaging Enero 8, sobra sa 20 ka mag-uuma sa organikong humay gikan sa Bago City, Binalbagan, Silay City ug daghan pang uban ang nakigkita kang Ramon Uy, kinsa sa miaging tuig nagtukod og Ecological and Agricultural Development Foundation nga nagtumong sa pagtabang sa mga mag-uuma nga mahimong entreprenor ug maghunahuna nga negosyo ang pagpananom.

Atol sa miting, ang mga manananom og humay ug Agri-Eco nagkasabot nga ang organikong humay sa mga mag-uuma paliton sa garantisadong presyo nga P18 kada kilo, nga bayrag cash inighatod niini. Ang Agri-Eco maoy mopalit sa tanang organikong humay nga naprodyus nga ila usab nga galingon ug ibaligya pinaagi sa kaugalingon nilang marketing network. Ang Agri-Eco magmuntar usab og village level mill nga eksklusibong gamiton sa paggaling sa organikong humay.

Usa sa mga mingtambong si Fr. Sol Puentespina sa Binalbagan kinsa mitabang sa mga mag-uuma sa pag-edukar nila sa pagprodyus og mga produkto sa umahan pinaagi sa natural nga paagi sa pagpananom. Kini nagpasabot sa pagpanudlo sa praktikal nga mga paagi sa paghimo sa kaugalingon nilang abono ug pest control concoctions sama sa fermented plant and fruit juices, paggamit sa indigenous microorganisms, vermicompost, vermi tea ug uban pa.

Laing mitambong mao si Pastor Jerry A. Dionson, kinsa nangulo sa Humayan Ministry sa Brgy. Busay, Bago City. Ang Bago, matod niya, maoy rice bowl sa Negros. Sa minglabayng pipila ka tuig, siya ug ang iyang mga mag-uuma nagkombertir sa kanhi kombensiyonal nga mga humayan ngadto sa organic rice farms. Sa pagka karon, nakakombertir na sila og 10.5 ektaryas ngadto sa organic rice farms nga gitikad sa unom ka mag-uuma.

Ang pagbalising gikan sa kombensiyonal nga pagpananom sa humay migugol og labing menos tulo ka tuig. Walay gigamit nga kemikal nga abono ug pestisidyo. Hinuon, ang luna giandam gayod og maayo. Labing menos lima ka subli ang gihimong pag-arangkada sa power tiller sa pagbugwal sa yuta. Ang luna giesprehag katulo sa indigenous microorganisms (IMO). Sertipikadong mga binhi ang gigamit nga husto ang pagkasabod ug pagbalhin niini sa basak nga tamnan. Human sa pagsudlay sa luna, mga 2 ngadto sa 2.5 ka toneladang vermicast ang giaplay matag ektarya. Ang nanagtubo nga humay regular nga esprehan og fermented plant and fruit juices, calcium phosphate ug uban pa.
Matod ni Dionson nga sa unang tuig sa rehabilitasyon, nakaani silag 75 ka kaban matag ektarya. Hinuon, sa 2009, ang sagad nilang naani misaka ngadto sa 128 ka kaban matag ektarya. Dako na ang kitaon niining maong ani tungod kay ang gasto sa produksiyon ubos lang sa P14,700 matag ektarya.

Nagtuo ang mga nanagpromot sa organikong humay nga duna gyoy dakong kuwarta sa pagpananom og organikong humay. Labi na kay ang gisitar nga presyo sa mga mag-uuma gidawat man sa Eco-Agri Foundation ug migarantiya nga kini ipatuman gyod sa husto.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya ug napatik sa Bisaya magazine

UNSAY gibuhat sa kanhi walay yuta ug benepisyaryo sa land reform nga mahimong milyonaryo?

Sa kaso ni Nelson Taladhay, 46, ang yawe mao ang pagtanom og rubber trees ug mais. Si Nelson wala makapanag-iyag kaugalingong yuta hangtod sa 1995 sa dihang ang kagamhanan mihatag kaniya og duha ka ektarya didto sa Brgy. Masiag, Bagumbayan, Sultan Kudarat. Bakilid ang dapit apan ang klima haom sa pagpanguma.

Sa 1996, nagtanom siyag usa ka libo nga rubber trees seedlings sa iyang duha ka ektarya. Tungod kay ang mga linya kun rows giulang og 10 ka metro ug ang mga punoan nga gitanom may tagduha ka metro ang gilay-on sa linya niini, duna siyay igong espasyo nga magamit sa pagpananom og mais taliwala sa linya sa mga punoan. Nananom siyag hybrid corn varieties niadtong panahona aron mahimo siyang makaani og labing menos lima ka tonelada sa ugang linubo nga mais matag ektarya.

Bisan og tag-P8 ngadto sa tag-P9 kada kilo ang presyo sa mais sa sayong mga tuig sa iyang pagpananom, ang pagpatubo og mais mokita gihapon. Mga P10,000 lang matag ektarya ang gasto sa produksiyon, matod ni Nelson. Busa mikita gihapon siyag P30,000 matag ektarya sa upat ka buwan nga pagpatubo sa mais. Nagpahigayon siyag duha ka cropping sa usa ka tuig ug napalapdan niya ang iyang pagpananom pinaagi sa pagbubo og balik sa iyang kita.

Maoy pagtuo ni Nelson nga perfect farming combination ang rubber trees ug hybrid corn. Kay samtang naghulat siya nga makuhaan sa unang commercial latex ang punoan sa goma unom ka tuig human sa pagtanom sa semilya, masaligan ni Nelson ang kita gikan sa mais alang sa ilang panginahanglan.

Sa kita gikan sa mais, nakahinay-hinayg pamalit si Nelson og dugang luna nga karon gilangkob na sa 15 ka ektarya. Apan ning 15 ka ektarya, upat lang niini ang kasamtangang gitamnan og mais. Ang unom ka ektarya giokupar sa upat ka tuig na nga rubber trees, ug ang sobra gitamnan og mga Gmelina ug high-value fruit trees sama sa lansones, buongon, duryan, rambutan ug uban pa.

Nagtagana man lang tuod siyag upat ka ektarya sa iyang kaugalingong luna alang sa mais, apan sa kinatibuk-an, 50 ka ektarya ang iyang natamnan. Kini tungod kay daghan sa mga nanag-iyag yuta nagprenda sa ilang umahan ngadto niya sa tag-P30,000 ngadto sa P40,000 matag ektarya.

Ug kay ang mais mahimong patuboon sa tibuok tuig sa Masiag, gihan-ay niya ang tibuok tuig nga eskedyul sa pagpananom aron matag bulan duna siyay mais nga ikatumod ngadto sa dagkong pumapalit. Ang nakanindot ra ba kay duna siyay pumapalit nga andam mokompra sa tanan niyang produksiyon. Busa, wala na siyay problema sa pagbaligya sa mga abot sa iyang umahan.

Sa pagpananom og mais, gisunod niya ang zero tillage system kay dili siya makagamit sa de makinang kahimanan tungod sa kabakilid sa mga yuta. Nahimo niya kini pinaagi sa pagtisok sa binhi dinha sa yuta. Kasagaran duna siyay 10 ngadto sa 15 ka lumilihok nga maoy magpahigayon sa pagpugas matag adlaw. Bayran niya ang mga lumilihok sa matag ektarya nga matamnan. Ang napulo ka tawo, matod niya, mahimong makapugas og usa ka ektarya sulod sa lima ka oras diin mabayran silag P1,500. Busa ang matag usa makapahat og P150 sa lima ka oras nga pagtrabaho.


Aron maseguro nga ganahan motrabaho ang iyang mga lumilihok, hatagan niya kinig kape ug esnak gawas nga cash ang ibayad. Matod niya, usa kini ka paagi aron makaseguro siya nga dunay makuha nga trabahante alang sa iyang umahan.

Maoy paborito niyang barayti sa mais ang Bioseed 9909, usa ka single cross hybrid nga himungahon, masanggi sulod sa 105 ngadto sa 110 ka adlaw gikan sa pagpugas. Igo-igo ra ang gitas-on niini mga 220 ngadto sa 230 sentimetro maong sayon rang sanggion kaysa tag-as nga mga barayti. Makasugakod usab kini sa stalk rot ug ear rot nga kasagarang problema sa South Cotabato.

Mahimo gayong mokita sa Bioseed 9909 kay makaani mag 6 ngadto sa 7 ka tonelada sa linubong mais nga dunay 14% moisture content matag ektarya. Sa kasamtangang presyo nga P12.20 ngadto sa P14 kada kilo, dako gayod ang kitaon kay ang kasagarang gasto sa produksiyon P25,000 ngadto sa P30,000 ra man. Bisan pag idugang ang gasto sa pagsanggi, paglubo, pagpauga ug pagbiyahe niini ngadto sa pumapalit, dako pa gihapon ang kita.

Karon, dunay bag-ong barayti nga ginatanom si Nelson. Kini ang Healer 101, usa ka GMO variety nga may potensiyal nga ani nga 11 ka tonelada matag ektarya. Kining partikular nga barayti wala na magkinahanglan nga esprehan batok sa corn borer. Dili usab kini madaot sa herbicide maong mahimong mogamit og herbicide aron mapuo ang mga sagbot sa luna nga dili madaot ang tanom nga mais. Usa ka dugang maayong butang sa Healer 101 kay maanihan og first class grains nga ampay sa mga feed miller. Dagko ang lusok niini nga may pagka sinawon nga dark yellow nga ampay usab sa mga pumapalit.

Nagtanom usab si Nelson og white corn nga mahimong kan-on sa tawo. Nakita niya nga ang pagpatubo sa puti nga barayti moganansiya usab. Hinuon, diyotay ra ang maani niini kaysa yellow hybrid. Sa kasamtangan, ang presyo sa binhi sa white corn nagatungtong lang sa P18 kada kilo.

GOMA ALANG SA HATAAS NGA PANAHON
Sa hataas nga panahon, ang goma maoy dakong panguwarta ni Nelson. Sukad nga nagsugod siya sa pagsanggot sa mga punoan niadtong 2003, ang iyang 1,000 ka punoan sa goma padayon nga naghatod niyag kita hangtod ning mga adlawa ug sa pipila ka tuig pa nga moabot. Karon, moani siyag 800 ngadto sa 1,000 ka kilo sa cup lumps (nahulma sa bagol sa lubi) matag buwan nga karon mabaligya sa tag-P88 kada kilo.

Sa mosunod nga duha ka tuig, gilaoman ni Nelson nga makakuha siyag pito ka pilo sa iyang kitaon karon gikan sa iyang mga punoan sa goma. Kini tungod kay ang mga goma nga iyang gitanom sa unom ka ektarya, nga karon upat na ka tuig, mahimo nang kakuhaan og tagok.

Layo na gyod ang naabot ni Nelson sukad niadtong panahon nga na-award ang duha ka ektarya isip usa sa mga benepisyaryo sa reporma sa yuta niadtong 1995. Usa na siya karon ka milyonaryo.
Niya pa, gikan gyod siya sa pobre kaayo nga pamilya. Ang iyang inahan nanginabuhi nga usa ka ordinaryong tindera sa merkado. Apan bisan pa niini, nakatapos si Nelson sa kursong Komersiyo isip usa ka working student sa Notre Dame of Dadiangas (karon unibersidad na). Siya ug ang iyang asawa, ang kanhi Sonny Frias, magpirme sa Masiag. Hinuon, ang magtiayon dunay laing dakong balay sa Nurallah diin nanimuyo ang tulo nila ka anak samtang nanagtungha. Mapasigarbohon si Nelson nga ang ilang duha ka anak babaye mga honor student ug nagtungha sa elementarya ang kinamanghoran nga usa ka lalaki.

Sa paghatag og hinabang, si Nelson may kaugalingong paagi. Isip usa ka kagawad sa barangay, nagdawatan siyag honorarium nga P8,400 matag bulan. Gigasto niya kining kantidara alang sa walo niya ka eskolar sa high school nga ang matag usa magdawatan og P85 matag buwan.

Ang kalamposan ni Nelson mahimong makadasig sa liboan ka land reform beneficiary sama niya. Posible usab sila nga mahimong milyonaryo. Ug nganong dili? Basta magkugi lang!

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya ug napatik sa Bisaya magazine

ANG Ramon Uy sa Bacolod City usa ka pamilyar nga ngalan sa kadaghanang vermiculture entrepreneur, kadtong nanagprodyus og organikong abono nga nanaggamit og African Nightcrawler earthworm. Kini tungod kay siya ang tighimo sa nailadong RU Shredder nga nahimong popular sa tibuok nasod. Dili lang siya ilado sa mga vermiculturist apan sa mga opisyal usab sa lokal nga mga kagamhanan kinsa minggamit sa iyang shredders sa ilang waste management programs.

Nasayod ka ba nga ang iyang shredders maoy nagsalbar kaniya gikan sa pagka bangkarota? Kini ang iyang sugilanon. Misunod sa tunob sa iyang amahan nga nanag-iyag foundry niadtong 1950s, ang 33 anyos niadto nga si Ramon nagtukod og kaugalingon niyang foundry sa 1980 gikan sa kita sa iyang tailoring shop. Mikita siyag dako pinaagi sa pag-fabricate og spare parts sa sugar mills sa iyang lalawigan. Usa kadto ka lucrative business kay makatanyag man siyag spare parts nga katunga ra ang presyo sa inangkat. Sa daling pagkasulti, nakapanag-iya siyag propedad nga minilyon ang bili, apil na ang dakong balay ug prime real estate sa Bacolod dugang pa niini ang propedad sa Manila. Usa siya ka multi-millionaire.

Panahon sa administrasyon ni kanhi Pres. Fidel V. Ramos, kusog ang iyang negosyo busa ang mga banko kusog miabiba sa pagpanghatag og pahulam. Aron mapalapdan ang iyang produksiyon sa sugar mill spare parts, mihulam siyag P30 ka milyon gikan sa nag-unang banko. Unya ang wala damha nahitabo. Ang 1997 Asian financial crisis hingpit nga nagpalup-og niya. Mihinay ang panginahanglan sa mga sugar mill sa iyang mga produkto ug serbisyo. Ug dili sila makabayad sa nauna na nilang mga naorder. Ang iyang loan naglutaw sa hataas nga interes, nga niya pa, midako ngadto sa 38 porsento, ug ang banko nanghingusog sa pagpangayog bayad sa loan nga milapas na sa tagal. Wala siyay laing nahimo gawas sa pagbuhi sa iyang mga propedad. Wala na siyay kangho. Hinuon, may konsolasyon kay ang banko mitugot niya nga mag-abang sa iyang kanhi paktori.

Karon, sobra pa ang iyang pagkarekober sa iyang mga nawala kanhi. Nahimo na usab siyang multi-millionaire apan may kalahian na kay andam na siya sa pagtabang sa gagmayng mga mag-uuma, labi na kadtong misulod sa organikong pagpanguma.
Naunsa pagkabalitok ang iyang panalapi? Nagsugod ang tanan sa dihang si Batchoy Henares mihangyo niya nga ayohon ang ilang shredder nga napalit. (Si Batchoy ug ang iyang asawa nga si Pam mga pioneer sa vermiculture sa Bacolod.) Gitan-aw ni Ramon ang naguba nga shredder ug gisultihan si Henares nga lisod niya maayo ang shredder. Apan giingnan ni Ramon si Batchoy nga mahimo niyang magmugna og kaugalingong shredder nga mas labing maayo kaysa naguba. Nianang pagka 1999, human sa pagtuon sa mga posibilidad, nakamugna ra gyod siya og shredder nga may horizontal drive. Gipa-patent niya ang disenyo niini ug nagmugna og pipila alang sa komersiyal nga katuyoan. Migugol siyag halos usa ka tuig aron maperpekto ang iyang disenyo nga mas na-improve pa gayod sa misunod nga mga tuig.

Usa sa iyang target market ang lokal nga mga kagamhanan nga nagkaproblema sa paglabog sa ilang mga basura. Busa, sa dihang nakadungog siya nga ang mga mayor sa Metro Manila magkatagbo alang sa summit on waste management, miadto siya sa Manila dala ang iyang working unit aron mapakita unsaon kini sa pag-opereyt atubangan sa mga ehekutibo sa mga dakbayan. Si kanhi Caloocan Mayor Rey Malonzo ang unang nakakita sa kahinungdanon sa iyang mga makinarya ug mipalit dayon dihadiha. Kadto ang una niyang halin sa iyang shredder nga mibalor og P250,000. Wala usab madugay, nag-demonstrate na usab siya unsaon sa pagtrabaho sa iyang shredder atol sa gipahigayong miting sa Metro Manila Development Authority (MMDA) nga gipangunahan ni Benjamin Abalos. Naikag gyod si Abalos sa performance sa RU shredder maong miorder dayon kinig 20 ka yunit nga mibalor og P350,000 matag usa o P7 ka milyon ang tanang order.

Duna usay daghang laing order gikan sa individual users. Matod niya nga ang iyang anunsiyo sa Agriculture Magazine epektibo kaayo sa pagtagad sa mga kostumer. Busa hangtod karon, sukad sa 2005, padayon siyang nagpaanunsiyo sa Agriculture Magazine nga gipatik sa Manila Bulletin.

Ang Department of Agriculture usab nakaorder og labing menos 79 ka yunit nga shredders alang sa pagpromot sa vermiculture sa nagkadaiyang parte sa nasod. Kadaghanan niini gihatag sa relihiyosong mga grupo nga mitabang sa pagpromot sa organikong pagpanguma sa ilang mga sumusunod.

Karon, si Uy nagmugna og nagkadaiyang gidak-on sa iyang shredder. Ang labing gamay nga yunit makatagod-tagod og 300 ngado sa 500 ka kilo matag oras. Sa laing bahin, ang labing dako nga modelo mahimong makatagod-tagod og lima ngadto sa unom ka tonelada matag oras. Kini mobalor og P1.8 milyones.

Gawas sa shredders, si Uy nagmugna usab og daghang kahimanan ug makinarya. Kini nag-apil sa hammer mill nga magdugmok sa waste glass materials aron magamit sa konstraksiyon. Lain usab niini ang rock crusher nga modugmok sa dagkong mga bato ug pebbles ngadto sa pagka construction-size gravel. Nagmugna usab siya og kaugalingong rice thesher nga may kapasidad nga 40 ngadto sa 45 ka kaban matag oras. Ang laing duha mao ang essential oil ug biogas digester.

Si Ramon kasamtangan karong nagtrabaho sa kaugalingon niyang disenyo sa rice mill nga iyang gamiton sa paggaling sa organic rice nga naprodyus sa grupo nga nananom ning maong tipo sa humay. Nakig-alayon usab siya sa UP Los Baños alang sa paghimo og corn mill ug rice dryer.

Sa iyang pagbangon gikan sa pagkahagba nga giingon niyang wa na gyoy kangho ngadto sa pagka multi-millionaire na usab, milihok karon si Ramon alang sa kaugalingon niyang sistema sa pagka pilantropo. Naglusad siya sa kaugalingon niyang scholarship program alang sa estudyante sa agrikultura sa Negros Occidental State College of Agriculture sa Kabankalan.

Sa tumong nga mapromot ang organic agriculture ngadto sa mga mag-uuma sa Negros, gitukod ni Ramon sa 2008 ang Ecological and Agricultural Development Foundation. Eco-Agri sa minubo. Matod sa ilang executive director nga si Aladino Moraca, aktibo sila karong nanudlo sa mga mag-uuma sa pagprodyus og kaugalingong organikong abono pinaagi sa vermiculture ug sa paggamit sa ilang biogas system.

Ang foundation nakamontar na karon og 32 ka biogas system sa nagkadaiyang lungsod sa lalawigan, 50 porsento sa gasto ang giabaga sa Eco-Agri. Matod ni Moraca nga ang usa ka biogas unit makaprodyus og organikong abono nga igong makasuplay sa 10 ka ektarya nga humayan. Ang biogas system, gawas nga magprodyus og organikong abono, naghatag usab kinig panugnod alang sa kabalayan. Ang sludge usab epektibo sa pagkontrolar sa golden snail kun kuhol nga maoy dakong problema sa humayan.

Pinaagi sa Eco-Agri Foundation, ang mga mag-uuma abagan usab sa pagbaligya sa ilang abot. Pananglitan, si Ramon nakig-alayon sa nagkadaiyang organic rice farmers sa pipila ka lungsod ug dakbayan sa Negros. Ang mga mag-uuma makaseguro nga mapalit sa tag-P18 kada kilo ang humay nga ilang maprodyus ug dili na sila mabalaka sa pagbaligya niini. Ang Eco-Agri misaad nga mopalit sa tanang organikong humay nga maprodyus sa farmer-cooperators.

Ang Eco-Agri nagtagana usab og pinansiyal nga abag alang sa rehabilitasyon sa humayan nga ikombertar ngadto sa organikong humayan. Kon ang mag-uuma walay kuwarta, ang foundation magtagana og binhi, abono, kagamitan ug teknolohiya aron ang mag-uuma makabalising dayon gikan sa kombensiyonal nga pagpanguma ngadto sa organikong pagpanguma. Ang maani unya pagabahinon sa foundation ug sa tag-iya sa yuta.

Duna usay laing mga plano si Ramoy Uy nga makabenepisyo ang mga mag-uuma, labi na kadtong mingsagop sa organikong pagpanguma. Maong dako ang iyang pagpasalamat sa nailado niyang RU shredders nga nakapahigayon niya sa pagbangon gikan sa pagka bangkarota, kay natigayon niya kining tanang mga proyekto. Gibutyag ni Moraca nga si Ramon naggahin og P8 ka milyon nga pundo alang sa mga aktibidad sa Eco-Agri Foundation.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya ug napatik sa Bisaya magazine

DAGHANG mag-uuma kasagaran mananom sa ilang mga tanom sa tuyo nga makaani sa dakong bahin sa ilang produksiyon panahon sa Pasko. Kini ang panahon nga makadawat na ang mga tawo sa ilang bonus ug anaa sa sitwasyon nga magselebrar og mogasto. Nagtuo ang mga mag-uuma nga mabaligya nila sa maayong presyo ang ilang mga naani. Busa, naghimo silag kaugalingong kalkulasyon kon kanus-a sila mananom sa paborito nilang mga tanom.

Apan kini wala sa hunahuna ni Willis Gonzales, 44 anyos ug usa ka mechanical engineer, kinsa nanginabuhi kaniadto sa construction business ug karon hingpit nang nag-ugmad og umahan sa Brgy. Alae, Manolo Fortich, Bukidnon. Nagsugod siya sa pagpanguma niadtong 1998 ug gitawag niya ang iyang kaugalingon nga contrarian farmer. Wala siya moawat sa panghunahuna sa kadaghanan sa mag-uuma sa rehiyon nga manayming sa pagtanom aron makaani panahon sa Pasko. Maoy iyang gitayming ang pagtanom nga makaani siya sa Pebrero hangtod na sa Mayo. Hinuon, duna siyay pipila ka tanom alang sa ubang bahin sa tuig, apan ang daghan niini maani sa Pebrero ngadto sa Mayo, labi na ang paborito niyang tanom nga sweet pepper.

Sulod na sa pipila ka tuig karon, nakamugna siyag maayong kita gikan sa iyang sweet pepper nga mas nailhan nga atsal sa Kabisay-an ug Mindanao. Duna man hinuoy daghang matang sa sweet pepper apan maoy iyang kinaham karon ang gitawag og Emperor nga naugmad sa East-West Seed Company. Himungahon kini nga matang sa atsal. Dili man dagko ang bunga niini kaysa ubang matang sa sweet pepper, apan baga kini ug lig-on. Dili kini daling madaot sa biyahe. Maayo usab kining gamiton sa pagdelata sa mga tuna.

Sa panahon sa among pagbisita, Oktubre 18, misulti siya nga mag-anihan siya og kaduha sa usa ka semana sukad sa Agosto 13. Natanom niya ang mga binhi sa Emperor niadtong Mayo ug Hulyo. Gilangkob kini sa 6,400 ka punoan nga gitanom sa 8,000 metro kuwadrado. Naghimunga na kinig maayo. Gani, ang uban mahimong produktibo hangtod sa Disyembre. Apan ang maani dili kaayo daghan kaysa maani gikan sa iyang gitanom nga maanihan sugod sa Pebrero.

Mitug-an si Willis nga nag-andam na siya karon sa luna ug mga binhi nga itanom karong Nobiyembre. Maoy nag-una niyang mga merkado sa iyang mga tanom ang Cagayan de Oro ug Cebu. Gitun-an niya ang price trend ug iyang naobserbahan nga sa iyang target market, ang labing maayong presyo makuha sa bulan sa Pebrero ngadto na sa hinapos sa Mayo. Pananglitan, niya pa, ang iyang naani niadtong Mayo sa miaging tuig nabaligya sa tag-P120 kada kilo. Niini, nahalinan siyag halos usa ka milyon ka pesos nga bili sa sweet pepper nga naani niya gikan sa 5,000 ka punoan. Sa laing bahin, sa Nobiyembre ug Disyembre, mius-os ang iyang kita. Sa miaging Disyembre, niya pa, ang kasarangang presyo nga iyang nakuha tag-P30 lang kada kilo tungod sa oversupply niadtong panahona.

Naobserbahan ni Gonzales nga daghan ang pista ug uban pang selebrasyon sa Bohol panahon sa ting-init. Daghan usab ang mga turista nga moduaw sa Bohol ug Cebu niining panahona, ug busa, dunay dakong panginahanglan sa maayong kalidad sa utanon, apil na niini ang sweet pepper.

Giangkon ni Willis nga ang atsal nagkinahanglan og dakong puhunan kaysa ubang mga utanon apan namatud-an niya nga kini mas dako og kita. Miingon siya nga mogasto siyag P18 ngadto sa P25 matag punoan gikan sa pagtanom ngadto na sa kataposang pag-ani niini. Nagpasabot kini nga sa usa ka libo ka punoan, mogasto siyag P18,000 ngadto sa P25,000. Apan sayon ra kining mabawi. Base sa iyang rekord sa mga tanom nga kasamtangan niyang gianihan, ang matag punoan kasagaran maanihan na niya og 2.1 ka kilo human sa ika-11 niya nga pagpangani. Bisan kon tag-P50 lang kada kilo diha sa umahan, mibalor na og P100 ang iyang naani matag punoan. Atol sa among pagduaw, bag-o lang nangani si Willis sa iyang ika-20 nga pagpangani. Mag-anihan siya matag Lunes ug Huybes.

Si Willis nagpahigayon sa kaugalingon niyang pagpanguma sa halos 10 ka ektaryang luna. Apan wala niya tamni ang tanang bahin niini sa samang higayon sa tibuok tuig. Matag tingpananom, lainlain ang iyang itanom sa usa ka bahin. Papahulayon niya ang ubang bahin sa iyang propedad aron malikayan nga matapok ang mga sakit. Pananglitan niini ang usa ka bahin nga iyang gitamnan og paliya sa miaging tuig gipasagdan nga wala matamni tungod kay miatake ang pipila ka sakit sa iyang paliya. Plano niya nga iya kining tamnan og ubang tanom, sama sa sweet corn o watermelon sa sunod higayon. Ug ang bahin sa luna nga anaa sa atubangan sa iyang balay nga halos usa ka ektarya, nga gitamnan og atsal sa miaging tuig, karon gitamnan na og sweet corn ug watermelon nga mitangkod nang usa ka bulan.

Gitanom niya ang labing maayong barayti nga iyang nakuha ug misagop sa naugmad nga mga teknik sa produksiyon. Ang tanom nga sweet pepper gitanom una sa raised beds kun pinabugdo nga tamnanan nga gitabonan og black plastic mulch. Ang mulch magpugong nga manubo ang mga sagbot ug usab makatabang sa pagkonserbar sa kaumog sa yuta panahon sa ting-init. Panahon sa ting-ulan, ang mulch makatabang usab aron malikayan ang pagkapundo sa tubig ug pagkabanlas sa yuta.

Mainampingon siya sa iyang pagpangabono. Panahon sa unang bulan, mag-aplay siya og lima ka gramo sa ammonium sulfate (21-0-0) matag tanom kada semana. Paglabay sa usa ka bulan, mag-aplay na usab siya matag semana sa gitawag niyag “cocktail” nga gilangkoban sa equal parts sa complete (14-14-14), calphos (calcium phosphate) ug muriate of potash (0-0-60). Sa gidaghanon nga 15 ngadto sa 20 ka gramo matag punoan. Kon ang tanom maghimunga na, iabono niya ang “cocktail” nga gilangkob sa 60 ka bahin sa 0-0-60, 20 ka bahin sa complete fertilizer (14-14-14) ug 20 ka bahin sa calphos. Sa rate usab nga 15 ngadto sa 20 ka gramo matag punoan. Ang pagpangabono kinamoton sa pag-aplay sa iyang mga tawo sa umahan nga sa pagka karon mikabat nag napulo.

Ang produktibong kinabuhi sa iyang sweet pepper nagdepende sa nagalungtad nga presyo sa merkado. Kon ang presyo ubos ug dili na mokita, pasagdan na niyang malaya ang iyang mga tanom. Apan kon ang presyo taas ug maayo pa ang iyang kita, atimanon niya kinig maayo. Niining bahina, ang panahon sa pagpamunga mahimong molungtad og upat ka bulan o mga 32 ka higayon nga pagpangani.

Ang nakanindot sa atsal kay taas ang productive life niini. Ang presyo kasagaran taas kaysa ubang mga utanon. Ug kini ang dakong rason nganong kini maoy paborito ni Willis Gonzales, ang mechanical engineer nga misulod sa full-time farming imbes nga magpraktis sa iyang propesyon. Para niya, ang pagpanguma dili lang angay nga kapanguwartahan, apan angay usab nga kahinguhaan sa kalipay.

ANG pribadong mga kompaniya sa binhi ang responsable sa dakong kaugmaran karon sa lokal nga industriya sa utanon sa padayon nilang pagpanukiduki nga nagtumong nga makaugmad og dugang produktibong mga barayti nga makasugakod sa paborable ug dili paborableng kondisyon sa umahan.

Kini ang mga membro sa Philippine Seed Industry Association (PSIA) kinsa wala lang mag-ugmad sa kaugalingon nilang mga haybrid apan nagpaila-ila usab sa masaaron nga mga barayti gikan sa mga kompaniya sa binhi sa gawas sa nasod. Kining mga kompaniyaha dunay kaugalingong mga teknisyan nga magpahigayon og extension activities sama sa mga pasinati ug mubong kurso sa vegetable production, nga mahimong libre o dunay bayad apan makiangayon. Magpahigayon usab sila og harvest festival ug field days aron masangyaw ang bag-ong mga teknolohiya nga magsugnib sa kaikag sa pagpananom ingon man pagkaon og dugang mga utanon. Aron masangyaw ang pagkonsumo og utanon, ang ubang mga kompaniya sa binhi mag-sponsor og cooking contest panahon sa field days ug trade fairs aron mailado ang bag-ong mga resipe sa utanon.

Usa sa epektibong estratehiya sa mga kompaniya sa binhi mao ang pag-establisar og demonstration farms sa pagpakig-alayon sa lokal nga mga kagamhanan, eskuylahan, private land owners ug non-government organizations. Usa ka NGO nga aktibo ning maong linya mao ang SM Foundation. Sa demo farms, ipakita nila ang naugmad nga mga production technique sa high-value crops ug mangimbitar og mga mag-uuma aron makita ang kaugmaran panahon sa nagkalainlaing estado sa pagtubo sa mga tanom.

Usa ka membro sa PSIA ang naghingusog karon sa ilang pagpanukiduki aron makaprodyus og improved varieties nga haom alang sa komersiyal nga produksiyon bisan sa mga small-scale farmer. Kini ang Ramgo International nga gipamunoan ni Pamela Ong Chan. Ang kompaniya mibubo og puhunan nga P5 ka milyon sa kaugalingon nilang pundo aron mapalapdan ang operasyon. Bag-o lang nilang giinawgurahan ang ilang research station sa Polomolok, South Cotabato.

Atol sa inawgurasyon sa miaging Oktubre 28, ang Ramgo nangimbitar og sobra sa usa ka gatos nga seed dealer sa tibuok kapupud-an, gikan sa layong mga dapit sama sa Laoag City ug Cagayan Valley ngadto sa Kabisay-an ug sa habagatang bahin sa Mindanao. Ang ubang mga bisita nag-apil na sa mga mag-uuma, mga opisyal sa lokal nga kagamhanan gikan sa Department of Agriculture ug mga membro sa akademiya.

Sa ilang pagtambong sa inawgurasyon, ang mga bisita nakasaksi sa nagkadaiyang improved varieties nga gisulayan sa ilang performance ubos sa kondisyon sa Polomolok. Kadaghanan niini anaa sa ilang produktibong estado. Dili momenos sa 15 ka matang sa cucumber ang nanagtubo ug nanghimungag maayo panahon sa paglusad sa research station. Ang cucumber usa ka cash crop nga mubo rag panahon nga patuboon. Ang unang mga bunga mahimong maani 35 ka adlaw gikan sa pag-transplant.

Laing popular nga utanon nga nakakuhag interes mao ang nagpungpong nga talong nga nagprodyus nag daghang bunga. Usa ka dealer gikan sa Baguio mikomento nga gusto niyang magdistribyut og mga binhi sa maong barayti kon kini makapasar sa estandard nga gisagop sa kompaniya alang sa commercialization sa pagka produktibo niini, kalidad sa unod, makasugakod sa mga peste ug sakit, makaadap bisan ubos sa grabeng kondisyon ug uban pa. Dunay tulo ka barayti sa talong nga gipaubos sa trial sa research station.

Padayon nga ipailawom sa mga pagsulay ang clustering eggplant diha sa umahan sa farmer-cooperators. Kon masaaron ang maong barayti, itanom na unya kini apan alang pa usab sa dugang obserbasyon kon unsa ang performance sa maong mga tanom ubos sa paborable ingon man usab sa dili paborableng palibot sa nagkalainlaing dapit sa nasod. Kon ang barayti makapasar sa mga pagsulay, mahimo na kining pasanayon og dinaghan alang sa commercial seed production.

Ang kalabasa usa ka mahinungdanong money crop sa tibuok nasod tungod kay kini ang kinaham sa mga pumapalit. Si Allan Presillas, plant breeder kinsa kanhi nagtrabaho sa Indonesia ug bag-o lang misulod sa Ramgo, miingon nga usa sa ilang mga prayoridad mao ang pag-ugmad sa bag-ong haybrid nga kalabasa nga nahitalay sa Suprema type, ang barayti karon ginapatubo na sa dinaghan sa Mindanao ingon man usab sa Luzon. Ang kalabasa usa ka tanom nga bisan ang gagmayng mga mag-uuma makatanom niini tungod kay dili dakog gasto ang pagprodyus niini sahi sa ubang mga utanon, sama sa sweet pepper o paliya. Ang binhi sa kalabasa barato ug ang tanom dili na magkinahanglan og pakatayan. Ang mga bagon niini pasagdan lang nga mokatay sa yuta.

Ang paliya usa ka laing priority crop alang sa pagpasanay. Ang target mao ang pagprodyus og barayti nga dili lang himungahon apan makasugakod usab sa gitawag og “Namamarako” virus disease ug uban pa. Ang marketers sa Ramgo nagtuon usab sa unsay gusto sa nagkadaiyang mga rehiyon aron makaprodyus sila sa unsa may gikinahanglan sa mga konsumidor. Pananglitan, ang mga konsumidor sa paliya sa Mindanao miingon nga gusto nila ang bunga sa paliya nga berde kaayo samtang sa ubang dapit, mas gusto nila ang light colored fruits.

Ang kamatis usa usab ka laing priority vegetable sa pagpanukiduki sa Ramgo. Usa kini ka mahinungdanong utanon nga makonsumo sa tibuok tuig sa halos tanang Pilipino. Tumong nila nga makaugmad og barayti nga dili lang makasugakod sa virus diseases apan mahimo usab nga patuboon sa mga bulan nga ting-ulan, maayo ang kalidad sa bunga, dili daling madaot sa biyahe ug taas og shelf life. Usa ka barayti nga gipaubos sa trial, matod ni Pamela, ila nang ipagawas sa dili madugay alang sa komersiyal nga pagpananom.

Gawas sa priority vegetables nga nahinganlan sa itaas, ang Ramgo dili magsalikway sa ubang laing mga utanon sa ilang breeding program. Ang matag utanon dunay iyang kaugalingong merkado ug kini angay nga hatagan og atensiyon nga angay nila.
Sa paghingusog sa pagpanukiduki sa mga kompaniya sa binhi sama sa Ramgo, ang mga mag-uuma makalaom og dugang nga exciting ug rewarding nga industriya sa utanon sa nasod.

DUNAY dakong interes sa luwas ug himsog nga pagkaon. Kini ang hinungdan nganong daghan ang minglikay pagkaon sa manok nga nagdako nga gibombardiyo sa antibiotics ug synthetic growth hormones sama sa ginapadagko karon sa daghang commercial broiler grower.

Isip resulta ning padayong pagpakabana bahin sa himsog nga pagkaon, daghan ang mingbalising karon sa pagpamuhi og free-range chickens nga pangbaligya ingon man pangonsumo. Kining mga manoka gipangpasto ug kon hatagan man og komersiyal nga pagkaon walay antibiotic. Ang pastured chickens, bisan og sila foreign breed, lamian usab sama sa netibong manok.

Sa minglabayng katuigan, ang nahilig sa free-range chicken nanagpadagko sa colored nga mga manok gikan sa Pransiya. Kontento ang mga grower sa performance sa inangkat nga colored chicken kay mas paspas silang modagko kaysa native nga mga manok.
Sa mga suplayer og colored chicks sa nangaging pipila ka tuig, kahinganlan niini si Bobby Inocencio sa Teresa, Rizal. Apan gumikan sa mga problema, mihunong sa pagpangangkat og parent stocks ug mihunong sa pagprodyus og day-old chicks ang mga Inocencio. Sunod niini ang Solraya Enterprises ni Dr. Rey ug Sandy Itchon nga misulod sa pagprodyus og pagpamaligya sa Sunshine nga mga piso, nga gikan usab sa Pransiya.

Nakombensir nila ang daghang tawo sa tibuok nasod sa pagsulay sa pagpamuhi og Sunshine chickens pinaagi sa agresibo nilang adbokasiya sa natural nga pagprodyus og pagkaon. Apan ang problema kay ang pag-angkat sa parents stocks dako nag gasto hinungdan nga ang mga piso dili na mabaligya ubos sa P35 matag usa. Duna man ganiy panahon nga ibaligya nila ang mga piso sa tag-P40 ngadto sa tag-P50 kada usa.

Ang dakong gasto sa colored chicks ang nakitang dakong babag sa natural farming advocacy sa mga Itchon. Kini ang hinungdan nganong nagpahigayon silag pagsulay. Naghunahuna sila sa pag-pasture og broiler chicks nga ginapatubo sa commercial growers sulod sa mga balay-balay sa manok. Kini gumikan usab sa daghang maayong rason. Una, dunay daghang mapalit nga day-old chicks sa daghang mga dapit sa nasod maong ang mga nanagpatubo dili maglisod sa ilang panginahanglan. Ug kini barato usab. Pananglitan, sa miaging bulan, ang puti nga mga piso ginabaligya lang sa tag-P8 kada usa tungod sa sobra nga suplay. Ug ning bag-o lang, usa ka grower sa Baras, Rizal misulti nga ang presyo mitaas ngadto sa tag-24 kada usa. Apan bisan pa niini, barato ra gyod kaayo ang mga piso sa puti nga manok kaysa colored day-old chicks.

Ang mga Itchon nagpadagko sa ilang white chickens sa yanong balay-balay sama sa ilang ginahimo alang sa colored Sasso o Sunshine chickens. Ila kining gi-brood sahi sa colored chicks (21 days) apan buhian sila nga maningaon sa gawas nga mas sayo og usa ka semana.

Imbes nga mogamit og veterinary drugs, giaplay nila ang fermented plant juice (FPJ) sa ilang ilimnong tubig gikan sa unang adlaw hangtod na sa panahon nga sila anihon aron ibaligya. Kini nakatabang nga paspas nga motubo ang mga manok. Matag tulo ka adlaw, hatagan usab nila og laing fermented product ang mga manok nga gitawag nilag OHN kun Oriental Herbal Nutrient nga magpalig-on sa immune system aron labi pang makasugakod sa mga sakit ug kahapo.

Ang mga Itchon naghimo sa kaugalingon nilang plant juice. Maoy paborito nilang mga materyal ang paspas manubo nga mga tanom sama sa alugbati, tangkong, kamote, bani sa saging ug water hyacinth kun water lily. Tagod-tagoron nila kining maong materyal ug i-ferment sinagolan og molasses. Sa matag tulo ka kilo nga tinagod-tagod nga mga materyal, dugangan nila kinig usa ka kilo nga molasses. Kini makaprodyus nag 2.5 liters nga fermented plant juice sulod sa usa ka semana. Unya, duha ka kutsara sa FPJ ang idugang matag litro sa ilimnong tubig sa mga manok.

Samtang ang commercial integrators gusto nga ang ilang mga manok maani sulod sa 30 ka adlaw, gituyo sa mga Itchon nga malangan ang pagtubo sa ilang mga manok aron motimbang kinig 1.9 ngadto sa 2 ka kilo (liveweight) inig-edad og 60 ka adlaw. Ilang langanon ang pagtubo sa mga manok pinaagi sa pagpakaon nilag commercial feed kausa sa usa ka adlaw nga ihatag sa alas singko sa hapon. Sa paghimo niini, ang pagtubo hinay kay sa naandan sahi sa ginapraktis sa mga integrator. Apan kini maghatag usab og kahigayonan sa mga manok nga maugmad og maayo ang ilang mga masel nga makaugmad usab sa kalamian sa karne. Sulod sa kataposang 20 ka adlaw, hatagan nila ang mga manok og ginaling mais aron magda’g ang panit sa mga manok, nga maoy kasagarang gusto sa mga kustomer. Gibutyag sa mga Itchon nga ang ilang puti nga mga manok susama kalamian sa free-ranged Sunshine nga ilang ginabaligya kaniadto.

Gisulti sa mga Itchon nga ang pagpadagko og puti nga mga manok sa natural nga paagi mokita usab. Base sa ilang kasinatian, migasto lang silag P100 aron makaprodyus og duha ka kilo nga manok sulod sa 60 ka adlaw. Ilang nabaligya ang dressed chicken sa tag-P200 kada kilo. Ang duha ka kilo nga manok (liveweight) kasagaran motimbang og 1.3 ka kilo kon maihaw na ug mabaligya sa P260.

Ang mga Itchon nahimong lig-ong tigsangyaw sa natural nga pagpanguma. Sila mga membro usab sa natural farming society kansang mga membro nanagprodyus og mga utanon, prutas, baboy, manok ug ubang mga hayop sa natural nga paagi sa pagpadagko niini. Ang pangulo sa ilang grupo mao si Andry Lim sa Davao City, kinsa bag-o lang nakadawat og pasidungog gikan sa Department of Agriculture alang sa aktibo niining pagsangyaw sa natural nga pagpanguma nga nakat-onan gikan sa eksperto nga Koryano daghang tuig na ang mingbalay.

Laing mag-uuma usab nga misulod sa pagpamuhi og puti nga mga manok gikan sa French colored chicken mao si Alex Yu, nga dunay organic farm sa Baras. Rizal. Nagpatubo siyag puti nga mga manok hangtod sa 90 ka adlaw tungod kay mao kiniy gusto sa target niyang mga kostumer. Ang mga Itchon, sa laing bahin, mas gusto ang 60 ngadto sa 79 ka adlaw nga mga manok nga motimbang og labing menos duha ka kilo kay mao usay gusto sa kasamtangan nilang mga kostumer. Nakaugmad na sila og network sa loyal customers kinsa mopalit gikan nila sa nagkadaiyang mga produkto nga naprodyus sa natural farming way sama sa itlog, chicken sausages, karneng baboy ug uban pa.

Niining tanan, wala gyoy mausik nga panahon sa pagsulay sa pagpamuhi og puti nga mga manok sa natural nga paagi nga mahimo usab nga imong kapanguwartahan.

DAKO ang pagpasalamat ni Bartolome Demateo, 66, nga mibiya siya sa iyang trabaho isip konduktor sa bus sa Manila ug miuli sa ilang dapit sa Lezo, Aklan. Nakaamgo siya nga wala siyay kaugmaon sa pagpanarbaho isip konduktor sa bus nga magbiyahean sa rutang Baclaran-Caloocan.

Baynte anyos pa lang siya dihang mibiya siya sa Lezo aron mouban sa paryente ngadto sa Manila. Sulod sa pipila ka tuig, nagtrabaho siya isip konduktor sa bus unya mibalik sa Lezo sa 1972 aron dili na siya mangagawon. Sa sinugdan, nagdrayb siyag traysikol nga magdalag pasahero ngadto sa ubang mga lungsod sa Aklan isip tinubdan niya sa panginabuhi. Wala kaayo siya mokita kay ang pamilete barato ra kaayo. Ang mga pasahero gikan sa Lezo nga mopaingon sa kapital nga lungsod sa Kalibo, pananglitan, mobayad lag 25 sentabos. Unya, namaligya na man siya og tinapay nga iyang pagakomprahon gikan sa panaderiya, ug iya kining ideliber ngadto sa nagkadaiyang lungsod sa Aklan. Apan wala usab siya magdugay tungod kay mihinay ang iyang pangita sa pagsaka sa presyo sa harina.

Kadto ang higayon nga nakahunahuna siya nga mosulod sa pagpanguma. Sukad sa 1980, nakadesisyon siya nga hingpit nga mosulod sa pagpananom. Sa sinugdan, nananom lang siyag humay sa usa ka ektarya ug ubang daang barayti sa mga utanon. Nananom usab siyag lansones ug ubang bungahoy sa palibot sa iyang balay apan kini wala makahatag kaniyag igong kita. Ang humay nga iyang maprodyus igo lang sa ilang pangonsumo.

Apan miabot ang suwerte nianang 1985, nadiskobre niya ang haybrid nga mga utanon nga magprodyus og daghang ani. Sa maong tuig, nangabang siyag 2,000 ka metro kuwadrado nga luna nga gitamnan niya og kalabasa, paliya, petsay ug cabbage gikan sa East-West Seed Company. Ang haybrid nga mga utanon, matod niya, labihan kaproduktibo hangtod karong mga adlawa. Mao lay iyang gipananom ang hybrid seeds.

Ang hybrid seeds nakahimo niyang ilado tungod kay kini ang naghatod niya sa dakong dalan sa kadaogan ug masungkit ang top prize sa backyard gardening contest. Sa miaging tuig, ang provincial government nagpahigayon og backyard vegetable gardening contest sa tibuok lalawigan nga naglangkob sa pagpananom sa 1,000 ka metro kuwadrado nga luna. Misalmot si Bart sa maong tigi ug sayon ra niyang nadaog ang top prize nga P50,000 cash.

Sa kompetisyon, nagtanom siyag dili momenos 41 ka matang sa utanon sama sa paliya, petsay, cabbage, lettuce, mustard, talong, ug ubang posibleng barayti nga atong mahunahuna. Apil usab niini ang minor crops sama sa singkamas, gabi, kamunggay, saluyot ug uban pa. Ang haybrid nga mga binhi ang daling nakakombensir sa mga hurado aron ihatag kaniya ang top prize.

Matod ni Bart, nagtanom lang siyag 15 ka hutok sa Galaxy ampalaya sa gamayng plot apan ang mga tanom labihang nakapamunga. Ang mga bunga dagko ug susama og gidak-on. Ang snapbeans nga Norman variety daling nakakuhag pagtagad tungod kay ang mga tanom namungingi sa bunga. Matod niya nga dako ang iyang pagsalig nga modaog siya sa unang ganti sa kompetisyon kay ang ubang mingsalmot nga mga mag-uuma nananom lang sa tradisyonal nga mga barayti nga dili magprodyus og daghang ani. Creative usab siya sa iyang pagpananom sa iyang mga utanon. Pananglitan, nagtanom siyag mustard sa bamboo tubes nga gibutangan niyag rich organic soil.

Ang prize-winning vegetable garden nakaatrak og daghang bisita dili lang gikan sa Lezo apan gikan usab sa ubang mga lungsod. Nahimo siyang popular ingon man ang tanan niyang ginahimo sa pagpananom og utanon. Nananom siyag hybrid seeds sa tibuok tuig. Karon nakapalit na siyag dugang luna nga duol sa iyang gipuy-an, apil na ang 2,000 ka metro kuwadrado nga iyang giabangan niadtong 1985.

Ang snapbeans, gitawag usab nga Baguio beans o habichuelas, usa sa iyang mga paborito. Atol sa among pagbisita, duna siyay standing crop sa Norman snapbeans sa halos usa ka libo ka metro kuwadrado nga luna atubangan sa iyang balay. Sa laing luna nga dako-dako ug dili halayo sa iyang pinuy-anan, duna sab siyay gitanom apan wala pa magsugod sa pagpamunga. Ang ideya nga kon ang snapbeans sa atubangan sa iyang pinuy-anan mohunong na sa pagpamunga, duna na siyay laing bag-ong tinubdan sa maani alang sa merkado.

Nakaayon siya sa pagpatubo sa Norman snapbeans tungod sa daghang maayong rason. Una, ang unang pagpangani niya mahitabo human sa 45 ka adlaw gikan sa pagtanom. Ang pagpangani ipahigayon matag tulo ka adlaw aron duna siyay regular nga cash flow. Dili usab problema ang pagbaligya sa iyang maani sa tag-P20 kada kilo. Ang iyang anak nga si Ricky ug Ressie magdala lang sa snapbeans ug ubang mga utanon ngadto sa merkado sa Kalibo nga kasagaran paliton sa wholesale buyers nga magbaligya usab niini ngadto sa Boracay diin dunay daghang turista.

Laing paboritong utanon nga iyang ginapatubo mao ang cucumber nga mahimo nang maanihan human sa 35 ka adlaw gikan sa pagtanom, ug ang pag-ani sal-ang lag usa ka adlaw. Ang cucumber duna usay andam nga merkado. Gani, ang tanang produksiyon gikan sa 1,000 metro kuwadrado nga iyang gitamnan sa Big C variety gikontrak sa usa ka buyer og P15,000. Kon inektarya ang basehan, kini mokabat nag P150,000. Ang cucumber himalitan usab sa merkado sa Kalibo sa tag-P20 kada kilo nga kasagaran molangkob lang og tulo ka bunga.

Laing bentaha sa Big C gawas sa mubong panahon sa pagpatubo, dili usab kini dakog gasto sa pagprodyus. Ang mga binhi barato ra usab kaayo ug ang tanom nagkinahanglan lang og kawayan nga pakatayan. Ug dili sad problema kang Bart ang mga kawayan kay dunay daghan niini nga iyang natanom sa iyang umahan alang sa ilang kagamitan. Nagpahigayon usab siya sa kaugalingon niyang composting aron makamugna og abono alang sa iyang mga tanom.

Ang Casino eggplant usa ka laing paborito ni Bart. Bisan og ang presyo sa bunga niini sa merkado anaa lang sa tag-P10 kada kilo, kapanguwartahan gihapon kini tungod kay himungahon. Taas usab ang productive life niini kon mahatagan lang sa hustong pag-atiman. Magprodyus kinig susama kadak-on nga mga bunga nga sinawon nga maoy kinaham sa mga pumapalit.

I-rotate ni Bart ang iyang mga tanom sa 1.5 ka ektarya nga gitagana lang niya sa produksiyon sa utanon sa tibuok tuig. Kini usa ka paagi aron malikayan ang pagdas-ag sa disease organism sa usa ka lugar.

Bisan og 66 na ang iyang edad karon, si Bart wala pa maghunahuna sa pagretiro sa pagpanguma. Malipayon siya kay ang iyang mga anak interesado usab sa pagpanguma ug mitabang sa vegetable business sa pamilya. Si Ricky, 40 anyos ug kamagulangang anak, miapil usab sa 2010 backyard gardening competition sa Aklan ginamit ang 1,000 ka metro kuwadrado alang sa pagpatubo sa kaugalingon niining mga utanon. Ug dili ikatingala, midaog usab kinig first prize. Gawas niini, si Ricky usa usab ka bag-ong napili nga kagawad sa barangay.

Sa paghunahuna sa nangagi, dili ma-imagine ni Bart kon unsa ang matang sa iyang kinabuhi kon padayon pa siyang nagtrabaho isip konduktor sa bus sa Manila. Busa, dako ang iyang pagpasalamat nga sayo siyang miundang sa iyang trabaho aron mahimo siyang prize-winning farmer.

USA ka tawo nga nahingag karon sa dakong posibilidad sa negosyo sa sweet corn mao ang 33 anyos nga si Roy de Asis sa Don Carlos, Bukidnon. Usa siya ka manager sa lokal nga banko apan sa sayo ning tuiga, miluwat siya sa iyang katungdanan sa banko ug misulod sa pagpanguma.

Nakataga sa iyang interes ang sweet corn tungod sa daghang maayong rason. Kay sa Bukidnon god padayong napopular ang sweet corn. Salamat sa unang panlimbasog ni Rodolfo “Rudy” Akiatan sa Valencia City nga misulod sa commercial sweet corn production tulo na ka tuig ang minglabay.

Samtang gipromot ni Akiatan ang pagkonsumo sa tinilaob nga mais, si Roy de Asis nakahimo og labaw pa niini. Sa squash festival nga gipahigayon di pa lang dugay didto sa city agriculturist’s headquarters sa Malaybalay, gipakita ni Roy ang pipila sa iyang value-added sweet corn products.

Usa na niini ang sweet corn cake (susama sa banana cake) nga nabaligya sa tag-P60 kada buok. Duna sab siyay sweet corn puto nga nabaligya sa tag-P5 kada buok o tag-P60 kada putos nga may sulod nga 12 ka buok. Usa ka butang nga dunay maayong potensiyal mao ang sweet corn kernel nga gisulod sa small cups nga dunay nagkalainlaing toppings sama sa cheese, butter, sour cream ug onion. Laing lamiang produkto mao ang gitawag niyag soothy sweet corn nga susama sa corn milkshake.

Ang marketing partner ni Roy, si Abilene Dumalag, nakakaplag og merkado diin dako ang potensiyal sa sweet corn kernels in small cups (P10 kada usa) nga mas labing maayong esnak alang sa mga tinun-an kaysa kasagaran nga junk foods. Kay ang sweet corn mas daghan og nutrina ug lamian kaysa walay pulos nga mga pagkaon sa merkado.
Ang usa ka kilo nga pakete sa frozen kernels himalitan kaayo karon sa outlets nila sa Cagayan de Oro, Ozamiz, Iligan ug ubang mga dapit. Magbukas usab sila og dugang mga outlet diin ang Davao maoy una nilang target. Ug aron magpadayon ang kapresko sa mga kernel, nagplano si Roy nga isulod niya kini sa vacuum-pack imbes nga sa ordinaryong plastic packaging.

Gawas niini, duna say ginaugmad nga laing sweet corn products si Roy. Ug kay namuhi usab siya og mga kanding, nagplano siya nga maghimo og cheese gikan sa gatas sa kanding ug magprodyus og sweet corn with goat cheese.

Aron maseguro ang padayon nga suplay sa sweet corn sa tibuok tuig, nagtanom siya ning matanga sa mais sa 4,000 ka metro kuwadrado nga luna matag semana. Duna usab siyay farmer cooperators nga nagprodyus og sweet corn alang niya.

Ang sweet corn usa na ka ilado nga tanom sa Bukidnon ug Misamis Oriental apan si Rudy Akiatan misulti nga miagi una siyag daghang kalisdanan sa pag-ugmad sa industriya ning bahina sa nasod. Niadtong 2006, nagplano siya nga magtanom og white glutinous corn nga ibaligya isip tilaob. Apan wala niya idayon ang iyang plano sa dihang nakaadto siya sa Cagayan de Oro ug nakita nga ang usa ka puso sa sweet corn ginabaligya sa tag-P28 sa shopping mall. Nadiskobrehan niya nga mahal ang sweet corn maong wala siya mosulay sa pagpalit bisan og usa aron iyang matilawan. Gani, ang tinuod, matod niya, wala siya makatilawg kaon og sweet corn hangtod nga nakaprodyus siyag kaugalingong sweet corn.

Ang nakita ni Rudy sa Cagayan de Oro nagsilbing hagit alang niya aron magpakisusig dugang bahin sa sweet corn nga giplanohan niyang itanom tungod sa kataas sa presyo nga mabaligya kini sa merkado. Niadtong higayona, ang tilaob nga white corn ginabaligya lang sa tag-P5 kada puso. Nadasig usab siya sa pagsulay sa pagpananom og sweet corn human niya mabasa ang malamposong sugilanon ni Arlene Valera nga napatik sa Reader’s Digest. Si Valera ang biggest grower sa sweet corn sa Luzon.

Gitug-an ni Akiatan nga pakyas ang una niyang pagsulay sa pagtanom og sweet corn. Nagtanom siya niadto og barayti gikan sa usa ka multinational company nga napamatud-an niyang dili haom sa lokal nga kondisyon. Ang tanom giatake sa sakit ug diyotay lang ang iyang nasanggi ug gagmay pa gyod ang mga puso. Naglisod usab siya pagbaligya sa diyotay niyang ani. Apan tungod kay determinado si Rudy, nagpadayon siya sa iyang eksperimento. Ug suwerte kay nakaila niya si Lorenzo Esmeralda sa East-West Seed Company nga nagdala og pipila ka barayti sa sweet corn.

Nahatagan og teknikal nga giya ni Esmeralda, gisulayan ni Rudy ang nagkadaiyang mga barayti nga iyang nakuha. Usa ka barayti ang nagprodyus og dagkong puso apan dili kaayo tam-is. Misangko siya sa pagpili sa tam-ison nga barayti nga gitawag og Macho nga iyang ginatanom hangtod karong mga adlawa. Gawas nga tam-is kaysa ubang iyang gisulayan, ang puso usab niini hingpit nga puno sa lugas. Ang mga lugas sa tumoy hingpit usab nga natabonan sa pakpak (husk) hinungdan nga napanalipdan kini sa ulan ug ubang mga insekto. Ug dili ikatingala nga ang tulo ka puso motimbang og usa ka kilo.

Hataas nga panahon ang gigugol ni Rudy sa pagpromot usa ang mga tawo sa Amihanang Mindanao naanad sa pagkaon sa sweet corn. Apan ang iyang pagpaningkamot wala makawang. Makasanggi na siya karon og 4,000 ngadto sa 5,000 ka puso matag adlaw nga iyang mabaligya sa supermarket sa Cagayan de Oro, Iligan City, Davao City, Pagadian City ug dagkong mga lungsod sa Bukidnon. Alang sa episyenteng pagbiyahe sa iyang mga hinarbes, si Rudy dunay daghang sakyanan apil na niini ang refrigerated truck. Gawas sa mga supermarket, nagbaligya usab si Rudy og sweet corn sa mga stall sa kadalanan sa Bukidnon nga kompleto sa portable stoves aron maseguro nga ang tilaob init ug presko ang pagkaluto.

Niini, daghan nang mag-uuma sa Amihanang Mindanao ang naikag sa pagtanom ug mikita nag dako gikan sa sweet corn. Karon maingon nato nga ang pagpaningkamot sa usa ka tawo, ni Rodolfo Akiatan, nakatabang sa pag-ugmad sa sweet corn industry sa usa ka masaarong yuta sa nasod.

GIPANGUNAHAN karon ang Bohol sa usa ka bisyonaryo nga lider. Usa ka lider nga nanguna sa mga Bol-anon sa pagmartsa paingon sa kalamboan sa walay pagpihig, sa bisan unsang bantang man sa kinabuhi nahilulan.

Gibutyag ni Gobernador Edgardo “Edgar” Migriño Chatto sa akong pakighinabi niya niadtong Enero 26, 2011 didto sa Bohol Tropics Resort ang dako niyang pangandoy sa mga Bol-anon.

“Dako nakong pangandoy nga masulbad ang kawad-on sa kadaghanang Bol-anon. Mawa ang kawad-on sa kadaghanang banay ug pareho ang angat sa kaugmaran sa tanang Bol-anon,” direktang butyag sa bag-ong gobernador.

Gusto niyang mausab ang tuyok sa panghitabo sa pagpanglangyaw sa mga Bol-anon ngadto sa ubang dapit aron mangita og trabaho pinaagi sa paghatag og oportunidad sa panarbaho su’d sa lalawigan.

“That’s a long tall order but we have to take a big leap. I think that is very realizable. Basta ang atong mga programa sa atong katawhan maimplementar lang, dili halayo ang katumanan sa atong mga pangandoy,” sa gobernador pa nga masaligon.

Sa pagmartsa sa kalamboan, gitutokan karon ni Gob. Chatto ang HEAT kun Health, Education, Agriculture ug Tourism.

Panglawas
Dili ikatago nga daghan sa mga Bol-anon ang nanginahanglan karon og dekalidad nga tambalanan ug mga tambal sa pag-atiman sa maayong panglawas. Niini, gipalig-on sa gobernador ang mga rural health unit nga magsugod diha sa primary health level sa kabarangayan. Gihingusgan usab niya ang pag-angat sa kalidad sa napulo ka district hospital sa lalawigan. Gusto niya nga ang tanang mga Bol-anon nga anaa sa indigent makasulod sa Philhealth nga mahimong makadugang usab sa kita sa ospital nga gipanag-iya sa kagamhanan sa lalawigan.

Edukasyon
Ang edukasyon usa ka dakong behikulo nga magpahigayon aron mas sayon ang pag-angat sa panginabuhi sa mga Bol-anon. Ug kini wala mapapas sa panan-aw ni Gob. Chatto. Gihingusgan usab niya karon ang pagpalig-on sa sistema sa edukasyon sa lalawigan. Gitawag niya kini nga usa ka progressive, prosperity program.

“We don’t like to call it poverty program, but progressive program. Dili ko gusto nga magpabilin ang poverty program sa hunahuna sa atong katawhan,” tug-an sa 50 anyos nga gobernador.

Bisan og 93 porsento sa mga Bol-anon ang literate, nakita sa gobernador sa mga datos nga diyotay lang sa mga nakatapos sa hayskol ang ming-eskuyla sa kolehiyo o nakapanarbaho man lang tungod sa kakulang sa hibangkaagan nga gikinahanglan sa pagpanarbaho.

Niini, gilatid niya ang pag-implementar sa Dynamic Learning Program karong tuig tingklase 2011-2012 sa tanang eskuylahan sa hayskol sa tibuok lalawigan. Ang Dynamic Learning Program nga gipasiugdahan sa magtiayong Christopher ug Ma. Victoria Bernido, maoy naghatod sa kanhi mga propesor sa Unibersidad sa Pilipinas nga modaog og Magsaysay Award sa miaging tuig. Kining maong sistema sa pagpanudlo gibahin sa 70 porsento nga activity ug 30 porsento nga lecture/discussion, nga kasagaran mga eksperto sa nasod ang magpahigayon og mga lektyur pinaagi sa video. Ang mga tinun-an makat-on nga independente tungod kay ang matag aktibidad ihatag nga tin-aw ug may tumong ang pagkat-on.

Gusto sa gobernador nga mapalig-on ang kapasidad sa mga nakatapos sa hayskol aron dunay mas maayong kahigayonan nga mokuhag kurso sa kolehiyo. Pasignunot niini, palig-onon usab niya ang technical vocational education diha sa hayskol aron kon ugaling dili makaeskuyla sa kolehiyo, duna nay gibatonang kahibalo nga mahimong magamit sa pagpangaplay og trabaho.

Agrikultura
Sa Bohol, naglawod ang tabunok nga yuta nga napasagdan ug wala mokita. Kadaghanan man god sa mga Bol-anon ilabi na ang mga batan-on, mas gusto nga manimpalad sa Manila ug ubang dagkong dakbayan sa Pilipinas o sa abroad sa pagbugtaw sa ilang tingusbawan. Apan wala nila madiparahi nga ang bulawan mahimo usab makita sa kaugalingon nilang yuta.

Niini, gipahimug-atan sa gobernador ang kahinungdanon sa pagtikad sa yuta. Usa kini ka hinungdan nganong gipanghingusgan karon sa gobernador ang pagpromot sa pagpananom ilabi na sa organic farming sa tibuok lalawigan. Nakig-alayon ang iyang opisina ug ang Bohol Agriculturist Office sa Department of Agriculture ug sa kalambigit nga mga ahensiya sa pag-ugmad sa agrikultura sa Bohol.

“Basta motikad lang sa yuta ug maningkamot ang mga Bol-anon, may paingnan gyod ang tanan. Ang importante lang nga mahatagan sila og kahigayonan nga ma-access ang mga serbisyo sa kagamhanan,” matod sa gobernador.

Ug isip usa ka lider nga nagpromot sa pagpanguma, nananom usab og mga high-value vegetable ang gobernador sa ilang yuta sa Balilihan.

Turismo
Dili ikalikwad nga ang turismo usa sa mga makina nga magpaandar sa pagpatubo ug pag-ugmad sa Bohol. Niini, gipalapdan pa niya karon ang pagpromot sa Bohol isip usa ka luwas, hinlo ug nindot nga duawon sa mga turista, langyaw man ug lokal. Labi pa niyang gipasibantog karon ang Chocolate Hills, ang Loboc River Cruise, ang Avatan River Cruise, ang whale and dolphin watching, ang puti nga mga bunbon sa Panglao, ang hinlo ug tin-aw nga dagat nga nindot kaligoan o mag-scuva diving, mga historical site ug uban pa. Nakita niya nga ang turismo usa sa maghatag og dakong oportunidad sa pagpanarbaho sa mga Bol-anon.

Ug kay daghang turista ang magpangita og available health services sa mga dapit nga ilang adtoan, gihingusgan usab karon ang pagpahimpos sa Holy Name University Hospital ug Community Medical Center.

Sugibuhi
Si Edgardo Migriño Chatto nga usa ka abogado, gipanganak niadtong Pebrero 21, 1960 ni Mrs. Victoria Migriño, asawa ni kanhi Mayor sa Balilihan Eladio Chatto. Nagsugod ang iyang karera sa politika isip board member sa lalawigan sa Bohol nga nagrepresentar sa sektor sa kabataan isip presidente sa Kabataang Barangay (1980-1986). Sa 1988, napili siyang mayor sa lungsod sa Balilihan nga nagsilbi hangtod sa 1996. Nahimo siyang bise gobernador sa Bohol ug nagsilbi gikan sa 1995 hangtod sa 2001. Gikan sa 2001 hangtod sa 2010, nagsilbi siyang representante sa Unang Distrito sa Bohol didto sa hawanan sa Ubos Balay Balaoranan. Ug sa Mayo 10, 2010, napili siyang ika-25 nga gobernador sa Bohol.

Pipila sa mga pasidungog nga nadawat ni Gobernador Edgar M. Chatto ang mga mosunod:
* Most Outstanding Youth Leader of Bohol - Philippine National Red Cross
* Most Outstanding Mayor of the Philippines (1991)
* National Presidential Leadership Award for Outstanding Youth Leaders - (Parangal sa Pamumuno), 1995
* Doña Aurora Aragon Quezon Award for Highly Distinguished Leadership in Promoting Humanitarian Objectives (1997) -Philippine National Red Cross
* Most Outstanding Vice Governor of the Philippines (1997) - League of Vice Governors of the Philippines
* One of the Ten Outstanding Boholanos Around the World (TOBAW) 1998- Confederation of Boholanos in the USA and Canada (CONBUSAC) and the First Consolidated Bank (FCB)
* One of the Ten Exemplary Individuals for the Visayas and Mindanao (2000) - Ramon Aboitiz Foundation, Incorporated (RAFI)
* National Centennial Lingkod Bayan Awardee for Outstanding Work Performance (2000) -Civil Service Commission

Si Gobernador Edgar Chatto naminyo kang Maria Pureza Veloso Chatto diin duna siyay usa ka anak-babaye, si Esther Patrisha Veloso Chatto.

LIMA ka tuig ang minglabay, natala ang Zamboanga del Norte nga labing kabos nga lalawigan sa nasod. Karon, miangat na kinig pipila ka ang-ang. Nahimutang na kini sa ikatulo nga labing kabos, apan dili kita matingala kon pipila ka tuig gikan karon, malak-angan na niini ang daghang mga lalawigan sa ilang pagmartsa sa kalamboan.

Determinado si Gobernador Rolando E. Yebes sa pag-ugmad sa ekonomikanhong estado sa iyang 1.2 milyones nga konstituwente pinaagi sa agrikultural nga kaugmaran. Matod niya nga ang hustong estratehiya sa kaugmaran alang sa lalawigan magasandig sa agrikultura ug dili sa industriyalisasyon.

Niya pa, ang 80 porsento sa 730,000 ka ektarya sa lalawigan haom kaayo alang sa produksiyon sa agrikultura. Kaniadto, ang lubi, humay ug mais ang nag-unang tanom. Apan karon, gipanghingusgan nila sa pagtanom ang mais ug ang high-value vegetables. Nganong mais? Tungod kay duna nay andam nga merkado alang sa mga abot sa mga mag-uuma. Ang mga feedmill sa Cebu ug Batangas maoy dagkong tigpalitan og mais nga naprodyus sa Zamboanga del Norte.

Usa ka programa nga nagmalamposon sa pag-ugmad sa kinabuhi sa daghang mag-uuma mao ang iyang Hilly Land Greening Program kun Hi-Green nga nag-abag sa grupo sa mga mag-uuma sa nagkadaiyang barangay sa pagpahigayon sa kaugalingon nilang food production projects.

Ubos sa Hi-Green project, ang grupo sa mga mag-uuma sa usa ka barangay tabangan sa pagprodyus og produkto sa umahan sa komersiyal nga gidaghanon. Sa usa ka barangay, pananglitan, ang grupo sa mga mag-uuma makatikad sa tulo ngadto sa napulo ka ektarya nga luna. Ang yuta mahimong iya sa kagamhanan o mahimong pribado ug abangan lang sa grupo.
Ang kagamhanan sa lalawigan moabag sa mga mag-uuma sa pagplano kon unsa ang angay nga iprodyus alang sa gitarget nga merkado. Anha pa magsugod pagtikad sa yuta ang mag-uuma. Ang kagamhanan sa lalawigan magtagana og binhi nga gikinahanglan, abono (organiko ug kemikal), mga galamiton sa umahan sama sa spade, spading fork, sprayers ug uban pa. Magtagana usab kini og water pump nga gikinahanglan sa pagpamisbis sa mga tanom.
Kasagaran, 20 ka tawo ang magtinabangay pagtrabaho sa tulo ka ektarya o 35 ka mag-uuma sa lima ka ektarya, ubp. Ang napili nga mga tanom angay nga maprodyus sa dinaghan aron labi pa kining makatagad sa mga tigpangangkat o dagkong pumapalit. Ang tanang halin sa maani sa mga mag-uuma mahipunta nila. Dili mokuhag bahin sa maong halin ang kagamhanan sa lalawigan.

Hinuon, gipasabot ni Gobernador Yebes nga ang kagamhanan nakabenepisyo usab gikan sa subsidy nga ilang gitagana ngadto sa mga mag-uuma apan dili direkta. Una niini, nakamugna sila og trabaho alang sa ilang mga konstituwente. Matod niya nga sa 691 ka barangay sa tibuok lalawigan, 260 ka barangay ang dunay Hi-Green projects nga produktibo kaayo. Nanagpatubo sila sa labing bag-ong haybrid nga mga utanon gikan sa East-West Seed Company. Ang maong kompaniya sa binhi dugay nang nagtabang sa mga mag-uuma pinaagi sa pagbansay nila sa bag-ong mga teknik sa pagprodyus og mga utanon.

Matod ni Gobernador Yebes nga ang Hi-Green usa ka paagi sa pagmugna og trabaho alang sa iyang mga konstituwente. Gibanabana niya nga dili monenos sa 1,500 ka tawo ang nagtrabaho sa proyekto sa umahan sa 260 ka barangay. Kini nagpasabot nga ingon usab niini ang gidaghanon sa mga tawo nga dili na moadto pa sa gobernador aron mohangyo nga tabangan nga makasulod og trabaho.

Ang maong mga mag-uuma nagprodyus na karon og daghang utanon ug nagtumod na sa ilang mga abot ngadto sa Dakbayan sa Sugbo, Dakbayan sa Bacolod ug Bohol. Ang kagamhanan sa lalawigan aktibo usab sa pagtabang sa mga mag-uuma sa pagbaligya sa ilang mga ani. Ang provincial agriculturist, pananglitan, nagtudlo og pipila ka tawo nga makigsabot sa posibleng pumapalit og utanon sa Cebu og uban pang dagkong siyudad.

Kon duna usay daghang abot nga kinahanglang itumod ngadto sa Cebu, ang probinsiya mopahulam sa ilang trak ngadto sa grupo sa mga mag-uuma. Mao ray ilang bayran ang konsumo sa krudo. Ang ubang mga grupo sa mag-uuma, matod sa gobernador, magdeliber og upat ngadto sa lima ka tonelada nga talong o kamatis sa usa ka semana. Magtumod usab silag ubang mga produkto sama sa paliya, kalabasa, batong, patola, upo, okra, pepper, cucumber ug daghan pang uban.

Matod ni Gobernador Yebes nga mogugol lang og walo ka oras ang pagbiyahe sa mga utanon gikan sa Zamboanga del Norte ngadto sa Cebu pinaagi sa Roro.

Gawas sa high-value crops, giapil usab ni Gobernador Yebes sa iyang Hi-Green program ang pagpamuhi og hayop sa umahan. Nagpromot siya karon sa pagpadagko og native chickens nga sayon ra kaayong buhaton bisan sa gagmayng mga mag-uuma. Laing hayop nga ginapadagko ang native nga baboy ug kanding. Unya naa usab ang aquaculture. Matod niya nga nagprodyus usab siya og fingerlings nga ipanghatag sa iyang mga konstituwente sama sa Pangasius, usa ka kusog-motubo nga isda sa tab-ang ug mahimong patuboon sa yanong mga namuhi og isda.

Si Gob. Yebes usa ka abogado nga nagsugod isip customs police officer. Nahimo siyang Port Customs Collector sa Iloilo usa siya midesisyon nga modagan pagka gobernador sa iyang lalawigan niadtong 2004. Sa una niyang termino isip gobernador, nakahimo siya pagpatukod og modernong ospital nga dunay 300 ka higdaanan nga migasto og P299 milyones. Nagpahigayon siyag poverty mapping program aron makapahigayon siyag haom nga mga proyekto alang sa katawhan sa Zamboanga del Norte. Ug ang resulta sa iyang maayong performance, nadawat niya ang Lingkod Bayan Award for Governance niadtong 2007.

Gawas sa agrikultura, duna usay dakong potensiyal sa turismo ang Zamboanga del Norte. Naa silay daghang isla nga patsada ang mga beach nga ikaindig sa Boracay. Duna say mga dapit nga dakog pahat sa kasaysayan sa Pilipinas, usa na niini ang Dapitan diin nanimuyo ang nasodnon natong bayani nga si Jose Rizal sa dihang gi-exile siya sa mga namunoang Katsila sa iyang panahon.

Usa ka atraksiyon sa turismo nga gisugdan ni Gob. Yebes sa Dipolog City mao ang Hudyaka Festival nga ipahigayon matag Hunyo. Usa kini ka merry-making festival nga kompleto sa agricultural fair. Nahimo usab kining popular nga karon gikonsiderar nga ikaupat sa labing ginatambongan nga mga festival sa nasod. Nagsunod kini sa Sinulog sa Cebu, Maskara sa Bacolod ug Dinagyang sa Iloilo.

Nailhan usab ang Zamboanga del Norte sa ilang lamian nga mackerel nga ginaproseso sa ubang mga entreprenor ngadto sa bottle sardines. Gipasigarbo ni Gobernador Yebes nga ang isda nga makuha sa ilang dagat mas lamian kaysa ubang mga dapit tungod kay walay polusyon ang tubig sa ilang dagat.

MATAG karon ug unya, makakaplag og maayong ideya ang tawo. Ug kon kini mahitabo, segurado nga ang maong ideya daling mokatap sama sa sunog sa lasang. Sa natad sa agrikultura, ang usa ka maayong ideya nga padayong mikaylap mao ang “Tanim sa Kinabukasan” (TSK) project nga gilusad sa East-West Seed Company niadtong Enero sa miaging tuig.

Kini ang gardening project nga magpahimutang og vegetable garden diha sa mga tunghaan sa elementarya ug hayskol pinaagi sa panabang sa kompaniya sa binhi. Ang dakong ideya mao ang pagpakita sa bag-ong epektibong mga teknik sa pagpatubo og mga utanon. Ang mga tinun-an, pinaagi usab sa giya sa mga teknisyan, mosalga sa pagpatubo og kaugalingon nilang utanon. Gitumong kini dili lang aron matudloan sila unsaon pagtanom ang mga utanon apan mag-aghat usab nila sa pagkaon sa mga utanon alang sa kahimsog sa ilang panglawas.

Ang programa wala lang magtumbok sa kabataan. Gitarget usab niini ang mga ginikanan, ang school faculty ug ang tanang lumulupyo sa komunidad. Ang programa makaaghat sa mga ginikanan sa pagpananom og utanon diha sa ilang nataran alang sa kaugalingon nilang pangonsumo. Makasagop usab sila sa mga teknik sa pagpatubo og mga utanon diha sa ilang umahan nga mahimo nilang ikabaligya sa merkado. Maingon nato nga ang pagpananom og utanon usa ka maayong tinubdan sa kita.

Unsaon paglihok sa maong sistema? Ang kompaniya sa binhi ug kaabag nga tunghaan magsabot sa pagpakigtambayayong ning maong proyekto. Ang eskuylahan ang maghatag og luna nga mahimong katamnan og mga utanon, pananglitan 1,000 ka metro kuwadrado o dako pa diha sa sulod sa ilang kampus. Ang eskuylahan magtudlo usab og membro sa faculty nga magtrabaho alayon sa teknisyan sa kompaniya sa binhi sa pag-implementar sa proyekto.

Sa laing bahin, ang kompaniya sa binhi magtagana usab og libreng inputs. Naglangkob na kini sa binhi, plastic mulch, abono ug crop protection materials, kahimanan sa umahan sama sa spade, spading fork, sprayer, sprinklers, plastic trays alang sa pagpatubo sa mga seedling ug uban pa. Labing mahinungdanon niini ang giya sa mga teknisyan kinsa manudlo sa kabataan sa basics of vegetable gardening. Ang mga bata dili lang maminaw sa mga lektyur, makasinati usab sila sa aktuwal nga pag-andam sa luna nga tamnan, pagsabod sa mga binhi, pagluyong sa mga semilya, pagpamisbis ug pagpangabono sa mga tanom, pagkontrolar sa mga peste ug sakit, pagpangani sa mga bunga sa ilang kahago, ug ang pagbaligya sa ilang mga naani.

Sa pipila ka kaso, ang lokal nga kagamhanan makigtambayayong usab sa pagpahigayon sa proyekto. Mahimo silang magtagana og seguridad. Kon duna silay kaugalingong traktor, mahimo kining magamit sa paghinlo ug pagbugwal sa luna nga tamnan. Sa usa ka higayon nga atong nahibaw-an, may municipal government nga nagtagana og pasilidad sa irigasyon diin nag-apil na niini ang deep well.

Kon ang mga utanon mahingkod na, o kon ang kadaghanan sa mga bunga anihonon na, ipahigayon dayon ang field day. Kini usa ka sadya nga okasyon. Imbitaron sa pagtambong ang eskuylahan sa kasikbit nga mga lungsod. Apil usab niini ang mga ginikanan sa mga tinun-an ug mga lumulupyo sa kasikbit nga mga komunidad. Ang mga manambong makakita sa naghimunga nga mga kamatis, talong, nagkadaiyang barayti sa sweet ug hot pepper, cucumber, gourd, patola, kalabasa ug daghan pa. Ang uban gani gitanom lang sa mga sako o black plastic bag aron sa pagpakita nga ang mga utanon mahimo usab nga patuboon sa mga kontiner.

Magpahigayon usab og programa diin ang best gardeners sa mga tinun-an mailhan ug mahatagan og sertipiko sa pasidungog, mga binhi nga ikatanom ug uban pang souvenir items sama sa kalo ug T-shirts. Duna say representante sa kompaniya sa binhi nga mosulti ug magpasabot nganong nakahunahuna sila sa maong ideya.

Laing feature sa field day ang cooking contest. Dinhi, ang mga ginikanan ingon man usab ang mga magtutudlo makigtigi sa pagmugna og nagkadaiyang paagi sa pagluto og utanon. Dunay ihatag nga premyo sa mga mananaog kortesiya sa kompaniya sa binhi. Duna say ipanghatag nga souvenir items gikan sa kompaniya ngadto sa ubang mga mingsalmot nga wala modaog og ganting salapi.

Ang mga naani gikan sa vegetable garden ibaligya ngadto sa mga pumapalit sa presyo nga naglungtad sa lokal nga merkado. Ang kita tipigan sa eskuylahan aron duna silay kuwarta nga ikagasto sa sunod nga tingpananom.

Nakatambong kita sa unang paglusad sa TSK niadtong Enero sa miaging tuig sa Kaliwanagan Elementary School sa San Jose City, Nueva Ecija. Sukad niadto, daghang ubang eskuylahan ang ming-apil sa programa. Ang kataposang field day o harvest festival nga akong natambongan mao ang didto sa Tagbac Elementary School sa Oton, Iloilo ug sa Salinas Elementary School sa Lucena City. Matod ni Ric Reyes, pangulo sa product management group sa East-West Seed, nga nakigtambayayong na sila sa labing menos 33 ka tunghaan sa tibuok nasod gikan sa Cagayan Valley sa norte ngadto sa Visayas ug Mindanao sa habagatan.

Pipila ka TSK projects ang gilaoman usab nga pagasugdan na didto sa mingsalga nga mga tunghaan. Ning maong proyekto, makaingon kita nga segurado ang kahinguhaan og pundo kay sa matag pakete sa binhi nga mahalin, P1 ang igahin alang sa proyekto. Kini nagpasabot nga dunay pipila ka milyon matag tuig. Ug kini nagpasabot usab nga ang programa magpadayon sa mosunod pang mga tuig.