Ang Sekretong Bili sa Kamunggay

SA gamay pa ko, kanunay kong masugoan sa pagkuhag kamunggay. Dali ra kaayo kong makaipo sa mga palwa sa kamunggay dihas among nataran. Di gyod ko mobalibad kay gusto man sab kong mosud-an niini labi nag isagol sa tinuwang lab-as nga isda o sinunobang manok. Mosuwa man gani kog linaw-oyng kamunggay nga panakotan lang og tangad, kamatis, luy-a ug sibuyas unya templahan sa una sa ginamos. Panington na kong maghigop sa init nga sabaw.

Kining kamunggay maayo usab nga pangpahuwas sa sobrang kahubog. Kanunayng pahigopon ni Uyang Trodes sa linaw-oyng kamunggay ang naglagut-ay kong uyoan sa kahubog. Sagolan pas akong apohan og tukog sa dahon sa lubi ang iyang utan. Mahuwasan lagi dayon ang akong uyoan inighumag higop sa sabaw kay magtabisay man ang iyang singot.

Paniid ko sa probinsiya, morag dili lang ibuntol ang kamunggay. Pasagdan lang kining motubo ang mga sanga nga mangada’g ang mga dahon kay way moutan. Mamunga na lang gani. Hasta pod ang bunga pasagdan na lang. Apan lamian baya kining bunga nga utanon. Panitan lang ang dabong nga bunga ug isagol sa ubang utanon. Kanang gitawag nilag ‘diningding’. Nakasuway na kog kaon niini dihang nagluto ang akong kauban sa trabaho nga usa ka Ilokano. Nahiga’m ko sa maong potahe.

Naanad ko pagpananom og kamunggay. Maong bisan asang pumping station ko naasayn, aduna koy gitanom nga kamunggay sa bakanteng luna sa lagwerta. Kon piot gyod ang espasyo, sa kilid sa paril ko magtanom. Busa kon mobisita ko sa kanhi nakong gitrabahoan sa Valencia Pumping Station, Quiapo Pumping Station, Paco Pumping Station, Vitas Pumping Station, Balut Pumping Station o kaha sa Escolta Pumping Station, ang labong nga berdeng mga dahon sa kamunggay ang motagbo sa akong panan-aw. Bisag wala na ko sa kanhi nakong gitrabahoan, napahimuslan gihapon ang akong gitanom nga kamunggay.

Ang kamunggay dali rang itanom. Mahimong iugbok lang ang pinutol nga lindog o sanga ug mahimo pong ipugas ang liso. Apan dali kang makautan kon pinutol nga lindog o sanga ang imong itanom kay ang mga dahon sa salingsing mahimo na mang utanon. Bisag di abonohan ang punoan sa kamunggay, molabong gihapon ang mga dahon. Nindot tan-awon ang kamunggay kon molabong na ang mga dahon. Labi nag pinuongan kanunay ang kamunggay. Modaghan man god ang mosubing nga mga salingsing unya molabong ang lapyong mga dahon.

Daghan ang di motagad sa kamunggay apan gitawag kinig “mother’s best friend” ug miracle vegetable.

Maayo kini alang sa mga inahan nga nagpasuso sa ilang mga anak. Napamatud-an nga ang mosud-ag kamunggay, modaghan ang gatas nga matutoy sa bata. Labi nag mohigop og daghang sabaw. Maong ilakip gayod kini sa pagtil-og sa mga inahang bag-ong manganak. Tugob usab kini sa calcium nga gikinahanglan sa inahan ug sa batang bag-ong gipanganak.

Ang mga dahon sa kamunggay tinubdan sa bitaminang A ug B, minerals sama sa calcium ug iron. Aduna usab kiniy protina nga taas sa amino acid ug menos lang sa fats ug carbohydrates.

Lahi ang dahon sa kamunggay (gitawag nga horse radish) kon itandi sa laing mga dahonong utanon kay aduna kiniy sulfur nga may amino acids, methiomine ug crystine – natural minerals diin sagad nga kulang ang lawas sa tawo.

Gawas sa makuhang bitamina ug mineral, maayo usab ang kamunggay nga magpatin-aw sa mata, magpahilis sa kinaon ug tambal sa sakit sa tiyan o suol. Maayo usab ang mga dahon niini isip purgative o diuretic.

Ang 100 gramos o usa ka tasang utang kamunggay adunay katumbas nga 3.1 gramos nga protina, 0.6 gramo nga fiber, 96 mg calcium, 29 mg phosphorus, 1.7 mg iron, 2820 mg B-carotene, 0.07 mg thiamin, 0.14 mg riboflavin, 1.1 mg niacin, ug 53 mg ascorbic acid o bitamina C.

Tungod kay taas ang kamunggay sa mga bitamina A, C ug E, maayo kining potent anti-oxidants. Maayo usab ang kamunggay mopugong sa pagtigulang kay makahapsay kini sa gitawag nga unstable free radicals nga maoy mo-react sa madaot nga mga molekyul nga makaangin sa daling pagtigulang. Makunhoran sa anti-oxidants ang paggawas sa wrinkles ug fine lines sa nawong ug agtang. Makatambal usab kini sa malaygayong sakit sama sa arthritis, cancer, sakit sa kasingkasing ug atay.

Aduna kiniy gitawag nga phytochemical niaziminin ug may molecular components nga makapugong sa molipangay pa lang nga cancer cells. Makaayo usab kini sa ulcer, scurvy, asthma, sakit sa dunggan (earache) ug pagsakit sa ulo.

Ang kamunggay adunay siyentipikong ngalan nga Moringa Oleifera lam, usa ka mapuslanon ug mahinungdanong tanom sa kalibotan. Di lang kini alang sa pagkaon, maayo kining flocculant o water treatment, antibiotic, source of oil ug coagulant for turbid waters.

Gitawag nga “miracle vegetable” kining kamunggay ug functional food. Ipanghunad usab kini sa samad. Itambal ang duga sa kinusukusong mga dahon nga ipatulo tungod sa samad. Mahimong hawbon ang dahon sa kamunggay ug maoy ibanyos sa nagsuol nga tiyan.

Kaniadto, halos way motagad sa kamunggay apan karon gihatagag dakong atensiyon kay daghan man kinig kapuslanan. Gikan sa mga dahon sa kamunggay, pug-on ang duga ug sagolan kinig duga sa lemonsito, mahimo na kining ice candy o bugnawng ilimnon alang sa kabataan nga di gustong mokaon og utang kamunggay. Kini ang gipasabot ni Dr. Edwin Balbarino sa Eastern Visayas State University (EVSU) sa Leyte. Ug nahimuot ang Department of Agriculture sa gihimong report ni Dr. Balbarino.

Didto sa Japan, si Mitsuo Shoji, negosyante, nagmugnag tsa gikan sa kamunggay ug nagmatuod nga makaayo kini sa daghang sakit. Ug tungod niini, daghang kompaniya karon dinhis Pilipinas ang nanghimog kamunggayng tsa, nga matod pa nila, maayong himoong negosyo.

Makakuha usab og manteka gikan sa kamunggay alang sa pagluto. Magamit kining alternatibo sa olive oil. May nahimo nang pinulbos nga kamunggay (malunggay powder) nga gamitong pangsagol sa noodles ug pandesal. May gihimo na usab nga tabletas gikan sa kamunggay (malunggay tablets) nga gibaligyang health supplement.

Mipasiugda, karong bag-o lang, ang Department of Agriculture, Biotechnology Program Office (BPO) ubos ni Director Alicia Ilagan ug Bureau of Plant and Industry (BPI) ubos ni Director Joel Rudinas, pagpang-apod-apod og 3,000 ka libreng binhi sa kamunggay atol sa paglusad sa programang “Malunggay in the City” nga gipahigayon sa Brgy. Commonwealth, Quezon City.

Gipasabot nila nga bisan sa gamayng luna sa yuta, mahimong matamnan og kamunggay kay dali lang kining mabuhi. Mahimo ganing itanom sa buslot o miliking balde ug pinutol nga drum kay dili man modagko ang mga gamot niini.

Gipahimudsan sa mga residente ang libreng mga binhi sa kamunggay, sumala pa sa akong kailang pangulo sa asosasyon nga nasakop sa Brgy. Commonwealth. Mapasalamaton sila sa Department of Agriculture sa paglusad sa maong programa. Dako kinig ikatabang sa mga kabos nga lumulupyo kay makadaginot sila nga dili na mopalit og kamunggay sa tiyanggi nga nagkantidad og P5.00 o P10.00 ang matag bugkos nga tagilma lang ka palwa ang sulod.

Kon adunay duha ka punoan sa kamunggay nga matanom sa matag pamilya, bastante na kining makaabag-abag sa kakutas ug kawad-on. Di lang kini maayong pagkaon sa tawo, mahimo usab kining pagkaon alang sa mga hayop sama sa mga manok, baboy, ug kanding. Ug sa ingong paagi, makadaginot ang pamilya alang sa galastohan sa pagkaon sa binuhing kahayopan.


Sinulat ni Mariano V. Tuyor ug napatik sa Bisaya Magazine