NANGANDOY ka ba nga mabuta o mahanap ang panan-aw? Wala tingali. Apan kini wala magpasabot nga wala ka na magsubay ning maong dalan kay sa pagkatinuod nagsubay kana niini.

Nganong nakaingon ko nga nagsubay? Tungod kay bisan og wala nimo abusohi ang imong mga mata, ang kalikopan maoy maggiya kanimo paingon sa maong dalan sa pagkabuta kon dili magmatngon. Sugod sa buntag sa imong pagbangon sa higdaanan, ang mga mata makasinati nag trauma gikan sa repleksiyon sa kahayag sa daghang mga butang diha panimalay, sa kadalanan, sa opisina, sa dagat ug uban pang mga dapit nga magreplek og kahayag nga makasulaw sa imong panan-aw.

Ang pagkabuta o pagkahanap sa panan-aw, usa sa mga kabilinggan nga nanakibra sa kapasidad sa usa ka tawo sa iyang pagpanarbaho ug dili kay liboan lang kondili minilyon ang nag-antos niini. Kamatuoran niini, gibanabana sa World Health Organization (WHO) nga mokabat sa 180 milyon ang populasyon sa kalibotan ang dunay diperensiya sa panglantaw. Niini, 45 milyon ang mga buta ug dili makalakaw nga walay kaabag. Sa sulod sa rehiyon sa Kasadpang Pasipiko, gibanabana nga mokabat sa 8 milyones ang mga buta. Ug sobra sa 80% niini nagpuyo sa Tsina, Vietnam ug Pilipinas.

Ang 3rd Philippine National Survey of Blindness nga gipahigayon niadtong 2002, nakatala og mga 3.5 milyones ka mga Pilipino o 4.62 porsento sa populasyon ang dunay diperensiya sa panglantaw, usa o duha ka mata. Labing daghan niini ang nag-edad og 60 ngadto sa 70. Karon, gibanabana nga dul-an sa tunga sa milyon ka mga Pilipino ang nagkaproblema sa panglantaw diin nag-una ang katarata, nga maoy nag-unang hinungdan sa pagkabuta sa tibuok kalibotan diin 90 porsento niini ang mga kabos.

Gumikan ning maong kabilinggan, ang mga kabos misamot og kakabos. Maglisod na sila sa ilang pagpanarbaho o pagpangita og trabaho nga sarang kahinguhaan og ikasuportar sa ilang pagpakabuhi.

Kining maong kahimtang akong nasulayan niadtong nagtuon-tuon ko sa pag-welding sa shop nga gipanag-iya ug gidumala sa akong maninoy sa San Francisco, Agusan del Sur. Sa akong pagtiltil sa bag-ong gi-welding nga bahin sa bar sa bisikleta, naluparan ang akong mata og plask ug mitusok kini sa puti nga bahin sa mata kun iris. Naghatag kini nakog dakong purhisyo ilabi na kay wala man sad ko magpahiling sa doktor. Sa halos usa ka buwan nga nag-antos sa kasakit nga gidulot sa maong aksidente, wala koy kita kay nahunong man ang akong pagtrabaho. Diha ra ko sa suok ug nagpunayng tabon sa wala kong mata. Nahuwasan lang ko sa purhisyo ug nakabalik sa trabaho human matangtang ang plask diin migamit ako og gapas nga akong gidundon sa mata aron kini makuha, nga sa akong pagpahiling sa ophthalmologist diri sa kaulohan, usa ka sayop nga paagi kay basin makahatag hinuon dugang kadaot sa mata nga apektado.

Karon, nakaamgo ko unsa kabililhon ang mga mata nga maoy akong tamboanan sa pagtan-aw sa katahoman sa kalibotan ug sa mga nanagpuyo niini. Maong karon nag-amping nako ilabi na kay ang modernong kinabuhi naghatag og daghang stress sa lawas ug sa mga mata.

Ang kahimsog sa panan-aw mahimong masukod pinaagi sa pagbasa sa Snellen eye chart sa gilay-ong 20 ka tiil. Kon klaro nimong makita ang mga nakasulat ning maong tsart aduna kay 20/20 vision, nga nagpasabot nga kon nagtindog kag 20 ka tiil gikan sa eye tsart makita nimo ang makita sa normal nga tawo. Ug kon pananglitan, aduna kay 20/40 vision, kini nagpasabot nga kon nagtindog kag 20 ka tiil gikan sa eye chart tin-aw lang nimong makita ang nakasulat sa tsart nga makita sa normal nga tawo nga nagtindog 40 ka tiil gikan sa tsart. Kon aduna kay 20/200 vision delikado kini nga kahimtang kay nagpaingon ka na sa pagkabuta.

Sa mga kondisyon nga maggiya sa tawo ngadto sa pagkabuta nag-una niini ang katarata, gisundan sa glaucoma; diabetic retinopathy; direct trauma o chemical injuries; retinitis pigmentosa, usa ka masunod nga sakit; trachoma, mugna sa impeksiyon sa Chlamydia trachomatis. Dugang niini, dako usab nga hinungdan sa pagkabuta ang kakulang sa Bitamina A, tumor, stroke, neurological diseases, hereditary diseases ug mga toksin.

Sa akong pagbasabasa, ilabi na sa librong “Yoga Secrets for Extraordinary Health and Long Life” ni Frank Rudolph Young, nakakutlo kog mga yanong butang nga mahimong sagopon sa pag-atiman sa mga mata. Ania!

* Ipahiling ang mga mata matag 1 o 2 ka tuig sa usa ka eye care professional.
Mahimong sa ophthalmologist o optometrist.
* Sutaon kon ikaw anaa ba sa taas nga risgo sa sakit sa mata. Ikaw ba o ang membro sa imong pamilya adunay diyabetes o sakit sa mata? Kon duna, pagpahiling sa mata.
* Pagpaubos sa regular nga physical exam aron mahiling alang sa sakit sama sa diyabetes ug high blood pressure. Kining mga sakita makaingon sa problema sa mata kon dili matambalan.
* Konsulta dayon sa eye care professional kon sa usa ka higayon kalit nga dili ka makakita o mihanap ang imong panan-aw o makakita kag daw pid-ok-pid-ok sa suga. Konsulta usab sa usa ka eye care professional kon nakabatyag og pagpanakit sa mata, magdoble ang panan-aw, namula o nanghubag ang mata.
* Magsul-ob og sunglass nga makaali sa ultraviolet (UV) radiation o kalo kon anaa sa gawas labi na panahon sa berano. Kini makapanalipod sa imong mga mata gikan sa sobrang kahayag sa adlaw, nga makapataas sa risgo nga makakuha og katarata.
* Konsumo sa mga pagkaon nga maghatag og kaayohan sa mga mata sama sa mga prutas ug utanon nga maghatag og eksaktong nutrina ug magmentinar sa maayong lebel sa antioxidants sa lawas nga makatabang usab sa pagpahimsog sa mata og pagpanalipod sa mga mata gikan sa polyusyon ug impeksiyon. Ang antioxidants nga mga bitamina sama sa Bitamina C ug E mahimong makapugong, ug kon dili man makahinay, sa pagkaugmad sa katarata.
* Gamit og igong kahayag kon magbasa o magtrabaho sa kompyuter. Ang kulang sa kahayag makaingon sa eyestrain ug ang sobra usab nga kahayag makadaot usab sa mga mata.
* Hatagan ang mga mata og pahulay ilabi na kon nagtrabaho atubangan sa kompyuter.
* Ayaw pagtutok sa nawong sa tubig nga nagbanda sa bidlisiw sa adlaw.
* Ayaw pagpuyo og dugay haduol sa mga pugon o ubang mga butang nga nagmugnag grabeng kainit. Ang mga lente sa atong mata gilangkob sa albumen (usa ka protina), nga sama sa puti sa itlog. Ang sobrang madawat nga kainit sa adlaw-adlaw inanayng magpagahi sa mga lente, sama sa mahimo sa kainit sa puti sa itlog. Ingon niini ang katarata.
* Kon maglakaw ubos sa kainit sa Adlaw, seguroon nga kini motandang sa imong likorang bahin. Kay kon ang kainit gikan sa Adlaw motandang sa mga mata gikan sa atubangan, gikan sa ibabaw sa mga mata o gikan sa kilid nga regular nga mahitabo sa daghang mga oras matag adlaw ug mga bulan sa tuig, dako ang risgo nga makaugmad og katarata, ilabi na ang lente sa mata nga direktang naig-an sa kahayag sa Adlaw.

Dili lalim nga mawad-an sa kahayag ang panan-aw o magkadiperensiya ang panan-aw kay maingon nga walay pulos ang kinabuhi kon dili makita ang katahoman sa kalibotan, ang kalikopan ug ang mga nanagpuyo niini. Ug kini maoy katugbang sa kamatayon. Busa, ampingan gyod ang tamboanan.

(Ikaduhang Bahin)

SAMA sa aprodisyak nga mga pagkaon nga gihisgotan sa miaging gula, adunay giingong aprodisyak nga mga sahog nga makaplagan sa mga suplemento, nga mahimong may panukiduki nga makasuportar sa pagpangangkon apan kasagaran wala.

Arginine. Usa kini ka amino acid nga makaplagan sa karne, itlog, tuno sa lubi ug keso. Makaporma kinig nitric oxide sa lawas nga makapausbaw sa dagayday sa dugo ngadto sa kinatawo. Giingon nga kon ikombinasyon sa ubang mga suplemento makapataas sa panginahanglang sekswal sa kababayen-an.

Epimedium. Matod ni pharmacognosist Albert Leung, Ph.D., ug Arkansas herbalist Steven Foster, ang epimedium herb naprobahan sa eksperimento nga makausbaw sa sexual function sa laki nga mga hayop. Giingon nga moakto sama sa androgen (sex hormone) ug mahimong makaaghat og sekswal nga panginahanglan sa kababayen-an nga kulang sa androgen.

Ginseng. Usa sa dugay nang gitamod nga aprodisyak. Dili pa lang dugay mitaho ang Journal of Urology nga ang, "the Mean International Index of Erectile Function scores were significantly higher in patients treated with Korean red ginseng than in those who received placebo." Sa pagtuon sa mga hayop, ang pagkonsumo og ginseng wala magpakita og dihadiha nga epekto sa lebel sa testosterone, apan ang ginseng giingon nga mahimong makakablit sa ubang mga mekanismo nga maghatod ngadto sa pag-usbaw sa performance ug libido.

Rhino horn. Ang sungay sa rhinoceros abunda sa calcium ug phosphorus. Ang kakulang ning duha ka mineral diha sa lawas sa tawo maghatod niini ngadto sa kaluya ug kalapoy. Dugang niini, uamgid kini sa nangisog nga kinatawo sa lalaki.

Yohimbe. Usa kini sa giingong herbal nga aprodisyak ug girekomendang droga nga gamiton alang sa dili na motindog nga kahoy sa kalalakin-an. Gikan kini sa giukit nga panit sa West African evergreen tree. Ang yohimbine, ang nag-unang aktibong sahog sa yohimbe, giingong mobabag sa alpha-2 adrenergic receptors ug magpaluag sa mga ugat nga parehong nahilambigit sa pagkab-ot ug pagmentinar sa erection. Apan ang herbal nga porma sa yohimbe delikado kon sobra ang pagkagamit.

Vanilla. Ang alimyon ug kalami sa vanilla gituohang makausbaw sa kauwag. Matod sa Australian Orchid Society, "Old Totonac lore has it that Xanat, the young daughter of the Mexican fertility goddess, loved a Totonac youth. Unable to marry him due to her divine nature, she transformed herself into a plant that would provide pleasure and happiness."

Alak. Ang usa o duha ka baso sa alak adunay dakong papel sa pagpausbaw sa romantikong panagbagat. Ang alak makarelaks ug motabang sa pagpainit sa lawas. Ang igo-igong gidaghanong nga mainom nga alak giingon nga makakablit sa sekswal nga panginahanglan apan ang sobra niini mahimong sukwahi ang epekto.

Alimyon. Ang alimyon adunay gamhanang epekto kon bahin na sa romansa ang hisgotan. Ang memorya sa alimyon sa usa ka romantikong kapares mahimong magpabilin bisan og dugay nang nagkabulag ang managpares. Ang alimyon makaduslit sa pangihanglan sa seks.

Musika. Ang musika mahimong makapahimutang sa maayong buot o makaguba niini. Ang labing epektibong makitang elemento sa musika mao ang paghinumdom sa malambigit nato niini. Kon adunay kay nindot nga kasinatian sa hinay nga pagsayaw uban sa minahal kaniadto dinuyogan sa espesyal nga kanta, mahimo nga ang maong kanta maghatag usab og epekto sa imong kinabuhi karon ug ugma. Ang sayaw usa ka ritwal sa panaghiusa nga tingali ang matag usa kanato nakasinati na niini sa pagsubay sa panid sa atong kinabuhi.

Ehersisyo. Dili lang kay kini maghatag og kaayohan sa atong panglawas, magdulot usab kinig kaayohan sa kinabuhing sekswal. Giingon nga ang aprodisyak nga kalidad nga dala sa pag-ehersisyo malambigit sa endorphins (feel good nga kemikal) nga mabuhian sa utok nga adunay mapugsanong aktibidad. Kini magpahimutang sa lawas sa daghang paagi nga magpaagni sa dagayday sa dugo ngadto sa kinatawo ug magpausbaw sa sekswal nga panginahanglan ug abilidad. Ang pag-ehersisyo ug pagmugnag dugang masel kasagaran magpataas sa lebel sa testosterone nga maoy laing hinungdan nganong ang ehersisyo makausbaw sa panginahanglang sekswal.

Usa nato madeterminar kon ang usa ka butang nag-obra, sabton nato unsay gikinahanglan aron makaobra. Sa kaso sa aprodisyak: Unsay mahitabo sa lawas ug utok kon kita naghinam-hinam sa seks. Ang matag lalaki ug babaye, mag-agad sa hormones ilabi na ang testosterone. Ang panginahanglang sekswal gikontrolar sa lebel sa hormone diin ang testosterone maoy yawe. Kay kon wala kitay igong testosterone, ang interes nato sa seks mokunhod. Ang stress, fatigue ug depresyon mahimo usab nga adunay dakong epekto sa interes nato sa sekswal nga buhat. Maingon nga kon dili balanse, mahimong dili moobra sa husto segun sa angay. Ug kon balanse, ang tanan mapahimutang sa husto.

Ang magkanit-kanit nga reaksiyon magsugod kon atong makita, mabati, mabatyag, mahunahuna, mahikap, masimhot o di ba makasinati og makainit sa atong sekswal nga awhag. Ang proseso daw ingon niini: Una, ang signal ipadala gikan sa limbic lobe sa utok agi sa nervous system ngadto sa pelvic region. Kini nga mga signal magsulti sa kaugatan sa pagluag. Sa pagluag, mapahigayon ang paspas nga dagayday sa dugo nga magpatindog sa mga erectile tissue sa lalaki ug babaye. Unya ang mga ugat mosira aron kadtong mga erectile tissue magpabiling magtindog. Kini nga pagtindog sundan sa paspas nga pagpitik sa kasingkasing. Ug sa samang higayon, ang atong utok magbuhi og mga kemikal nga magpahibalo sa atong lawas nga kini makaayo ug makalipay.

Posibleng ang mga pangangkon sa kanhiay mahitungod sa epekto sa aprodisyak sa ubang mga pagkaon o suplemento mahimong labing tinuod kaysa karon tungod kay ang kinatibuk-ang nutrisyon kaniadto dili pa maayo. Sa kanhiay, ang pagkaon adlaw-adlawng pangitaon ug komun niadto ang kakulang sa nutrisyon. Ang pagkaon o pagkonsumo niadto sa mga pagkaon nga abunda sa nutrina adunay dakong epekto sa kinatibuk-ang panglawas, nga makaapekto usab sa panginahanglan sekswal, nga ingon sa magpakita nga ang mga pagkaon, herbal o suplemento adunay kalidad isip aprodisyak. Ang katawhan karon mas himsog kaysa kaniadto mao nga lisod makita ang epekto sa usa ka partikular nga pagkaon nga abunda sa nutrina.

Ang aprodisyak nga adunay posibleng epekto mao kadtong nadiskobrehan tungod kay ang mga tawo nagbalita sa pag-usbaw sa ilang sekswal nga aktibidad silbing side effect sa girekomendang droga. Daghang mga kompaniya ang migamit niining wala damhang side effect aron makaugmad og droga nga makasulbad sa kakulang sa sekswal nga panginahanglan nga nasinati sa uban.

Tungod niini, namugna ang mga droga o sambog nga gipangangkon nilang makausbaw sa kinabuhing sekswal ug kasagaran nganlan nilag aprodisyak. Apan aron mahimong usa ka tinuod nga aprodisyak, kinahanglan nga magmugna kinig panginahanglan dili magpausbaw sa performance ug abilidad. Ang viagra, pananglitan, dili usa ka aprodisyak tungod kay wala kiniy mood effects.

Ang kinaiyahan abunda kuno sa natural nga aprodisyak. Basta dunay pagka amgid ngadto sa sex organ, usa na ka aprodisyak. Gitumbok usab nga ang kinatawo sa mga hayop nga kusgan ug prolipiko nga magpasanay sama sa mga rabit, tigre, kanding, baka ug uban pa maayong aprodisyak. Sa kasaysayan, ang mga tawo mohigop og sabaw ug mokaon og unod sa kinatawo niining mga mananapa aron makaangkon og aprodisyak nga epekto ug mousbaw ang sexual performance. Kining mga pagtuo nasunod gikan sa mga mangangayam sa kanhiay nga mokaon sa mga itlog sa mga hayop nga ilang mapatay sa paglaom nga makaangkon usab og kinaiya sama sa mga hayop.

Apan bisan pa niining tanan, ang mga siyentista nagtuo nga ang gahom sa aprodisyak anaa ra gyod sa atong ulo. Sa laing pagkasulti usa lang ka placebo effect— kon maghunahuna kitag butang nga magpagana kanato sa pagpakighilawas, kini magsugnod kanato sa pagpakighilawas. Ang giingong mga aprodisyak nga atong gikaon o giinom mahimong duna o walay epekto nganong ganado sa pagpakighilawas. Ang utok maoy labing gamhanang organo sa pagpakighilawas nga anaa sa atong lawas. Kay kon wala kini sa hustong dapit, walay mahitabo nga maayo.

PRRRTTT! Ikaw? Ah, pasangil ka lang! Dili ako, uy! Siya tingali! Ah, ikaw gyod kay nanimahong kamote!

Ingon niini ang kasagaran nga mahitabo kon dunay magpabuhagay sa iyang utot. Adunay hilom, adunay morag buto sa armalyt ug aduna say sipa kaayo nga daw iya sa kanyon ug kasagaran makalanag, matod pa sa katigulangan sa Garcia-Hernandez. Angay ba kining ikaulaw? Daotan ba diay kini?

Kon sutaon nato sa hingpit, dili kini angay ikaulaw. Dili kini daotan. Ang tawo gilalang nga ingon niini. Natural kini sa tanan apil na ang mga langgam, isda ug insekto. Kitang tanan makasinati og pagpangutot sa nagkadaiyang lebel. Apan kon magsobra na ug mahimong dakong purhisyo kini ang dili na maayo. Dili na kini normal busa angayng sutaon kon unsay mga hinungdan aron masolusyonan ang problema.

Aron masabtan kon nganong ang tawo makamugnag utot, tan-awon nato nga ang lawas sa tawo sama sa usa ka paktoriya. Ang tanan nga atong gikaon kinahanglan nga matunaw ngadto sa gagmayng mga yunit aron makasulod sa dagaydayan sa dugo. Sa higayon nga ang pagkaon moabot na sa estomago, ang tanang mga protina bungkagon ngadto sa amino acids, ang mga tambok ngadto sa fatty acids ug ang carbohydrates (simple ug complex) ngadto sa indibidwal nga glucose molecules usa kini mopaingon sa small intestine.

Kon ang mga pagkaon dili masuhop sa intestinal wall, dili kini makasulod sa dagaydayan sa dugo. Ang mga wala matunaw nga mga pagkaon ug likido ipadala paubos sa large intestine (colon) isip pundohanan sa mga biya. Dinhi sa large intestine mahitabo ang pagkaporma sa mga hangin.

Ang large intestine gilubloban sa gatosan ka mga nagkalainlaing bakterya nga nanubo niini. Nanimuyong malinawon ang mga bakterya ning dakong tinai nga naghatag og positibong benepisyong kahimsog sa lawas. Kasagaran sa mga bakterya dinhi dili maghatag og problema. Nagsalig sila sa mga wala matunaw nga mga pagkaon nga atong gikonsumo alang sa ilang kaugalingong nutrisyon. Sa pagtrabaho sa mga gas former sa pagbungkag sa kalangkobang kemikal sa wala matunaw nga mga nutrina, mamugna ang hangin. Mga 80 ngadto sa 90 porsento sa hangin sa tinai mamugna ning mga matang sa bakterya (dugang niini ang hangin nga atong matulon nga kon dili ikapanug-ab, mopatighulog sa tinai ngadto na sa lubot). Kini maoy kasagaran natong iutot nga ikatandi sa aso sa tsimineya sa usa ka paktoriya nga maoy hinungaw sa mga proseso sa pagpanggama og mga produkto.

Ang hangin nga mamugna sama sa nitrogen, carbon dioxide, oxygen ug methane walay makalanag nga baho gawas lang sa hydrogen sulfide nga nahilahi nga maoy makahatag niinig makalanag nga baho. Kon imong mamatikdan, ang mga hangin sa utot nga gihinganlan sa unahan pulos mosiga, sama sa methane og oxygen. Ang utot dili katiawtiawan kay kon imo kining duslitan mahimo kining mosiga.

Ang kabaho sa utot nagadepende sa pagkaon nga gikaon. Ang mga mokaon og utan mahimong makadaghan mangutot kaysa mga hingaog karne, apan ang ilang utot menos ang kalanag tungod kay ang utan diyotay lang ang mamugnang hydrogen sulfide. Kon unsa kaabunda sa sulfur ang pagkaon nga gikaon, mao usab ang imong pagpangutot tungod kay ang mga bakterya magmugnag sulfides ug mercaptan samtang ilang gibungkag ang mga nutrina.

Nagkadaiya ang hinungdan nganong sobra ang pagpangutot sa tawo. Una ang pagkaon og daghang carbohydrates. Sa tulo ka nag-unang nutrina, ang carbohydrates ang labing magmugna og hangin tungod kay ang asukal ug harina daling mahimong asid. Ikaduha ang pagkonsumo sa dili matunaw nga pagkaon usa na niini ang gatas. Ang gatas sa baka dili natural sa lawas sa tawo mao nga ipadaplin kini isip biya. Ikatulo, daghan ang bakterya sa tinai. Ang matag tawo managlahi ug dili parehong moreak sa samang mga pagkaon. Ikaupat ang pag-usap ug pagtulon og hangin. Usahay ipanug-ab lang ang maong hangin apan usahay usab mopaubos ngadto sa tinai hangtod nga ipagawas sa lubot. Ug ikalima ang impeksiyon sa tinai. Kon ang tawo adunay impeksiyon sa tinai, ang linya niini manipis ug ang mga nutrina, mahulog ngadto sa large intestine nga dili masuhop ni matunaw.

Bisan pa niining tanan, ayaw kahadlok mga palautot nga kahigalaan, aduna pa gihapoy kinabuhi human sa gas chamber! Ang pagkunhod sa carbohydrates gikan sa imong pagkaon ug paglikay sa mga pagkaon nga imong nahibaw-an nga bug-at sa imong sistema maoy gikinahanglan sa matag usa nga gustong mamenosan ang iyang pagpangutot.

Tingali, diyotay lang ang nasayod nga sa matag higayon nga kita motulon og pagkaon, tubig o unsa pang likido, dunay hangin nga mataban sa pagtulon. Kon subsob usab ang panuluntulon, dako ang posibilidad nga daghan ang mosulod nga hangin ngadto sa estomago. Daghan karon ang gitawag og air swallowers tungod kay subsob silang motulon og luwa ug hangin.

Kon matunaw nato ug maayo ang carbohydrates diha pa lang sa atong estomago, makapaabot kita nga diyotay lang ang hangin nga mamugna sa atong tinai. Ang sobrang pagpangutot karon dili katingad-an tungod kay sobra sa katunga sa katawhan sa kalibotan ang dili maayong motunaw sa gikonsumong pagkaon. Mao nga angayng usapon og maayo ang pagkaon ug likayan ang pagkaon pipila ka minutos dayong katulog nga maglisod sa pagtunaw sa pagkaon.

Pipila sa mga pagkaon nga nahibaw-ang makaingon sa pag-utot nga nagbaton og taas nga complex carbohydrates mao ang talong, apple, popcorn, apricots, cabbage, nuts, prunes, beans, carrots, onions, raisins, bran, cauliflower, peaches, soybean, broccoli, pears, tuna, yams, sweet potato, citrus rinds, cheese, chestnuts, cashews, oat, yeast sa mga tinapay ug dairy products.

Ang hangin sa atong tinai, sama sa kamatayon ug buhis, kabahin sa atong kinabuhi. Mahimo kining mapadugay, makunhoran, ug makontrolar apan dili mawala. Kini ang linugdangan sa proseso sa atong pagpakabuhi.

(Unang Bahin)

ANG pagpasanay sa tawo usa ka mahinungdanong moral ug relihiyosong isyu tungod niini pinangita ang mga aprodisyak aron maseguro ang sekswal nga kahimsog ni lalaki ug ni babaye. Kini ang gituohang labing maayong pangremedyo sa nagkadaiyang mga problemang sekswal apil na kakulangon sa panaghilawas ug ang panginahanglan nga mapausbaw ang katabunok sa semilya sa mag-partner.

Sa yanong depinasyon, ang aprodisyak, gikuha gikan sa ngalan sa diyosa sa gugma sa mga Greyigo nga si Aphrodite, mga elemento nga magsugnod sa panginahanglang sekswal. Molihok kini sa duha ka paagi: Adunay magmugna og panginahanglang sekswal pinaagi sa pagtrabaho sa utok ug aduna usay moepekto sa lawas. Pananglitan, adunay magpausbaw sa dagayday sa dugo ngadto sa sex organs nga makaapekto sa panginahanglang sekswal. Sa laing bahin, adunay usay magtugot sa lawas sa pagmugna og daghang kemikal nga magtukmod usab ngadto sa panginahanglang sekswal. Usahay, pinaagi lang kuno sa paghunahuna mamugna ang aprodisyak.

Ang aprodisyak walay siyentipikanhong basehan. Usa lang kini ka yanong mito. Apan samtang kini tinuod, daghang mga tawo ang magmatuod sa epekto sa pipila ka mga pagkaon, herbal ug mineral isip aprodisyak.

Hinuon, nakaplagan sa mga siyentipiko nga ang ubang mga pagkaon, herbal ug ubang suplemento makaaghat sa produksiyon sa hormones o ubang mga kemikal nga makaapekto sa atong libido. Apan wala nila mahibaw-i kon ang maong mga kemikal namugna ba nga daghan aron gayod masuta ang kalainan. Wala pay lig-ong panukiduki mahitungod niini tungod kay ang libido usa ka malisod tukion nga butang.

Ang mosunod nga mga pagkaon giingong moakto nga aprodisyak. Ang uban moingon nga kini mga aprodisyak tungod sa ilang porma ug aroma, samtang ang uban moangkon tungod sa kemikal nga basehanan alang sa ilang gahom sa gugma. Apan, dili kini kompletong listahan ug wala pa usay matamdang panukiduki nga makasuportar sa gipasiatab nga mga karakteristik nga gibatonan ning mga pagkaon isip aprodisyak.

Aniseed. Ang aniseed nga nahibaw-an usab nga anis, gituohan sa kanhiayng Greyigo ug Romano nga makausbaw sa panginahanglang sekswal ang mga liso niini. Giingon nga aduna kiniy estrogen compounds (female hormones), nga makamugnag samang epekto sa testosterone.

Abokado. Ang abokado gitawag og "testicle tree" sa mga Aztec tungod kay ang mga prutas niini mangumbitay nga magpares uamgid sa kaluhang itlog sa kalalakin-an nga maoy gibasehan sa aprodisyak niining abilidad.

Saging. Gawas nga uamgid sa kinatawo sa lalaki, abunda kini sa potassium ug sa mga bitamina B nga gikinahanglan alang sa produksiyon sa sex hormone.

Chocolate. Ang chocolate o tsokolate dugay nang gilambigit ug dili na tingali ikasalikway pa diha sa gugma ug romansa. Orihinal kining nakaplagan sa kalasangan sa South America. Ang sibilisasyong Mayan misimba sa punoan sa cacao nga gitawag nilag “food of the gods”. Segun sa mikatap nga tabi-tabi, ang lider sa mga Aztec nga si Montezuma moinom og tsokolate matag adlaw aron mapausbaw ang sekswal nga abilidad. Ang tsokolate nagbaton og phenylethylamine ug serotonin, nga parehong mga kemikal nga magdulot og hayahay nga pamatyag sa lawas. Natural kini nga motumaw sa lawas ug buhian ngadto sa utok kon kita malipayon ug mobatyag og paghigugma.

Carrot. Tungod kay ang karot uamgid ang porma sa kinatawo gilambigit kini nga magpainit sa sekswal nga panginahanglan sukad pa sa kanhiayng panahon. Ginakaon kini sa harianong mga pamilya sa Tunga-tungang Sidlakan sa pagtuong makadugang sa gana sa pakighilawas.

Sili. Ang pagkaon og sili makamugna og pisyolohikal nga pagtubag sa atong lawas (pananglitan, panington, pagtaas sa pitik sa kasingkasing ug sirkulasyon sa dugo) nga pareho sa masinati kon nakighilawas. Ang capsaicin nga gibatonan niini maoy responsable sa maong epekto nga maayo usab nga pain reliever. Ang pagkaon usab og daghang sili makairita sa genitals ug urinary tract nga mahimong makabatyag og kalalim pupareho sa sexual excitement.

Cucumber. Gawas nga uamgid sa porma sa kinatawo, ang alimyon sa cucumber gituohan nga makaagni sa pag-usbaw sa dagayday sa dugo ngadto sa kinatawo sa babaye.

Ahos. Sa dugay nang panahon, ang mga monghe sa Tibet dili pasudlon sa ilang monasteryo kon nakakaon silag ahos tungod kay nailhan kining pangpainit sa lawas ug makapausbaw sa sirkulasyon sa dugo.

Luy-a. Gituohan sa daghang tawo sa dugay nang panahon nga ang luy-a aprodisyak tungod sa alimyon niini ug makapahapsay sa sistema sa sirkulasyon sa dugo.

Dugos. Sa kanhiayng panahon, ang mga tawo moinom og mead (ilimnon nga hinimo gikan sa dugos) aron mausbaw ang panginahanglang sekswal. Sa Karaang Persia (karon Iran), ang managtiayon moinom og mead matag adlaw nga molungtad og usa ka bulan (nailhang honey month kun honeymoon) human sila makasal aron makaugmad og hustong paminsar sa utok sa malamposong panagluon. Ang dugos abunda sa bitamina B (gikinahanglan alang sa produksiyon sa testosterone) ug boron (motabang sa lawas sa hustong paggamit sa estrogen).

Oyster. Gawas nga kini uamgid sa kinatawo sa babaye, nagbaton kinig taas nga zinc, nga giingong makapausbaw sa sexual potency sa lalaki. Nagbaton usab kinig D-aspartic acid ug NMDA (N-methyl-D-aspartate) compounds nga epektibo kunong magpalingkawas sa sex hormones sama sa testosterone ug estrogen. Abunda usab kini sa protina ug lamian.

Kapayas. Sama sa aniseed ang kapayas estrogenic. Nagpasabot nga aduna kiniy compounds nga moaktong femal hormone estrogen. Gigamit kini nga karaang pangremedyo sa pagpatungha sa binulang duaw ug produksiyon sa gatas sa inahan, pagpanganak ug pagpausbaw sa libido sa kababayen-an.

Kape. Ang caffeine nailhan nga stimulant nga magpalagsik lawas ug utok.

Coriander (Cilantro seed). Ang usa ka librong Arabo naghisgot sa usa ka negosyante nga walay anak sulod sa 40 ka tuig apan nagkaanak human sa dugayng pag-inom sa ilimnon nga gilundan og coriander. Ang maong libro sobra na sa liboan ka tuig mao nga ang kasaysayan sa coriander isip aprodisyak gitamod na sa kadaghanan sa kanhiayng panahon. Nahibaw-an usab kini nga makapagana sa pagkaon.

Mustard. Gituohan nga magpainit sa sexual glands ug makapausbaw sa panginahanglang sekswal.

Pinya. Ang pinya abunda sa bitamina C ug kini gigamit sa homeopathic treatment alang sa mga baog.

Raspberries ug Strawberries. Perpektong pagkaon alang sa kinamoton nga paghungit ngadto sa hinigugma. Parehong mag-imbitar og paghigugma. Gitawag og fruit nipples sa erotic literature. Pareho usab nga taas og bitamina C.

Ang ubang mga pagkaon nga giingong aprodisyak nakaangkon sa maong pagtamod gikan sa mitolohiya. Ang uban usab nakaangkon sa reputasyon isip aprodisyak gumikan sa ilang porma

Pananglitan sama sa itlog sa pawikan, kinatawo sa tigre ug toro nga baka. Tingali aron makapangandam ang lawas sa halandomong adlaw sa Valentines, daghan karon ang naglungot-lungot nga makahigop og sabaw ug makausap og unod sa soup no. 5.

DILI mabuhi ang tawo kon wala siyay estomago tungod kay kini usa ka mahinungdanong kabahin sa iyang lawas. Apan dili kini usa ka galingan sa pagkaon sahi sa gipatuo sa katigulangan kondili usa ka sistema sa panunaw sa tawo. Kini ang mag-obra isip nag-unang bahin sa sistema sa panunaw nga maoy responsable sa pagtunaw sa gikaon nga mga pagkaon.

Ang estomago nga pormang bag ug sama sa liso sa batong, anaa mahimutang ubos sa atay, ibabaw sa small intestine (gamayng tinai) ug large intestine (dakong tinai) ug ubos sa esophagus. Sa kasarangang estomago sa mga hamtong, masudlan kinig mga tulo ka litro sa likido. Ug kini gilangkob sa nagkadaiyang layer nga nag-apil sa serosa, ang anaa sa gawas nga bahin nga moakto nga tabon sa ubang mga layer; ang duha ka layer sa masel nga maoy tunga-tunga nga layer nga magtulod sa pagkaon gikan sa estomago paingon ngadto sa gamayng tinai; ug ang mucosa, ang kinailawman nga bahin nga gimugna sa espesyal nga mga selyula nga nag-apil sa parietal cells, g-cell ug epithelial cells.

Kining parietal cells magmugna og hydrochloric acid, usa ka isog nga asido nga motabang sa pagtunaw sa pagkaon. Konsentrado kaayo kining asido sa atong estomago kay kon ipatulo sa usa ka pirasong kahoy, kutkoton dayon niini ang kahoy.

Sa laing bahin, kining g-cells magmugna og gastrin, usa ka hormon nga magpahigayon sa produksiyon sa hydrochloric acid pinaagi sa parietal cells.

Samtang kining epithelial cells manalipod sa estomago kay kini magmugna og magpagawas og solusyon nga abunda sa bicarbonate nga motabon sa mucosa. Ang bicarbonate maoy mag-neutralize sa asido nga ipagawas sa parietal cells, ug magmugna og tubig sa maong proseso. Sa padayon nga suplay sa bicarbonate, ang estomago makapanalipod sa iyang kaugalingon gikan sa autodigestion kun sitwasyon nga magpagawas og daghang asido ang parietal cells apan walay pagkaon nga tunawon.

Sa ubang mga tawo, gumikan sa dili balanse nga suplay sa dugo ngadto sa estomago, o sa sobrang produksiyon sa asido, ang sistema sa depensa sa estomago dili na makaobra sa angay niining trabaho mao nga ang tagtungod makasinati og gastric ulcer, usa ka samad sa estomago nga makaingon sa grabeng kasakit ug pagdugo sa apektadong bahin sa bungbong sa estomago.

Kon mokaon kitag tinapay, karne ug utan, dili kini ang mga porma nga magamit sa lawas aron makaobra sa iyang mga gimbuhaton. Ang atong gikaon ug giinom angayng tunawon ngadto sa gagmayng mga molekyul sa nutrina usa masuhop ug masagol sa dugo ug madala ngadto sa mga selyula sa lawas. Ang pagtunaw mao lay proseso sa pagkaon ug ilimnon ngadto sa gagmayng parte aron ang lawas makagamit ug makatukod og himsog nga mga selyula ug maghatag og enerhiya. Dinhi dakog papel nga gidala ang himsog nga estomago.

Sa mga gimbuhaton sa estomago, tulo ka mekanikal nga trabaho ang labing mahinungdanon. Una, ang estomago kinahanglang magtipig sa natulon nga pagkaon ug likido. Kini nagkinahanglan sa mga masel sa itaas nga bahin sa estomago nga magrelaks ug dawaton ang daghang natulon nga mga materyal. Ikaduha, ang estomago kinahanglang maghalo sa pagkaon, likido ug digestive juice nga namugna niini. Ang ubos nga bahin sa estomago mosahog niining mga materyales pinaagi sa aksiyon sa masel niini. Ug ang ikatulo, ang estomago kinahanglang maghinay-hinay og tulod natunaw nga pagkaon paingon sa gamayng tinai.

Apan dunay mga paktor nga makaapekto sa gimbuhaton sa estomago sa pagtulod sa natunaw nga pagkaon paingon sa gamayng tinai. Nag-apil niini ang kinaiya sa pagkaon ilabi na ang tambok ug protina nga sulod niini, ug ang estado sa aksiyon sa masel sa pagtulod sa pagkaon ug ang sunod nga organo nga maoy modawat sa natunaw nga pagkaon sa estomago.

SAMA sa utok, kasingkasing, amimislon ug atay, mahinungdanon usab nga organo sa tawo ang baga. Anaa kini mahimutang dapit sa dughan nga gipalibotan sa gusok. Ginama kini sa humok ug mainat nga mga tisyu nga modako ug mogamay samtang nagginhawa ang tawo. Ug ang dako niining trabaho mao ang pagkuha og oksihena gikan sa gawas nga gikinahanglan sa lawas aron mapagawas usab ang carbon dioxide nga namugna sa mga selyula.

Sa pagkahanggap og oksihena, miagi man sa ilong ug baba, kini moagi sa epiglottis (usa ka nipis nga tisyu nga mosira aron ang pagkaon nga gitulon dili makasulod sa agianan sa hangin). Molahos kini sa trachea (pormag tubo nga nagkonektar sa baba pinaagi sa bronchi kun windpipe) ngadto na sa vocal chords sa larynx (voice box diin nahimutang ang vocal chords) hangtod nga moabot sa bronchi (mga sanga sa trachea nga mihatay gikan sa trachea ngadto sa baga). Gikan sa bronchi, ang hangin moagi sa matag baga ug ngadto sa nagkasigpit ug nagkasigpit nga bronchioles hangtod nga moabot sa alveoli (mga gagmay, nigpis nga paril sa bulsa-bulsa sa hangin sa tumoy sa sanga sa bronchiole).

Unsay mahitabo kon ang hangin makasulod na sa baga? Sa matag bulsa-bulsa sa hangin, taas ang konsentrasyon sa oksihena mao nga kini moagi o molingkawas paingon sa alveolar membrane ngadto sa pulmonary capillary (gamayng ugat nga nagpalibot sa matag alveolus). Sa sinugdan sa pulmonary capillary, ang hemoglobin sa red blood cells adunay mikuyog nga daghang carbon dioxide ug diyotayng oksihena. Ang oksihena nga makasulod dinhi, motakgos sa hemoglobin ug mabuhian ang carbon dioxide. Ang carbon dioxide buhian usab gikan sa sodium carbonate nga natunaw sa dugo sa pulmonary capillary. Taas ang konsentrasyon sa carbon dioxide sa pulmonary capillary, mao nga ang carbon dioxide mobiya sa dugo ug moagi ibabaw sa alveolar membrane ngadto sa air sac. Kining pagbinayloay sa carbon dioxide ug oksihena mahitabo nga paspas (pipila ka pitik sa segundo). Mobiya lang ang carbon dioxide sa alveolus kon mo-exhale ug ang dugo nga abunda na sa oksihena mobalik sa kasingkasing. Mao nga dakong tumong sa pagginhawa ang pagmentinar sa taas nga konsentrasyon sa oksihena ug gamayng konsentrasyon sa carbon dioxide sa alveoli.

Daghang mga kondisyon nga makaapekto sa husto nga pag-obra sa atong baga nga nabahin sa duha: kadtong naglisod sa pagginhawa ug kadtong nakadaot sa baga nga nakadaot usab sa abilidad sa pakigbinayloay sa carbon dioxide ngadto sa oksihena. Pipila sa mga kondisyon nga makaapektar mao ang asthma, diin ang bronchioles mapuga, magpakunhod sa gidak-on sa agianan sa hangin nga makaputol sa pag-agi sa hangin ug makadobleg trabaho sa mga masel sa pagginhawa; emphysema, diin ang baga mahimong manghugot ug mahimong dili daling mainat nga makadugang sa trabaho sa mga masel sa pagginhawa; bronchitis, paghubag ug paggamay sa agianan sa hangin nga magpadoble sa trabaho sa masel sa pagginhawa; ug ang apnea, paghinay sa pagginhawa o paghunong ubos sa nagkadaiyang kondisyon. Dugang niini ang mga sakit sama sa TB ug kanser sa baga, pulmonary edema, pagkahanggap og aso ug carbon monoxide poisoning nga makaapektar o makapugong sa pagbinayloay sa hangin.

Busa angayng ampingan ang baga gikan sa mga makadaot niini aron magpabilin kining lig-on ug makaobra sa husto sa pakigbinayloay sa carbon dioxide ug oksihena aron madugtongan ang lanot sa kinabuhi.

We will only know the worth of water when the well is dry.
— Benjamin Franklin

SA tibuok kalibotan, ang tubig maoy labing mahinungdanon sa tanang mga likido. Bililhon kini labaw pa sa mahalong mga butang. Sa usa ka bulan nga walay pagkaon, ang tawo mahimong mabuhi apan mahimong mamatay kon walay tubig. Ingon niini kamahinungdanon ang tubig. Ang inadlawg kinabuhi nagpasig-uyon sa tubig ug nahulma niini. Kon wala ang tubig, imposible ang kalungtaran sa kinabuhi sa tawo.

Kining tinubdan sa kinabuhi naglangkob sa tulo sa upat ka bahin sa lawas sa tawo ug duha sa tulo ka bahin sa nawong sa Kalibotan. Kini ang tinuod nga esensiya sa kinabuhi. Ang pagkawala niini bisan tulo lang ka posento sa kinatibuk-ang tubig sa lawas moresulta sa pagkaluya, ug sa 10 porsento nga mawala makaingon sa seryosong hulga sa kinabuhi.

Depende sa klima, kinaiya sa pagkaon ug lawas, ang tawo kinahanglang moinom og mga walo ka baso matag adlaw. Apan kuydaw! Hinlo ba ang giinom nga tubig? Kini ang dakong pangutana nga gibalewala sa uban.

Sa kanhiay giilang sagrado ang tubig. Kini ang kasingkasing sa daghang mga relihiyon nga gigamit sa nagkadaiyang mga okasyon ug seremonyas. Apan sa mga dekada nga nanglabay, dili na kini usa ka elemento nga gihangop ug giprotektahan, kondili usa ka produkto nga gipasagdan.

Minilyon ka mga tawo karon libot sa kalibotan ang nag-atubang sa kakulang sa hinlo ug mainom nga tubig. Minilyon ang nangamatay nga kabataan matag tuig gumikan sa mga sakit nga dala sa hugaw nga tubig.

Dunay mga dapit sa kalibotan nga abunda sa tubig ug duna usay nag-uga lang, depende sa mga lugar nga gipuy-an. Sa among lungsod sa Garcia-Hernandez, ilabi na sa sentro, dili namo problema ang kahinguhaan og tubig nga mainom tungod kay kusog ang bul-og sa tubod sa Maambong nga nahimutang sa ibabawng bahin sa Barangay Calma. Apan sa ubang dapit nga wala kahinguhaang tubod sa tubig bisan sa poso, sama sa mga kabos nga nasod sa Aprika, bililhong kaayo ang tubig labaw pa sa brilyante ug bulawan.

Duna man ganiy magsalig sa ulan isip ilimnong tubig ug gamit sa paghikay sa pagkaon. Nakasulay na ko niinig inom niadtong milangyaw ko sa San Francisco, Agusan del Sur. Enero 1999 kadto nga gidala ako ni Manang Goria, inahan sa akong maninoy, didto sa Kauswagan aron maglampas sa ilang yuta. Wala makatutol ang akong galamhan sa pag-inom sa tubig ulan nga midagayday sa punoan sa lubi ug gisawod sa kontener nga dunay salaan. Hinuon, ang tubig nga among makuha sa kontener amo unang initon usa imnon. Apan unsa na lang kon wala usay ulan?

Nahinumdom ko sa gisugid sa akong Lolo Enrique, nga panahon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, diha kunoy mga tawo nga miinom og ihi sa kabaw. Kon tinuod man ugaling kadto, nagtuo kong nagsakit ang tiyan sa maong mga tawo. Tiaw bay ihi sa kabaw? Kahugaw niadto! Apan sa tawong giuhaw ug walay laing kapaingnan nga matubag ang panginahanglan sa iyang kauhaw, dili kini imposible.

Niadtong bata pa ko, kon mangahoy kos wawog, maoy tighupay sa akong kauhaw ang tubig sa sapa nga hinlo, tam-is ug tanlas tagamtamon. Maglasnit lang kog dahon sa saging ug pormahong imbudo aron dunay ikasawod sa nagdagayday nga tubig sa dakong bato. Apan karon wala nay tubig ang maong dapit sa sapa. Nahimo nang tunaan sa kabaw. Hinuon sa ubang mga sapa aduna pay tubig apan dili na mainom sa tawo. Labihan na ka kontaminado: sa mga kemikal, sa mga hugaw sa panimalay, sa tawo, sa hayop ug uban pa. Sa padayong pagdaghan sa tawo nga namuyo sa ibabawng bahin sa lungsod, labi pa unya kining makontaminado.

Ang hinlo, ug padayong suplay sa mainom nga tubig mahinungdanon sa matag komunidad. Ang katawhan sa dagkong mga siyudad kasagaran moinom og tubig gikan sa tinubdan nga gikan sa mga laguna, suba ug reservoir. Usahay ang mga tinubdan haduol sa komunidad. Ug usahay usab, ang suplay sa mainom nga tubig makuha gikan sa tinubdan nga gatosan ka milya ang gilay-on.

Kon maghunahuna ka diin gikan ang tubig nga imong giinom, mahinungdanon nga ikonsiderer dili lang ang bahin sa suba o laguna nga imong makita, apan apil na ang kinatibuk-ang watershed. Kini ang dapit diin maggikan ang tubig nga modagayday paingon sa suba, laguna o reservoir. Sa mga hilit nga lugar, ang katawhan, makakuhag suplay sa tubig sa ilawom sa yuta pinaagi sa paggamit og bomba kun poso aron masuyop ang tubig paingon sa ibabaw. Apan kasagaran usab, hangin ang makuha.

Dako ang nag-atang nga hagit sa tawo aron mapadayon ang suplay sa luwas ug mainom nga tubig pinaagi sa aktibong pagpapel sa pagpanalipod sa tinubdan sa mainom nga tubig. Dunay daghang mga paagi nga ang usa ka tawo moapil ning maong kawsa. Ang ubang tawo mahimong motabang sa paghinlo sa watershed nga maoy tinubdan sa tubig sa komunidad. Sa laing bahin usab, ang ubang mahimong moapil sa pagpanalipod nga aktibidad aron malikayan ang kontaminasyon sa tinubdang tubig ilawom sa yuta nga naghatag og tubig sa komunidad. Wala kiniy gipihig. Ang tanan mahimong makaapil ug mohimo sa ilang bahin aron makonserbar ang ilimnong tubig ug mapahiluna sa husto ang mga kemikal sa panimalay.

Kon mapanalipdan ug makonserbar ang hinlo nga tubig nga sarang makasuportar sa padayong nagkadako nga populasyon, dakog purohan nga magmalungtaron ang kinabuhi sa tawo paglabay sa katuigan. Busa ampingan ug dili usik-usikan ang tubig alang sa katunyahan sa atong henerasyon ug sa mosunod pang henerasyon. Kay akong napanglantawan nga dili imposible nga moabot ang panahon nga mahisama kita kang Kevin Costner sa pelikulang “Waterworld” diin maoy iyang giinom ang ihi nga iyang gisawod sa usa ka purifier.

SULOD sa imong lawas anaa ang kahibudngang mekanismo nga nagproteksiyon kanimo. Kini ang gitawag og immune system. Gidesinyo kini aron magdepensa batok sa minilyon nga mga bakterya, mikrobyo, bayrus, toksin ug parasitiko nga gustong moatake sa lawas.

Motrabaho ang immune system 24 oras matag adlaw sa walay paghunong sa liboan ka nagkalainlaing mga paagi, apan molihok kini nga dili mahibaw-an.

Kon masamdan ka, daghang mga bakterya ug bayrus ang mosulod sa imong lawas. Ang immune system motubag niini og puohon ang mga nanulong samtang gipaalim ang panit sa kaugalingon ug mahakloban ang samad. Hinuon, dunay mga higayon nga dili kini makasanong sa iyang papel busa ang samad maimpeksiyon.

Kon ang lamok mopaak, mamula ug mangatol ang miburot nga pinaakan sa imong panit. Kini ang makita nga timailhan sa pag-obra sa imong immune system.

Matag adlaw mohanggap ikaw og liboan ka mga kagaw (bakterya ug bayrus nga nag-utaw-utaw sa hangin. Ang immune system mobatok niini nga walay problema. Apan usahay usab makalusot sila sa immune system mao nga usahay sip-onon ka, ug ang grabe ang flu. Kini ang mga timailhan nga ang immune system napakyas sa pagpugong sa mga kagaw.

Matag adlaw mokaon ikaw og liboan ka mga kagaw, apan kasagaran usab niini mamatay sa laway o sa asido sa estomago. Apan usahay usab makalingkawas kini og makaingon sa pagkahilo sa pagkaon diin ang komun nga sintomas mao ang pagsuka ug pag-igit kun pagbasa sa hugaw.

Dakong trabaho sa immune system ang pagpanalipod sa lawas gikan sa impeksiyon sa mga virus ug bakterya nga labing komun nga makaingon sa mga balatian sama sa sip-on, influenza, measles, mumps, malarya, AIDS ug uban pa.

Tulo ka paagi nga manalipod ang immune system. Una, magmugna kini og ali nga magpugong sa mga bakterya ug bayrus sa pagsulod sa lawas. Ikaduha, kon ang bakterya makasulod sa lawas, ang immune system mosulay sa pagtiktik niini aron mahinginlan sa dili pa niini himoong pinuy-anan ang lawas ug mosanay. Ikatulo, kon ang bakterya ug bayrus makapasanay ug magsugod na sa pagpanghasi, ang immune system andam na nga mohingilin niini. Dugang usab nga mahinungdanong papel sa immune system ang pagdetek sa sayong ang-ang sa kanser ug puhagon kini sa dali nga panahon.

Labing dayag nga bahin sa immune system mao ang makita. Usa na niini ang panit nga moaktong nag-unang utlanan tali sa kagaw ug imong lawas. Apil na niini ang ilong, baba ug mata nga maoy daling makita nga entry point sa mga kagaw. Ang unsang mga bakterya nga gustong makasulod sa lawas moagi niining mga depensa sa lawas. Ang dili mapatay sa ipagawas nga antibacterial sa panit, luha, enzyme (lysozyme) sa mucus sa ilong ug laway, makasulod sa lawas. Apan kon makasulod man, makigharong na usab sila sa dagkong mga kalangkoban sa immune system sama sa thymus (anaa naglublob sa dughan, tunga sa breast bone ug kasingkasing nga maoy responsable sa pagmugna og T-cells), spleen (mosala sa dugo nga magpangita sa langyaw nga mga selyula ug daan nga red blood cells nga nagkinahanglan nga alisdan), lymph system (nag-apil sa likido nga naglangkob sa dugo minus ang pula ug puti nga mga selyula), bone marrow (magmugna og bag-ong mga selyula sa dugo, puti man ug pula), white blood cells, antibodies (minugna sa white blood cells), complement system (mga protina), ug mga hormones.

Niining tanan, ang white blood cells maoy labing mahinungdanong kabahin sa immune system. Kini ang kinatibuk-ang koleksiyon sa nagkadaiyang mga selyula nga nagkahiusa sa paglihok aron pagpukan sa mga bakterya ug bayrus. Kini ang gigamit nga basehanan sa pagsukod sa kahimsog sa immune system sa tawo pinaagi sa pag-ihap sa nagkadaiyang tipo sa white blood cells sa sampol sa dugo diin ang normal adunay mga 4,000 ngadto 11,000 ka mga selyula matag microliter sa dugo.

Dunay mga sakit nga kon kausa makakuha ka, dili ka na makakuha pa niini sa laing higayon. Pananglitan niini ang hangga ug dap. Ang mahitabo ning mga sakita nga kon makasulod na sa lawas ug magsugod sa pagsanay, ang immune system usab makigbatok niini aron puhagon sila. Adunay B cells ang lawas nga makatumbok sa bayrus ug makamugna og antibodies nga haom batok sa kontra.

Ang mga bakuna usa ka huyang nga porma sa sakit. Kini mahimong gipatay nga porma sa sakit o huyang nga tipo sa bayrus. Sa higayon nga anaa na kini sa sulod sa lawas, ang immune system magpahigayon og samang depensa, apan kay ang sakit lahi o huyang mahimong makakuha kag pipila ka sintomas ug wala sa maong sakit. Ug kon ang tinuod nga sakit moatake na sa lawas, ang lawas dali ra kaayong makapuhag niini. Kini ang kasagarangang isulti sa katigulangan nga immune na kanang bataa sa sakit.

Ang AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) usa ka dakong problema tungod kay ang bayrus aktuwal nga moatake sa mga selyula sa immune system. Kon diyotay na lang ang Helper T cells, ang immune system magkolaps ug ang biktima mamatay sa ubang mga impeksiyon nga dili normal nga madala sa immune system.

Usahay ang immune system dili makaobra sa kaugalingon nga igong makapugong sa pagsanay sa mga bakterya, o ang bakterya daling nakamugna og toksin nga makaingon sa permanenteng kadaot usa kini makapuhag sa mga bakterya. Ning maong kaso, gikinahanglan na ang panabang sa antibayotik aron diretsong mapatay ang mga bakterya.

Apan dili usab kalikayan nga ang immune system makahimo og sayop. Usa ka tipo sa sayop mao ang autoimmunity diin ang immune system moatake sa kaugalingon nga lawas sa samang paagi nga moatake sa kagaw. Ang diyabetes sa kabataan ug rheumatoids arthritis duha lang sa nailhang sakit gumikan niining pagkasayop.

Ang alergy usa usab ka laing porma sa sayop sa immune system. Sa laing mga rason nga ang tawo adunay alery, ang immune system hugot nga moreak sa pagkaon, buhok sa mga hayop ug uban pa nga makaingon sa pagpangluha sa mga mata, pagpanghatsing ug pagpamula sa panit nga katol kaayo.

Dugang niini nga pananglitan mao ang epekto sa immune system sa mga tisyu nga gi-transplant. Kon ang langyaw nga tisyu gibutang sulod sa imong lawas, ang mga selyula niini wala magbaton sa samang kailhanan sa selyula sa imoha. Mao nga ang imong immune system moatake sa mga tisyu sa organo nga gi-transplant.

Apan bisan pa sa mahimong kasaypanan sa immune system, dako kinig papel sa padayong pagpakabuhi sa tawo. Kay kon mamatay ang tawo, ang immune system niini (apil na ang uban pa) mohunong sa pag-obra. Pipila ka oras human mapalong ang tanang mga sistema sa lawas, ang lawas atakehon sa mga bakterya, mikrobyo, parasitiko, ubp.

Kining mga kaaway dili makasulod sa lawas kon magaobra pa ang immune system, apan sa higayon nga mohunong maablihan ang dakong ganghaan. Ug molungtad lang og pipila ka semana ang pagmaniobra sa mga organismo aron makompleto ang pagbungkag sa lawas ug dad-on bisan asa hangtod nga bukog na ang mahibilin.

Tataw kaayo nga ang immune system maoy naglihok aron ang tanan dili mabungkag samtang buhi pa ang tawo.

ANG panud-ong sa sakit nga diyabetes dili maayo. Dinhi sa Asya, ilabi na sa Pilipinas, kusog nga misaka ang kaso sa mga naig-an sa diyabetes. Sa atong nasod lang daan, pananglitan, ang lokal nga estadistika nagbanabana nga mosobra na sa 4 ka milyon ang mga diyabitiko, diin sobra sa 3 ka milyon ang wala masayod nga aduna sila niini. Sa 1 ka milyon nga mga Pilipino nga nasayod nga gilaygay sila ning maong sakit, mga 200 ka libo lang ang nagpaubos sa inantigong pagtambal.

Usa kini ka makahisagmuyo nga estado alang kanato. Apan kining diyabetes mahimo pang mapugngan aron dili makalaygay sa kadaghanan sa mga Pilipino ug makakalas og minilyon ka kinabuhi sa mosunod nga katuigan. Aniay 50 ka praktikal nga mga paagi nga makatabang aron malikayan nga maig-an sa diyabetes. Basaha!

1. Mokaon lang og mga tulo ka onsa sa karne, manok ug isda sa usa ka dulot (sama sa gidak-on sa usa ka set nga baraha).

2. Himoa nga ang usa ka dulot nga diyotayng pagkaon ingon sa daghan pinaagi sa pagsukad niini sa gamayng plato.

3. Sulayan nga dili makaon og esnaks samtang nagluto o naghinlo sa kosina.

4. Sulayan nga mokaon og nutrisyonal nga pagkaon o esnaks sa regular nga oras.

5. Seguroon nga mokaon og pamahaw matag adlaw.

6. Mogamit og diyotay sa gipreserbar nga mga karne. Aduna kiniy taas nga sodyum.

7. Mokonsumo sa mga pagkaon nga daghag lanot kun fiber.

8. Makig-angay sa kan-onong panghimagas ngadto sa mga higala, sa pamilya o di ba sa kauban sa trabaho.

9. Sulayan ang gibarbekyo nga manok imbes nga cheeseburger.

10. Hulipan og salad ang French fries.

11. Mahimong maghaon og daghang vegetable salad, unya bahinon kini ngadto sa mga higala o kauban sa pamilya.

12. Sulayan ang pagpirito o pagluto sa mga sud-an nga diyotay ang butter o manteka.

13. Moinom og usa ka basong tubig o unsa pa diha nga ilimnong walay kalori 10 ka minutos usa mokaon.

14. Imbes nga motan-aw og TV, maminaw sa musika samtang nagkaon.

15. Maghinay sa pagkaon. Ang estomago mogugol og 20 minutos sa pagpadala og signal ngadto sa utok nga ikaw nabusog na.

16. Mogamit og kutsarita, salad forks o mga kagamitan nga alang sa bata kay kini makatabang kanimo sa paghinay sa pagkaon og diyotay lang ang makaon.

17. Kibhangan ang kasagaran nga gidaghanon sa pagakan-on ug mokaon sa tukmang oras apan ginagmay.

18. Ipakita sa imong mga anak ang sayaw nga imong kinaham niadtong sama ka pa niya og edad.

19. Ipatugtog ang musika og makig-jamming sa mga anak samtang naglihok sa mga buluhaton sa panimalay.

20. Dili mokaon og sitserya kun junk food samtang nagtan-aw og TV.

21. Personal nga ihatod ang imong mensahe ngadto sa kauban sa trabaho imbes nga ipadala sa e-mail.

22. Gamiton ang hagdanan sa pagsaka ngadto sa imong trabahoan.

23. Kibhangan ang kanunayng paggamit sa telepono sa pagtawag sa mga higala.

24. Mouban sa mga higala nga regular nga magbaklay paingon sa trabahoan o mag-jogging.

25. Iparking ang imong sakyanan sa halayo sa paboritong tindahan ug mall.

26. Manaog gikan sa bus bisan halayo pa sa kanaoganan ug unya maglakaw na lang paingon sa balay o trabahoan kaduha matag semana.

27. Manghulam og exercise video gikan sa tindahan o sa basahonan kun library.

28. Sulayan nga mopalit og preskong prutas o utanon matag higayon nga mag-shopping sa groseri.

29. Dili mag-shopping kon walay sulod ang tiyan ug maghimo og listahan usa mopaingon sa groseri.

30. Basahon ang mga label sa mga pagkaon. Pilion ang mga pagkaon nga ubos ang tambok, saturated fat, kalori ug asin.

31. Maghinay-hinay panahon sa esnak. Ang pagkaon og usa ka bolsita sa low-fat popcorn mogugol og hataas nga oras kaysa pagkaon og usa ka hiwa nga keyk.

32. Panitan ug kan-on ang orange imbes nga moinom og orange juice.

33. Ang macaroni ug low-fat cheese mahimong usa ka lamian nga pagkaon. Idulot kini uban ang paboritong vegetable dish ug salad.

34. Pilion ang veggie toppings sama sa spinach, broccoli ug peppers alang sa imong pizza.

35. Sulayan ang nagkalainlain apan lamiang resipe alang sa pagluto og karne, manok ug isda.

36. Motomar og mga suplementong bitamina ilabi na kon dili balanse ang nutrina sa gikonsumo nga mga pagkaon.

37. Imbes nga asin, magluto nga adunay nagkadaiyang pangsahog.

38. Moinom og tsa’s nga paliya.

39. Atimanon ang kaugalingon nga dili mosobra sa ideyal nga timbang ug mahayblad.

40. Seguroon nga ang gikonsumong esnak nutrisyonal.

41. Makighinabi samtang nagkaon og prutas uban sa pamilya ug kahigalaan.

42. Pagdala og botelya sa tubig nga imong magustoan ug moinom og tubig gikan niini sa matag higayon nga imong gikinahanglan.
43. Sulayan ang pagtipig og talaan sa unsa may gikaon sa usa ka semana. Makatabang kini nga imong mabantayan kon misobra ka na sa naandan nga pagakan-on o mikaon sa mga pagkaon nga taas og tambok o kalori.

44. Pagpahiling sa doktor matag karon ug unya aron masuta o mamonitor ang lebel sa asukal sa dugo ug aron usab mahibaw-an kon anaa na ba ikaw sa risgo nga maig-an sa diyabetes o aduna na niini.

45. Mosulay og bag-ong aktibidad o pagkaon kausa sa usa ka semana.

46. Sulayan ang halawom nga pagginhawa, hinay-hinay nga paglakaw o magrelaks ug maglingaw-lingaw pinaagi sa pagpaminaw sa imong paboritong R&, jazz, soul o mellow music.

47. Hatagan og panahon ang kaugalingon nga magbasa og maayong mga libro, hataas nga panahon sa pagkaligo o meditasyon.

48. Dili mokaon tungod ka na-boring o adunay prustrasyon, ilabi na kon wala kutasi.

49. Hatagag bili ang kahimsog sa panglawas isip labing mahal nga gasa gikan sa Ginoo. Hinumdoman nga kinahanglan kitang mokaon aron mabuhi ug makaangkon og maayong panglawas.

50. Dili mosawom sa lebel nga ingon sa wala nay pagkaon ugma o morag mahutdan og pagkaon mao nga mag-inulit sa pagkaon.

Dugang niining 50 ka mga praktikal nga paagi, sa ngadto-ngadto, makaplagan usab nimo ang ubang mga paagi aron mapugngan ang type 2 diabetes ilabi na kon duna kay commonsense, determinasyon, nutrisyonal nga mga pagkaon ug pisikal nga aktibidad.

MATAG adlaw, mokaon ikaw og asukal pinaagi sa pagkonsumo sa nagkadaiyang mga pagkaon, gikan sa tinapay ngadto sa softdrink, gikan sa ice cream ngadto sa ketchup, gikan sa hotdog ngadto sa mga cake, jam, kendi, sausage ug uban pa. Gikinahanglan man tuod sa lawas ang asukal, apan kon magsobra na, maghatag kinig dakong problema nga mahimo unyang maoy makaangin sa kinabuhi.

Ang mga patam-is sama sa puting asukal, brown nga asukal, molasses, syrup ug uban pang konsentradong patam-is dali rang matunaw sa lawas diin himoon kining saturated fatty acids ug kolesterol. Dali ra usab kining masuhop sa dagaydayan sa dugo.

Human masuhop sa dagaydayan sa dugo, mopataas kini sa blood glucose level. Gitawag kini og hyperglycemia, usa usab sa mga sintomas sa diyabetes. Kon ang pancreas moobra sa iyang papel, kini magmugna og igo-igong insulin aron mapapha ang sobrang glucose gikan sa dagaydayan sa dugo sa epesinteng pagkahimo.

Maayo tuod ang pagkonsumo og asukal nga makonbertar ngadto sa enerhiya sa atong lawas, apan ang sobrang pagkaon niini makapahuyang sa pancreas ug ang resulta mao na ang diyabetes. Mosunod niini ang mga komplikasyon sa kasingkasing ug ubang bahin niini tungod sa sobrang glucose kun blood sugar o tambok nga mahimong mopatay sa daghang diyabitiko. Kon ang atong lawas dili makagamit sa tanang sobrang tambok ug kolesterol nga namugna gikan sa asukal, itipun-og niini ang dugang suplay. Busa, ang tambok mahimong madeposito sa mga selyula sa atay, kasingkasing, ugat, tambok nga mga tisyu, amimislon, masel ug ubang pang organo.

Kon imong hunahunaon, ang asukal maoy matumbok natong sinugdanan sa daghang mga sakit.

Nahibaw-an man god sa panukiduki sa mga siyentipiko, nga ang sobrang asukal makapukgo sa kalihokan sa immune system, magpataas sa mga sakit gumikan sa huyang nga kalihokan niini sama sa sip-on, flu, AIDS, allergy, impeksiyon ug uban pa.

Magpausbaw kini sa produksiyon sa adrenaline sa lawas nga magbutang niini ngadto sa usa ka estado sa 'fight or flight' stress, nga walay laing paagi sa pagbuntog niini gawas lang gayod sa pagkonsumo sa asukal. Kini nga reaksiyon magpausbaw sa produksiyon sa kolesterol ug cortisone, nga maoy makabalda sa kalihokan sa immune system.

Tungod kay ang mga asukal kulang sa bitamina ug mineral nga gikinahanglan alang sa kaugalingong metabolismo, mosamot ang imong panginahanglan sa mga bitamina ug mineral sama sa bitamina B, chromium, magnesium, ug zinc, nga gikinahanglan aron ikonbertar ang glucose (blood sugar) ngadto sa enerhiya sa higayon nga daghan ang imong makaon nga asukal.

Makapabanlas kini sa mga bitamina B, C, D ug sa mga mineral sama sa calcium, phosphorous, iron, selenium, zinc, chromium, vanadium, tin, boron ug bismuth nga mga pangitaong elemento sa kalibotan ilabi na ang anaa sa ngipon, bukog ug dugo. Ug magpataas usab kini sa lebel sa serotonin diha sa utok diin kanunayng makabatyag og katulgon.

Busa, angay nimong kunhoran ang pagkonsumo sa asukal alang sa kahimsog sa imong panglawas. Usa ka sayon nga paagi niini mao ang pagkunhod sa pagkonsumo sa karne. Kay kon mokaon kag karne, nanginahanglan kag asukal, vice versa.
Moabot ang dako ug seryosong problema kon dili mabalanse ang pagkonsumo sa asukal kay sama sa droga mahimo usab kining makaadik.

ANG "Tubig Talino" mao ang mainom nga tubig nga abunda sa iodine nga ang baho ug kahumot susama sa ordinaryo nga tubig. Usa kini ka ilimnon nga makapapresko sa pamatyag sa lawas nga hinimo gikan sa sinagol nga distilled o purified o ordinaryo nga tubig ug "Water Plus + I2" nga dakog ikatabang aron malikayan ang iodine deficiency disorder (IDD). Gawas niini, usa usab kini ka maayong ilimnong tubig panahon sa emerhensiya ug kalamidad.

Ang 5 ml sachet o 15 ml nga botelya sa "Water Plus + I2" nga gisagol sa 20 ka litrong tubig igo na nga makatubag sa panginahanglang lebel sa iodine sa mainom nga tubig nga abunda sa iodine. Ang konsumong lima ka baso matag adlaw sa "Tubig Talino" makahatag og 120 microgram sa iodine nga makatubag sa sento porsento nga panginahanglan sa Recommended Dietary Allowance (RDA) sa hingkod nga mga lalaki. Ang usa ka hamtong nanginahangan og usa ka puno sa kutsarang iodine sa iyang tibuok kinabuhi. Hinuon, ang World Health Organization (WHO) ug United Nations Children's Fund (UNICEF) nagrekomenda sa gidaghanong iodine nga angayng makonsumo sa matag adlaw: 0-7 ka tuig, 120 mcg; 12 anyos pataas, 150 mcg; ug ang mga buros ug nagpasusong inahan, 200 mcg.

Ang kakulang sa iodine maoy nag-unang hinungdan sa menos nga abilidad sa pagkat-on ug kadaot sa utok, diin labing kusog naig-an ang utok sa mga nagtubo nga puya sa tagoangkan sa inahan. Ang mga bata nga ipanganak sa inahan nga kulang sa iodine mag-antos sa cretinism (grabeng pisikal ug paghunong sa pagtubo sa mental nga abilidad), depekto sa pagsulti, pagkabungol ug dwarfism (dili motubo).

Ang kakulang sa iodine makapataas usab sa kahigayonan nga makuhaan, mamatay ang inahan sa pagpanganak ug manganak og patay na nga fetus.

Ang goiter, ang pagburot sa unahan sa liog, usa ka komun nga sintomas sa grabeng kakulang sa iodine. Motumaw kini kon ang iodine nga usa ka kritikal nga nutrina alang sa hustong pag-obra sa thyroid gland kulang.

Ang dili kaayo makita apan labawng daghan nga komplikasyon sa kakulang sa iodine mao ang pagkunhod sa intelektuwal nga potensiyal sa usa ka bata nga mahimong makunhoran og 10 ngadto sa 15 porsento sa ilang IQ o Intelligence Quotient.

Ang kakulang sa iodine, nga maoy usa ka panginahanglan sa trace elements sa lawas sa tawo nga sayon ug dili mahal, mihugpa gihapon sa kadaghanang tawo sa kalibotan ilabi na dinhi sa Pilipinas. Dinhi sa nasod, gibanabana nga ang kakulangon sa iodine sa kabataan moabot sa 35.8%. Ilabi na sa Northern Mindanao diin maoy taas og risgo nga dapit sa IDD (FNRI-DOST, 1988). Sa pagpahigayon og 5th National Nutrition Survey sa Food ang Nutrition Research Institute sa Department of Science and Technology (FNRI-DOST) kaniadtong 1998, nahibaw-an nga 3 ngadto sa 4 sa matag 10 ka mga bata adunay kasarangan ngadto sa grabeng IDD.

Ang pagsambog og iodine sa mga asin, tubig ug ubang mga pagkaon maoy pipila ka mga posibleng paagi aron makontrolar ang IDD. Ilabi na gayod ang tubig nga maoy yanong panginahanglan sa tawo. Busa ang pagsambog og iodine niining maong nutrina nga behikulo makaabot ngadto sa mga dali ig-ong grupo sama sa mga kabos, nanimuyo sa hilit nga dapit ilabi na sa mga bukid-bukid nga kulang sa yanong tinubdan sa pagkaon nga adunay iodine sama sa isda, kinhason ug lato, sa mga dapit nga kanunay bahaon diin ang mga micronutrient sa yuta nangabanlas, kababayen-an ug kabataan.

Ang kakulangon sa mga micronutrient adunay dakong kalambigitan sa tawhanong kaayohan ug sa kaugmaran sa ekonomiya sa pobreng nasod. Kini makahatod ngadto sa pagkawala sa tawhanong kapital ug kaproduktibo sa mga mamumuo. Dili sama sa ubang mga sagubangon sa sosyal ug ekonomikanhong kalamboan, ang kakulang sa micronutrient makakunhod sa gamayng gahin alang sa publikong panglawas. Ang pagsulbad sa kakulangon sa mga micronutrient, sama sa  IDD, usa sa mga problema sa nasod nga kinahanglang hatagag dinaling pagtagad.

Ang iodinated water nga namugna nila ni Dr. Mario V. Capanzana, Ms. Marcela C. Saises, Ms. Janet A. Vaguchay, Mr. Mariano C. Cabagbag ug Ms. Rosemarie G. Garcia, mga tigpanukiduki sa Food Science and Technology Division sa Food and Nutrition Research Institute, dakog ikatabang sa kampanya sa gobyerno nga makontrolar ang IDD. Usa kini ka teknolohiya nga yano ug wala na magkinahanglan og sopistikadong kahimahan. Ang teknolohiya sayon nga maaplay sa mga lalawigan ug sa mga dapit nga adunay hinlo, luwas ug mainom nga sistema sa tubig.

Ang ilimnong tubig nga abunda sa iodine, ginama gikan sa crystal clear distilled o purified o ordinaryo nga tubig nga luwas gikan sa bisan unsang mga mikroorganismo nga magdalag mga sakit. Kini mas lami kay sa bisan unsang tubig nga gisulod sa botelya nga imong napalit sa mga tindahan. Apan kini kinahanglang ibutang sa bugnaw ug mala nga dapit nga libre sa mga insekto ug ilaga nga halayo usab gikan sa direktang kainit sa Adlaw. Kon matago sa ingon aning kondisyon molungtad kini og unom ka bulan nga dili madaot.

Mahimo usab kining isagol sa luwas, hinlo nga mainom nga tubig sa mga banga, jugs ug uban pang susamang sudlanan sa tubig. Kon makonsumo nga regular uban sa mga pagkaon nga abunda usab sa iodine sama sa isda, kinhason, seaweeds, iodized salt ug iodine-fortified foods, ang "Tubig Talino" maghatag og dakong paglaom nga malikayan na ang IDD sa haduol nga ugma.

Sa Tubig Talino nga imong mainom, makaseguro ka nga makasinati og himsog nga panglawas ug abtik!

Alang sa dugang impormasyon ning maong teknolohiya mahimong makontak si Dr. Corazon VC. Barba, ang Direktor sa Food and Nutrition Research Institute, DOST, sa adres Gen. Santos Avenue, Bicutan, Taguig, Metro Manila 1631, o sa Tel/Fax: 837-2934. 837-3164; e-mail: cvcb@fnri.dost.gov.ph; o duawa ang websayt sa FNRI-DOST: www.fnri@dost.gov.ph.

KADAGHANAN sa mga nanigarilyo nga nakasinati na sa mga risgo gumikan sa pagpanigarilyo, gusto na gyod nga mohunong sa ilang bisyo. Apan dili ingon niana kadali, segun sa naobserbahan sa mga gustong mohunong sa pagpanabako. Hinuon, dunay maayong balita nga mahimong makatabang kanila.

Di pa lang dugay, duha ka ekonomista sa World Bank ang nakabantay sa duha ka di kasagarang pagkunhod sa pagpanabako sa nagakaugmad nga mga nasod sama sa Pilipinas. Sila si Julien Labonne ug Robert S. Chase, sa usa ka policy paper, namahayag nga sa ilang pag-analisar sa mga datos gikan sa 2,100 ka mga pamilya sa 135 ka komunidad sa Pilipinas, nagpakita nga ang pagbaton og tangkilepono nakamugna og 20 ka porsento nga pagkunhod sa binulan nga pagkonsumo sa tabako sa habig sa mga tawong migamit sa gitagana unta nilang salapi sa pagpanabako aron ibayad sa balayronon nga may kalambigitan sa paggamit sa telepono.

Ang ilang pagtuon nga giulohan og “So You Want to Quit Smoking: Have You Tried a Mobile Phone?” nagtuki sa epekto sa pagbaton og tangkilepono sa pagpanabako gikan sa datos nga nakolekta niadtong 2003 ug 2006 sa Department of Social Welfare and Development (DSWD) sa Pilipinas.

Ang pagtuon nagpadayag nga sa kabalayan diin may labing menos usa ka membro ang nanabako, ang pagpalit og tangkilepono mosangko sa 32.6 porsento nga pagkunhod sa gikonsumo nga sigarilyo alang sa mga nag-edad og 15 pataas. Ang pagkunhod sa pagpanabako katugbang sa usa ka pakete sa sigarilyo matag buwan.

Isip komento sa maong nakaplagan, ang binulan nga Atlantic magazine sa ilang isyu sa Oktubre, namahayag nga ang “cash-constrained households have to make a trade-off between the two luxuries, and the social status once signaled by burning up your money on smokes can now be conferred by yapping away on a flashy new phone.”

Gitandi sa maong magasin ang tangkilepono sa poor man’s Nicorette, usa ka chewing gum nga motabang sa pagpakunhod sa nicotine withdrawal cravings sa gusto nang moundang sa pagpanabako.

Ang mga eksperto sa maayong panglawas ming-ingon nga ang pagpanabako, mokalas og 5.4 milyones ka kinabuhi matag tuig.

TANGKILEPONO MAY KALAMBIGITAN SA KANSER SA UTOK
Ang potensiyal nga kalambigitan sa mobile phones ug kanser sa utok ingon sa susama sa kalambigitan sa kanser sa baga ug pagpanabako – usa ka butang diin mogugol pa og 50 ka tuig ang mga kompaniya sa pag-ila, maoy pasidaan sa mga sayantista sa Amerika.

Ang mga sayantista pagkakaron nabuwag sa pagtuo sa lebel nga delikado ang biological effects sa magnetic fields gikan sa tangkilepono ug makamugna og risgo sa mga tawo.

Apan ang sosyedad, “wala magkinahanglan nga mag-usab sa sitwasyon nato bahin sa kalambigitan sa pagpanabako ug kanser sa baga diin kita maghulat pa hangtod nga ang matag “i” matulbokan ug ang matag “t” maekisan usa pa ipagawas ang mga pasidaan,” matod ni David Carpenter, ang direktor sa Institute of Health and Environment sa University of Albany, sa iyang pagtestimonya atubangan sa sub-committee sa US House of Representatives’ Committee on Oversight and Reform.

“Ang pasidaan gikinahanglan bisan pa kon walay pinal nga ebidensiya mahitungod sa kadako sa risgo, labi na sa mga bata,” dugang ni Carpenter.

Si Ronald Herberman, direktor sa University of Pittsburgh Cancer Institute, usa sa nag-unang US cancer research centers, napamahayag nga, “ang kalambigitan tali sa tangkilepono ug kanser sa utok, karaan na, may methodological concerns ug wala na mag-apil sa mga angay nga gidaghanon sa long-term cell phone users.”

“Daghan sa mga pagtuon nanghimakak sa kalambigitan ug nagpasabot lang sa regular nga tiggamitan sa tangkilepono sa usa ka higayon lang sa usa ka semana,” dugang pa niya.

“Hunahunaon lang nga nagkinahanglan og 70 ka tuig usa nato makuha ang lead sa pintal ug gasolina ug mogugol og 50 ka tuig usa makombinser ang tanan sa kalambigitan sa pagpanabako sa kanser sa baga. Ang akong argumento nga kinahanglan natong makat-on sa miagi aron makabuhat og maayong trabaho sa pagpasabot sa mga ebidensiya nga potensiyal nga mga delikado,” dugang pa ni Herberman.

Ang brain tumor nangihanglan pa usab og daghang tuig usa maugmad, segun pa sa sayantista.

Sila si Carpenter ug Herberman parehong nakasulti sa komite sa mga risgo nga makabaton og kanser sa utok gikan sa paggamit sa tangkilepono diin mas daghan ang maapektohan nga kabataan kaysa mga hamtong.

Ang komite gipakitaan og pipila ka pagtuon gikan sa Uropa, partikular na sa mga surbey gikan sa Scandinavia – dapit diin ang tangkilepono unang naugmad – nga nagpakita nga ang radyisyon gikan sa tangkilepono may tino nga biological consequences.

Usa ka pananglitan niini ang pagtuon niadtong 2008 ni Lennart Harcell, usa ka Swedish cancer specialist, nga nakakaplag nga ang kanunay nga paggamit sa tangkilepono doble ang purohan nga makaugmad og benign tumor sa auditory nerves ug dalunggan nga kanunay matapin-an sa handset, tandi sa pikas dalunggan.

Sa usa usab ka linain nga pagtuon sa Israel, naseguro nga ang kanunay maggamit og tangkilepono dunay 50 porsento nga pagsaka sa purohan nga makaugmad og salivary gland tumor.

Dugang niya, sa usa ka pagtuon nga napatik niini lang buwana sa Royal Society sa London, nagbutyag nga ang mga tin-edyer nga nagsugod sa paggamit og tangkilepono usa moabot sa 20 anyos, lima ka pilo ang purohan nga makaugmad og kanser sa utok inig edad nilang 29 kaysa mga tin-edyer nga dili maggamitan og tangkilepono.

“Ang risgo naa lang sa bahin sa ulo diin kanunay itapion ang tangkilepono,” matod ni Carpenter.

“Halos tanang kabataan ang mogamit og tangkilepno sa halos tanang higayon, ug gibanabana nga dunay 3 ka bilyon ang naggamit og tangkilepno lukop kalibotan,” butyag ni Herberman.

Gidugang pa niya nga, “sahi sa mga mensahe nga naghatag og pasidaan sa risgo sa panglawas sa mga pakete sa sigarilyo, ang mga tangkilepono, nagkinahanglan usab og pasidaan nga mensahe.”

Gihulagway ni Carpenter ang sitwasyon isip usa ka kritikal nga isyu sa publikong panglawas ug nanawagan sa kagamhanan sa Amerika sa pagpaluyo sa dugang pagpanukiduki ug alang sa Federal Communications Commission (FCC), nga maoy gisangonan sa pagpaniid sa paggamit og radio spectrum, sa paggamit sa ilang mga sumbanan.”

Apan sa mga naungo na gyod sa tangkilepono, duna pay remedyo bahin niini: ang pagkunhod sa paggamit sa voice calls ug paggamit sa short messaging system diin makubsan ang risgo sa pag-ugmad og kanser sa utok ug magpadayon nga makiglambigit usab sa mahal sa kinabuhi, sa mga higala ug bisan sa pag-atiman sa negosyo ug ubang transaksiyon.

Kon atong mahinumdoman, giingon nga halos 1.7 bilyones ka teks ang nagbahas-bahas sa mga tangkilepono sa Pilipinas, nga nagpahimo niining texting capital sa tibuok kalibotan.

Source: Ben Ariete, Bisaya magazine

KADAGHANAN sa mga nanigarilyo nga nakasinati na sa mga risgo gumikan sa pagpanigarilyo, gusto na gyod nga mohunong sa ilang bisyo. Apan dili ingon niana kadali, segun sa naobserbahan sa mga gustong mohunong sa pagpanabako. Hinuon, dunay maayong balita nga mahimong makatabang kanila.

Di pa lang dugay, duha ka ekonomista sa World Bank ang nakabantay sa duha ka di kasagarang pagkunhod sa pagpanabako sa nagakaugmad nga mga nasod sama sa Pilipinas. Sila si Julien Labonne ug Robert S. Chase, sa usa ka policy paper, namahayag nga sa ilang pag-analisar sa mga datos gikan sa 2,100 ka mga pamilya sa 135 ka komunidad sa Pilipinas, nagpakita nga ang pagbaton og tangkilepono nakamugna og 20 ka porsento nga pagkunhod sa binulan nga pagkonsumo sa tabako sa habig sa mga tawong migamit sa gitagana unta nilang salapi sa pagpanabako aron ibayad sa balayronon nga may kalambigitan sa paggamit sa telepono.

Ang ilang pagtuon nga giulohan og “So You Want to Quit Smoking: Have You Tried a Mobile Phone?” nagtuki sa epekto sa pagbaton og tangkilepono sa pagpanabako gikan sa datos nga nakolekta niadtong 2003 ug 2006 sa Department of Social Welfare and Development (DSWD) sa Pilipinas.

Ang pagtuon nagpadayag nga sa kabalayan diin may labing menos usa ka membro ang nanabako, ang pagpalit og tangkilepono mosangko sa 32.6 porsento nga pagkunhod sa gikonsumo nga sigarilyo alang sa mga nag-edad og 15 pataas. Ang pagkunhod sa pagpanabako katugbang sa usa ka pakete sa sigarilyo matag buwan.

Isip komento sa maong nakaplagan, ang binulan nga Atlantic magazine sa ilang isyu sa Oktubre, namahayag nga ang “cash-constrained households have to make a trade-off between the two luxuries, and the social status once signaled by burning up your money on smokes can now be conferred by yapping away on a flashy new phone.”

Gitandi sa maong magasin ang tangkilepono sa poor man’s Nicorette, usa ka chewing gum nga motabang sa pagpakunhod sa nicotine withdrawal cravings sa gusto nang moundang sa pagpanabako.

Ang mga eksperto sa maayong panglawas ming-ingon nga ang pagpanabako, mokalas og 5.4 milyones ka kinabuhi matag tuig.

TANGKILEPONO MAY KALAMBIGITAN SA KANSER SA UTOK
Ang potensiyal nga kalambigitan sa mobile phones ug kanser sa utok ingon sa susama sa kalambigitan sa kanser sa baga ug pagpanabako – usa ka butang diin mogugol pa og 50 ka tuig ang mga kompaniya sa pag-ila, maoy pasidaan sa mga sayantista sa Amerika.

Ang mga sayantista pagkakaron nabuwag sa pagtuo sa lebel nga delikado ang biological effects sa magnetic fields gikan sa tangkilepono ug makamugna og risgo sa mga tawo.

Apan ang sosyedad, “wala magkinahanglan nga mag-usab sa sitwasyon nato bahin sa kalambigitan sa pagpanabako ug kanser sa baga diin kita maghulat pa hangtod nga ang matag “i” matulbokan ug ang matag “t” maekisan usa pa ipagawas ang mga pasidaan,” matod ni David Carpenter, ang direktor sa Institute of Health and Environment sa University of Albany, sa iyang pagtestimonya atubangan sa sub-committee sa US House of Representatives’ Committee on Oversight and Reform.

“Ang pasidaan gikinahanglan bisan pa kon walay pinal nga ebidensiya mahitungod sa kadako sa risgo, labi na sa mga bata,” dugang ni Carpenter.

Si Ronald Herberman, direktor sa University of Pittsburgh Cancer Institute, usa sa nag-unang US cancer research centers, napamahayag nga, “ang kalambigitan tali sa tangkilepono ug kanser sa utok, karaan na, may methodological concerns ug wala na mag-apil sa mga angay nga gidaghanon sa long-term cell phone users.”

“Daghan sa mga pagtuon nanghimakak sa kalambigitan ug nagpasabot lang sa regular nga tiggamitan sa tangkilepono sa usa ka higayon lang sa usa ka semana,” dugang pa niya.

“Hunahunaon lang nga nagkinahanglan og 70 ka tuig usa nato makuha ang lead sa pintal ug gasolina ug mogugol og 50 ka tuig usa makombinser ang tanan sa kalambigitan sa pagpanabako sa kanser sa baga. Ang akong argumento nga kinahanglan natong makat-on sa miagi aron makabuhat og maayong trabaho sa pagpasabot sa mga ebidensiya nga potensiyal nga mga delikado,” dugang pa ni Herberman.

Ang brain tumor nangihanglan pa usab og daghang tuig usa maugmad, segun pa sa sayantista.

Sila si Carpenter ug Herberman parehong nakasulti sa komite sa mga risgo nga makabaton og kanser sa utok gikan sa paggamit sa tangkilepono diin mas daghan ang maapektohan nga kabataan kaysa mga hamtong.

Ang komite gipakitaan og pipila ka pagtuon gikan sa Uropa, partikular na sa mga surbey gikan sa Scandinavia – dapit diin ang tangkilepono unang naugmad – nga nagpakita nga ang radyisyon gikan sa tangkilepono may tino nga biological consequences.

Usa ka pananglitan niini ang pagtuon niadtong 2008 ni Lennart Harcell, usa ka Swedish cancer specialist, nga nakakaplag nga ang kanunay nga paggamit sa tangkilepono doble ang purohan nga makaugmad og benign tumor sa auditory nerves ug dalunggan nga kanunay matapin-an sa handset, tandi sa pikas dalunggan.

Sa usa usab ka linain nga pagtuon sa Israel, naseguro nga ang kanunay maggamit og tangkilepono dunay 50 porsento nga pagsaka sa purohan nga makaugmad og salivary gland tumor.

Dugang niya, sa usa ka pagtuon nga napatik niini lang buwana sa Royal Society sa London, nagbutyag nga ang mga tin-edyer nga nagsugod sa paggamit og tangkilepono usa moabot sa 20 anyos, lima ka pilo ang purohan nga makaugmad og kanser sa utok inig edad nilang 29 kaysa mga tin-edyer nga dili maggamitan og tangkilepono.

“Ang risgo naa lang sa bahin sa ulo diin kanunay itapion ang tangkilepono,” matod ni Carpenter.

“Halos tanang kabataan ang mogamit og tangkilepno sa halos tanang higayon, ug gibanabana nga dunay 3 ka bilyon ang naggamit og tangkilepno lukop kalibotan,” butyag ni Herberman.

Gidugang pa niya nga, “sahi sa mga mensahe nga naghatag og pasidaan sa risgo sa panglawas sa mga pakete sa sigarilyo, ang mga tangkilepono, nagkinahanglan usab og pasidaan nga mensahe.”

Gihulagway ni Carpenter ang sitwasyon isip usa ka kritikal nga isyu sa publikong panglawas ug nanawagan sa kagamhanan sa Amerika sa pagpaluyo sa dugang pagpanukiduki ug alang sa Federal Communications Commission (FCC), nga maoy gisangonan sa pagpaniid sa paggamit og radio spectrum, sa paggamit sa ilang mga sumbanan.”

Apan sa mga naungo na gyod sa tangkilepono, duna pay remedyo bahin niini: ang pagkunhod sa paggamit sa voice calls ug paggamit sa short messaging system diin makubsan ang risgo sa pag-ugmad og kanser sa utok ug magpadayon nga makiglambigit usab sa mahal sa kinabuhi, sa mga higala ug bisan sa pag-atiman sa negosyo ug ubang transaksiyon.

Kon atong mahinumdoman, giingon nga halos 1.7 bilyones ka teks ang nagbahas-bahas sa mga tangkilepono sa Pilipinas, nga nagpahimo niining texting capital sa tibuok kalibotan.

Source: Ben Ariete, Bisaya magazine

TING-ULAN na usab! Masinati na usab sa katawhan ang sip-on, ubo ug hilanat. Apan ang labing delikado ug gikabalak-an mao ang paghasi sa dengue fever nga mikalas na sa daghang kinabuhi ilabi na sa kabataan. Ug tungod kay motumaw sa tibuok tuig, dili kini kakompiyansaan. Mao kiniy ikaduhang viral disease nga dala sa lamok nga nakaapekto sa tawo sunod sa malaria.

Ang dengue fever usa ka sakit nga resulta sa dengue virus nga dala sa mga aedes aegypti nga mga lamok. Usa kini ka lahi nga lamok nga moatake sa adlaw ug magpasanay diha sa mga bagol sa lubi, daang ligid, drums, flower vase ug uban pa nga adunay napundong hinlo nga tubig. Ang virus madala sa mga lamok ngadto sa ilang mapaakan. Ang usa ka pagpaak sa lamok makapatakod na sa maong virus. Kon nakasulod na ang virus sa lawas sa tawo, molabay una ang 5 ngadto sa 8 ka adlaw usa motumaw ang mga senyales ug sintomas sa dengue.

Human sa incubation period nga lima ngadto sa walo ka adlaw, manglutaw ang mga senyales ug sintomas sa sakit nga pagaunhan sa kalit nga pagtungha sa hilanat nga ubanan sa grabeng panakit sa ulo, panakit sa kabukogan ug mga lutahan, pagpamula sa panit nga kasagaran makita sa dughan ug sa ubang bahin sa lawas. Aduna usay pagbutod sa tiyan inubanan sa pagpanakit niini, pagpanakit sa mata, pagkalipong, pagsuka, kalibanga, pagdugo sa ilong, pagkaluya ug internal bleeding sa mga grabeng kaso.

Adunay mga kaso nga kon walay pagpamula sa panit nga makita, masaypan nga usa ka yanong flu o ubang sakit nga mugna usab sa virus. Ang kasagarang dengue fever molungtad og unom ngadto sa pito ka adlaw nga adunay gamayng pagsaka sa hilanat sa hapit na mahuwasan sa hilanat nga gitawag og biphasic pattern.

Ang sintomas mawala duha ngadto sa upat ka adlaw. Apan dili kini magdugay kay human sa pipila ka oras ngadto sa duha ka adlaw, aduna na usay masinati nga pagtaas sa temperatura, ug motumaw ang mga pula-pula (rashes) sa panit. Magluya unya ubos ang presyur sa dugo.

Walay espesipikong tambal alang sa dengue fever. Ang pagtambal sa mga pasyente nga na-dengue mao ang supportive therapy. Kon motumaw na ang mga sintomas sa dengue, girekomenda sa mga doktor nga modalikyat dayon sa duol nga health center o sa ospital mismo aron masusi sa doktor ang kahimtang. Gikinahanglan usab niini ang pahulay, moinom og daghang fluids sama sa juice, yanong tubig ug tubig sa lubi labi na ang butong. Ang mga na-dengue nga na-admit sa mga ospital, giawhag nga moinom gayod og tubig labi na sa oral fluid. Kon ang pasyente dili makapadayon sa iyang oral intake, ang suplementasyon sa mga intravenous fluid gikinahanglan aron malikayan ang pagkahurot sa tubig sa lawas (dehydration). Ang platelet transfusion ipahigayon usab kon ang lebel sa platelet ubos na kaysa gikinahanglan sa lawas.

Si Dr. Eric Tayag, officer-in-charge sa National Epidemiology Center (NEC), misulti nga ang mga nakalingkawas ning maong sakit mahimong magkasakit pag-usab tungod kay ang dengue fever adunay upat ka sumusunod (strains).

“Ang dengue mahimong mamatang isip type 1, type 2, type 3, type 4. Kon naimpeksiyon sa bisan hain ning maong strain, aduna nay tibuok kinabuhing imyunidad batok sa dengue. Apan bisan pa niini, mahimo usab nga magkasakit pag-usab gikan sa ubang matang nga motumaw nga wala sa upat ka tipo. Ang tambal (vaccine) alang niini padayong giugmad ug hangtod karon wala pa matapos,” butyag ni Dr. Tayag.

Mitug-an si Tayag nga ang Thailand nakakaplag na og vaccine batok ning maong sakit. Apan ang pagsulay niini dinhi sa atong nasod gikinahanglan aron madeterminar kon angayan ba kini alang sa lokal nga paggamit. Iyang gipasabot nga ang dengue strains sa Thailand lahi sa atoa. Matod ni Tayag ang dengue motumaw sa duha ngadto sa tulo ka tuig nga pagtuyok (cycle).

Pananglitan, type 2 ang motuyok sa duha ngadto sa tulo ka tuig unya mawala pagkasunod tuig. Kon ang bag-ong strain ang magsugod og tumaw, daghan sa populasyon ang maig-an ug walay proteksiyon batok sa bag-ong strain.

Ang pagpanukiduki sa laboratoryo gikinahanglan aron madeterminar unsang tipo sa dengue ang mihasi sa nasod sa kasamtangan. Apan iyang gitumbok nga ang type 2 strains ang kasagaran nga modominante sa atong dapit. Ang strains adunay daghang kombinasyon. Mahimo kining isog sa usa ka partikular nga panahon ug dapit apan mahimo usab nga huyang sa laing panahon ug dapit.

“Ang atong type 2 isog komparar sa type 2 strains sa ubang nasod,” matod ni Dr. Tayag.
Sa pagsulat niini, gitaho sa NEC nga aduna nay kinatibuk-ang 12,308 ka mga kaso sa dengue sa nasod nga adunay 159 ka kamatayon, misaka og 15 porsento tandi sa miaging tuig nga 10,690 ka mga kaso.

Ang dengue motumaw sa tibuok tuig apan mas mogara kini panahon sa ting-ulan. Gitaho sa mga opisyal sa panglawas nga mosaka ang kaso sa dengue sa buwan sa Hunyo, Hulyo ug Agosto.

Ang Department of Health (DOH) central office sa Manila, mitaho nga gikan sa Enero hangtod sa Hunyo 15 ning tuiga, adunay 5,396 ka mga kaso sa dengue sa tibuok kapupud-an nga dunay 77 ka mga namatay. Ang mga rehiyon nga adunay hataas nga kaso sa dengue sa bulan sa Hunyo mao ang Northern Mindanao nga adunay 1,242 ka kaso; National Capital Region, 965; Caraga, 683; Central Luzon, 603; ug Central Visayas, 579 ,

Sa pagkakaron, wala pay tambal nga komersiyal nga gipamaligya pangbuntog sa dengue flavivirus. Apan ang dengue fever mahimong malikayan pinaagi sa pagkontrolar ug pagkunhod sa populasyon sa aedes aegypti nga mga lamok. Pipila ka mga paagi aron makontrolar ang populasyon sa mga lamok mao ang paggamit og yuta imbes nga tubig sa mga flower vase, tabunan og maayo ang tanang sudlanan og tubig, dili ilabay ang mga baseyong botelya ug lata bisan asa, mogamit og angayng laboganan o dili ba hinuon ilubong sa yuta. Mas maayo nga buslotan ang mga lata ug ang mga daang ligid nga dili na magamit aron dili mapundohan og tubig.

Ang pagtangtang sa mga nagpundo nga tubig sama sa flowerpots namatud-an nga epektibo aron makontrolar ang dengue. Ang mga basehong sudlanan nga nagkatag sa gawas sa panimalay sama sa mga botelya, lata ug daang ligid ug uban pang kapundohan sa tubig mahimong lugar pasanayan sa aedes aegypti nga mga lamok. Kining matang sa lamok mosanay sa hinlo ug nagpundong tubig. Ang hingkod nga babaye ning maong matang mangitlog ibabaw sa linya sa tubig sa kilid sa mga sudlanan sa tubig. Kon ang mga itlog mahulog na ngadto sa tubig, mapusa ang mga itlog og mahimong wujo-wujo (larvae or wigglers). Human sa pipila ka adlaw, ang larva madebelop nga pupa. Ug human sa duha ka adlaw, ang pupa mahingkod ngadto sa pagka lamok.

Pipila sa mga solusyon nga gibuhat sa mga lokal nga kagamhanan aron makunhoran ang populasyon sa mga lamok mao ang pagpahigayon og fogging ug fumigation operation. Apan ang fumigation operation dili sa tanang higayon epektibo tungod kay ang mga lamok adunay tendensiya nga mobalhin sa ubang dapit gikan sa usa ka lugar. Ug ang resulta labing delikado.

Daghan usab ang nagpahigayon og general cleaning operation gamit ang aviate powder aron mapatay ang mga lamok nga magdala sa makamatay nga virus. Ug aduna usay nanghinlo sa mga kanal ug ubang mga agianan sa tubig ug ang mga kadalanan nga mahimong lugar pasanayan sa mga lamok. Gigamit nila ang “4 O’Clock Habit”, ang matag alas kuwatro sa hapon nga pagpanghinlo sa palibot ilabi na sa mga dapit nga kasagaran lubloban sa mga lamok nga magdalag dengue virus.

Ang epidemya sa dengue fever mitumaw na sa makadaghang higayon sa miaging panahon. Mikalas na kinig gatosan ka kinabuhi. Kining maong kaso nagsalamin sa kakulang sa kahibalo sa habig sa publiko sa mga paagi unsaon nga malikayan ug makontrolar ang dengue fever.

Ang pagtakboy sakit nga dengue malikayan kon ang katawhan adunay tukma ug eksaktong impormasyon ug pagpakabana ilabi na kadtong naekspos sa samang dapit ug kalikopan nga adunay natalang kaso sa dengue. Ang pagpahibalo sa publiko bahin sa hulga sa dengue fever sa atong kinabuhi usa ka epektibong paagi aron makontrolar kining maong sakit.

Ang pagkontrol sa dengue fever ug ubang mga sakit sama sa malnutrition, usa ka mahinungdanong tinguha alang sa pagtubo ug kahimsog sa nasod. Ang nasod diin ang katawhan nagmasakiton dili mahimong progresibo ug malamboon. Ang kalibotanhong ekonomiya nanginahanglan nga ang mga lumulupyo sa usa ka nasod himsog ug walay mga sakit aron aktibong motrabaho ug makigkompetensiya sa kalibotanhong merkado.

Batokan nato ang dengue fever!