Ang Tamboanan sa Tawo

NANGANDOY ka ba nga mabuta o mahanap ang panan-aw? Wala tingali. Apan kini wala magpasabot nga wala ka na magsubay ning maong dalan kay sa pagkatinuod nagsubay kana niini.

Nganong nakaingon ko nga nagsubay? Tungod kay bisan og wala nimo abusohi ang imong mga mata, ang kalikopan maoy maggiya kanimo paingon sa maong dalan sa pagkabuta kon dili magmatngon. Sugod sa buntag sa imong pagbangon sa higdaanan, ang mga mata makasinati nag trauma gikan sa repleksiyon sa kahayag sa daghang mga butang diha panimalay, sa kadalanan, sa opisina, sa dagat ug uban pang mga dapit nga magreplek og kahayag nga makasulaw sa imong panan-aw.

Ang pagkabuta o pagkahanap sa panan-aw, usa sa mga kabilinggan nga nanakibra sa kapasidad sa usa ka tawo sa iyang pagpanarbaho ug dili kay liboan lang kondili minilyon ang nag-antos niini. Kamatuoran niini, gibanabana sa World Health Organization (WHO) nga mokabat sa 180 milyon ang populasyon sa kalibotan ang dunay diperensiya sa panglantaw. Niini, 45 milyon ang mga buta ug dili makalakaw nga walay kaabag. Sa sulod sa rehiyon sa Kasadpang Pasipiko, gibanabana nga mokabat sa 8 milyones ang mga buta. Ug sobra sa 80% niini nagpuyo sa Tsina, Vietnam ug Pilipinas.

Ang 3rd Philippine National Survey of Blindness nga gipahigayon niadtong 2002, nakatala og mga 3.5 milyones ka mga Pilipino o 4.62 porsento sa populasyon ang dunay diperensiya sa panglantaw, usa o duha ka mata. Labing daghan niini ang nag-edad og 60 ngadto sa 70. Karon, gibanabana nga dul-an sa tunga sa milyon ka mga Pilipino ang nagkaproblema sa panglantaw diin nag-una ang katarata, nga maoy nag-unang hinungdan sa pagkabuta sa tibuok kalibotan diin 90 porsento niini ang mga kabos.

Gumikan ning maong kabilinggan, ang mga kabos misamot og kakabos. Maglisod na sila sa ilang pagpanarbaho o pagpangita og trabaho nga sarang kahinguhaan og ikasuportar sa ilang pagpakabuhi.

Kining maong kahimtang akong nasulayan niadtong nagtuon-tuon ko sa pag-welding sa shop nga gipanag-iya ug gidumala sa akong maninoy sa San Francisco, Agusan del Sur. Sa akong pagtiltil sa bag-ong gi-welding nga bahin sa bar sa bisikleta, naluparan ang akong mata og plask ug mitusok kini sa puti nga bahin sa mata kun iris. Naghatag kini nakog dakong purhisyo ilabi na kay wala man sad ko magpahiling sa doktor. Sa halos usa ka buwan nga nag-antos sa kasakit nga gidulot sa maong aksidente, wala koy kita kay nahunong man ang akong pagtrabaho. Diha ra ko sa suok ug nagpunayng tabon sa wala kong mata. Nahuwasan lang ko sa purhisyo ug nakabalik sa trabaho human matangtang ang plask diin migamit ako og gapas nga akong gidundon sa mata aron kini makuha, nga sa akong pagpahiling sa ophthalmologist diri sa kaulohan, usa ka sayop nga paagi kay basin makahatag hinuon dugang kadaot sa mata nga apektado.

Karon, nakaamgo ko unsa kabililhon ang mga mata nga maoy akong tamboanan sa pagtan-aw sa katahoman sa kalibotan ug sa mga nanagpuyo niini. Maong karon nag-amping nako ilabi na kay ang modernong kinabuhi naghatag og daghang stress sa lawas ug sa mga mata.

Ang kahimsog sa panan-aw mahimong masukod pinaagi sa pagbasa sa Snellen eye chart sa gilay-ong 20 ka tiil. Kon klaro nimong makita ang mga nakasulat ning maong tsart aduna kay 20/20 vision, nga nagpasabot nga kon nagtindog kag 20 ka tiil gikan sa eye tsart makita nimo ang makita sa normal nga tawo. Ug kon pananglitan, aduna kay 20/40 vision, kini nagpasabot nga kon nagtindog kag 20 ka tiil gikan sa eye chart tin-aw lang nimong makita ang nakasulat sa tsart nga makita sa normal nga tawo nga nagtindog 40 ka tiil gikan sa tsart. Kon aduna kay 20/200 vision delikado kini nga kahimtang kay nagpaingon ka na sa pagkabuta.

Sa mga kondisyon nga maggiya sa tawo ngadto sa pagkabuta nag-una niini ang katarata, gisundan sa glaucoma; diabetic retinopathy; direct trauma o chemical injuries; retinitis pigmentosa, usa ka masunod nga sakit; trachoma, mugna sa impeksiyon sa Chlamydia trachomatis. Dugang niini, dako usab nga hinungdan sa pagkabuta ang kakulang sa Bitamina A, tumor, stroke, neurological diseases, hereditary diseases ug mga toksin.

Sa akong pagbasabasa, ilabi na sa librong “Yoga Secrets for Extraordinary Health and Long Life” ni Frank Rudolph Young, nakakutlo kog mga yanong butang nga mahimong sagopon sa pag-atiman sa mga mata. Ania!

* Ipahiling ang mga mata matag 1 o 2 ka tuig sa usa ka eye care professional.
Mahimong sa ophthalmologist o optometrist.
* Sutaon kon ikaw anaa ba sa taas nga risgo sa sakit sa mata. Ikaw ba o ang membro sa imong pamilya adunay diyabetes o sakit sa mata? Kon duna, pagpahiling sa mata.
* Pagpaubos sa regular nga physical exam aron mahiling alang sa sakit sama sa diyabetes ug high blood pressure. Kining mga sakita makaingon sa problema sa mata kon dili matambalan.
* Konsulta dayon sa eye care professional kon sa usa ka higayon kalit nga dili ka makakita o mihanap ang imong panan-aw o makakita kag daw pid-ok-pid-ok sa suga. Konsulta usab sa usa ka eye care professional kon nakabatyag og pagpanakit sa mata, magdoble ang panan-aw, namula o nanghubag ang mata.
* Magsul-ob og sunglass nga makaali sa ultraviolet (UV) radiation o kalo kon anaa sa gawas labi na panahon sa berano. Kini makapanalipod sa imong mga mata gikan sa sobrang kahayag sa adlaw, nga makapataas sa risgo nga makakuha og katarata.
* Konsumo sa mga pagkaon nga maghatag og kaayohan sa mga mata sama sa mga prutas ug utanon nga maghatag og eksaktong nutrina ug magmentinar sa maayong lebel sa antioxidants sa lawas nga makatabang usab sa pagpahimsog sa mata og pagpanalipod sa mga mata gikan sa polyusyon ug impeksiyon. Ang antioxidants nga mga bitamina sama sa Bitamina C ug E mahimong makapugong, ug kon dili man makahinay, sa pagkaugmad sa katarata.
* Gamit og igong kahayag kon magbasa o magtrabaho sa kompyuter. Ang kulang sa kahayag makaingon sa eyestrain ug ang sobra usab nga kahayag makadaot usab sa mga mata.
* Hatagan ang mga mata og pahulay ilabi na kon nagtrabaho atubangan sa kompyuter.
* Ayaw pagtutok sa nawong sa tubig nga nagbanda sa bidlisiw sa adlaw.
* Ayaw pagpuyo og dugay haduol sa mga pugon o ubang mga butang nga nagmugnag grabeng kainit. Ang mga lente sa atong mata gilangkob sa albumen (usa ka protina), nga sama sa puti sa itlog. Ang sobrang madawat nga kainit sa adlaw-adlaw inanayng magpagahi sa mga lente, sama sa mahimo sa kainit sa puti sa itlog. Ingon niini ang katarata.
* Kon maglakaw ubos sa kainit sa Adlaw, seguroon nga kini motandang sa imong likorang bahin. Kay kon ang kainit gikan sa Adlaw motandang sa mga mata gikan sa atubangan, gikan sa ibabaw sa mga mata o gikan sa kilid nga regular nga mahitabo sa daghang mga oras matag adlaw ug mga bulan sa tuig, dako ang risgo nga makaugmad og katarata, ilabi na ang lente sa mata nga direktang naig-an sa kahayag sa Adlaw.

Dili lalim nga mawad-an sa kahayag ang panan-aw o magkadiperensiya ang panan-aw kay maingon nga walay pulos ang kinabuhi kon dili makita ang katahoman sa kalibotan, ang kalikopan ug ang mga nanagpuyo niini. Ug kini maoy katugbang sa kamatayon. Busa, ampingan gyod ang tamboanan.