(Mananaog sa Ikatulong Pinasidunggan sa Tigi sa Sinulatay 2007 sa BATHALAD-Mindanao. Mga maghuhukom: Arturo Peñaserada, tagsiya; Ricardo Hynson, sakop; ug Raul Moldez, sakop. Ang Komite sa Tigi gipangulohan ni Marcelo A. Geocallo.)

HIBATYAGAN niya nga dunay misupsop sa iyang tuong bitiis. Gitindak niya ang iyang tiil ug gibuka ang mga mata. Nakita niyang may tigulang lalaki nga nag-ubo sa iyang tiilan. Nanglimu’k siya. Mikagot ang iyang mga ngipon.

Mihana siya pagbangon gikan sa lingkoranang kahoy nga dunay sandiganan. Apan abtik ang mga kamot sa tigulang nga mipugong kaniya.

Miyahat niya ang tigulang. “Aysa paglihok!”

Ingon sa dunay lumay ang tingog niini. Wala na siya motutol sa dihang mipadayon kini pagsupsop sa iyang bitiis. Hinuon, gituy-od niya ang tuong tiil.

Gikan sa taudtaod nga pagsupsop, mihunong ang tigulang ug nangluwa sa asul nga kabo nga hinimo sa basiyong sudlanan sa asyete sa Caltex. Nagpula ang sulod sa kabo nga giluwaan. Gingilohan siya nga nagtan-aw apan ang tigulang mipahiyom kaniya.

Sa pagbalik na usab og supsop sa tigulang, may nabati siyang bakho. Nahalingi siya sa pikas sunog. Babaye ang mibakho. Mipaspas pagsupsop ang tigulang. Niini usab, misamot ang gibati niyang kasakit. Taudtaod, mihunong ang tigulang ug nangluwa na usab sa kabo.

Mitindog ang tigulang ug miatubang kaniya. Nagtuo siya nga natapos na ang gibuhat niini.

“Maayo kay naagian ko ikawng nagbuy-od duol sa dakit. Suwerte mo pa. Natangtang ra ang la sa ha’s.”

Milingiw siya. Wala siya mahimuot sa gipanulti sa tigulang. Nagtuo siya nga binuhi ra usab kadto ning tawo nga ania karon sa iyang atubangan. Pero, nakahukom siya nga moubay una sa sulog sa kahigayonan.

Miyahat siya sa tigulang nga mipina kaniya nga dili maglihok-lihok. Gitubag niya kinig yango.
Nagpadayon ang bakho. Unya nananghid kaniya ang tigulang nga mobiya. Gisundan niya sa panan-aw ang tawo nga nagdali nga misulod sa pikas sunog hangtod nga nasalipdan sa sinasa nga bungbong.

“Hilom na. Wala na ang aliwas.” Nadungog niya ang tigulang nga misulti.

“Naa, o! Naa!”

“Wala na. Milayas na siya ug dili na kadto mobalik.”

“Di na mobalik?”

“Oo, dili na.”

Mihunob ang kahilom. Apan mibanos ang katawa. Katawa nga gipanag-iya sa babayeng naglatagaw ang pangisip. Katawa nga miuyog sa iyang galamhan.

Wala na mobalik ang tigulang sa iyang nahimutangan. Dinhay nagkaraw-karaw sa kosina nga gisundan sa piti-piti sa kahoy nga nasunog. Nagtuo siya nga nagluto ang tigulang.

Gianinaw niya ang sulod sa payag. Natagad siya sa poster ni Senador Juan Flavier nga nagsinggit og
“Let’s do it!” nga gipapilit duol sa binuksang bentana. May kalendaryo usab sa Tanduay sa tapad nga nagpakita sa usa ka babayeng nagbikini duol sa busay. Sa ibabawg diyotay sa gamayng altar, nagpilit usab sa sinasang bungbong ang lukot-lukot ug halos matunga sa gisi nga hulagway nila ni Jose ug Maria kauban ang batang Jesus nga gidan-agan sa kahayag sa Adlaw. Sa iyang paghangad, milusot sa giwang sa nipa nga atop ang iyang panan-aw. Ingon sa mahagkan na niya ang ngabil sa langit.

Gisimhot-simhot niya ang saguran nga gihabol sa iyang hawakan. Bukidnon ang nasingo niyang alimyon. Gigil-asan siya busa iyang giwalis.

Nahitalunong siya sa iyang nabantayan. Wala na siya magsul-ob og itom nga dyaket. Gihilam-hilam niya ang mga bolsa sa short nga patig. Maoy iyang nahikap ang Buffalo lighter. Milingo-lingo siya. Nagbutok-butok ang iyang dughan nga mihana sa pagbangon. Apan mingulngol ang tuo niyang bitiis nga natandog. Gihiling niya ang gigikanan sa kasakit. Nagduga ang pinaakan sa ha’s.

Nanaguto siya nga miliraw-liraw ang mga mata. Sa usa ka haligi duol sa iyang ulohan, nakita niya ang iyang dyaket nga gisab-it sa migataw nga lansang. Naglaom siya nga atua ra didto ang iyang gipangita. Sa dugay niyang paghunahuna sa maong butang, nakapanglingabngab siya hangtod nga giduyan siya sa kahilom sa iyang nahimutangan.


MIDUOL kaniya ang tigulang nga ang duha ka kamot nagsanggaka sa ceramic nga plato ug bandihado.

“Maniudto ta.” Gipahiluna niini ang mga dala sa ibabaw sa lamesita duol sa lingkoranang iyang gihigdaan. Mibalik kini sa kosina ug sa paggawas nagdala nag yahong nga nag-aso-aso ang sulod.

“P-pasensiya na. Mao ra niy akong ikadalit,” sa tigulang nga mialsa sa lamesita ug gipahiluna sa iyang atubangan. Mikuha ang tigulang og plato ug kutsara ug gitunol kaniya.

Gitutokan niya ang tigulang. Nag-ukun-ukon siya pagdawat. Apan wa nay laing paagi aron mahilom ang nag-aliwaros niyang tiyan. Busa, gikab-ot niya ang platog kutsara ug misandok sa binuyok nga bugas-mais dinha sa bandihado.

Gipasarap niya ang kutsara sa linaw-oy nga kamunggay sinagolag ganas sa kamote ug mihigop. Unya, mihungit siyag kan-on.

“I-Ikaw, Iyo?”

“Aylag tagad nako. A-ako diay si Bado. I-ikaw?”

“N-Nardo.”

“Taga diin ka ug nganong nahiabot ka dinhi sa Libertad.”

Nahimut-okan siya sa gipangutana sa tigulang. Gitulon niya ang iyang giusap ug miagahad.

“P-polis ko sa Candijay. “D-duna koy gipangita nga usa ka kriminal nga gituohang nia tago ning inyong barangay.”

“M-mao ba.”

“Oo, Iyo.” Ingon sa mituo ang tigulang sa iyang pagpamakak. “K-kining mahimo bang mangayog pabor?”

“Unsa man kana?”

“Medyo mingulngol pa ang pinaakan. Mahimo bang mopahulayg usa o duha ba ka adlaw dinhi sa inyo?”
Mipahiyom kaniya ang tigulang ug gipikpik ang iyang abaga. “Wa kanay problema. Bukas kanunay kining akong panimalay sa nanginahanglan.”

“S-Salamat.” Nasayod siyang bakikaw ang iyang gipanulti pero wala siya magpasabot.

“Tabi, Iyo, k-kinsa kadtong…?”

Naghinuktok ang tigulang. Milantaw kini sa bukas nga bentana. Unya, mibalik kinig atubang niya nga nagpangluto sa mga tudlo.

“Si Virginia. Ahong anak.”

“Unsay nahitabo kaniya?”

Wala motubag ang tigulang sa iyang pagpangahas. Nausab ang porma sa nawong niini, daw nakakaog hilawng lemonsito.

Nahilom si Nardo. Naghinay-hinay siya pag-usap sa kan-on nga natigom sa iyang baba. Mipadayon siya sa pagkaon dihang wala na gyod magtimik ang tigulang hangtod nga natapos siya. Gihipos sa tigulang ang iyang kinan-an nga igo lang mopasiplat kaniya.


GIPUKAW siya sa kainit sa Adlaw nga mitandang sa iyang nawong nga milusot sa giwang sa atop. Gipaminaw niya ang payag. Walay laing nagtikaw-tikaw gawas kaniya. Misulay siya sa pagtindog. Mingulngol pa gihapon ang iyang bitiis. Naningkamot siya ug giantos ang kasakit hangtod nga nakatindog ra siya.

Nangabat-kabat siya sa sinasang bungbong paingon sa haligi diin gisab-it ang iyang dyaket ug pantalon. Sa lawom nga tuong bolsa sa dyaket, nahuling niya ang kalibre 45. Ug sa wala nga bolsa, nakuot niya ang pulang papel nga gipustan niya sa kamanyan ug insenso.

Nagliraw-liraw na usab ang iyang mga mata. Gipangita niya ang monyeka nga segun sa iyang nahibaw-an maoy kasagaran nga gamiton sa barangan sa pagdaot sa iyang mga biktima. Apil na sa iyang gipangita ang dagom nga human pabuhagayan og linatin nga pangadye maoy itusok-tusok sa monyeka. Sa iyang nabatian sa katigulangan sa Bulawan, ang monyeka pabunyagan usab dungan sa usa ka puya nga pabunyagan sa simbahan. Apan wala siyay nasahid bisan anino na lang sa iyang gipangita gawas sa botelya sa Tanduay 65 nga gitungtong sa altar, nga dunay sulod nga tinagod-tagod nga mga kahoy-kahoy nga gihumol sa lana.

Mipadulong siya sa bukas nga bentana ug nanambo. Taas na ang Adlaw sa subangan pero kamig ang kusog nga tayhop sa hangin nga mihalok sa iyang nawong. Daw sa miuk-ok ang iyang bungot.
Tinamnan og mga gmelina ug mahogany ang palibot sa payag. Hinuon, dili sama sa makita niya sa patag, niwang ug mugbo ang mga kahoy sa palibot. Napangagpas niya nga nakadugang sa pagkasawot sa tanom ang batoon, pulahong yuta sa dapit.

Sa unahan, dili halayo sa pangpang nga iyang giagian sa miaging gabii, nagbuntaog ang dakong dakit. Nangalarag na ang mga dahon niini nga ingon sa nangluod sa milahutay nga kainit sa panahon. Naglingkaag ang mga sanga niini sa paningkamot nga dili mabira sa kabatoan sa ubos. Sa punoan sa dakit, nasangit ang iyang panan-aw. Bantaaw gikan sa iyang nahimutangan ang lungag nga kasudlan og tawo.

Nakita niya ang tigulang nga mipaduol sa dakit. Dinupa ang mga kamot, migakos kini sa usa ka bahin sa dalid. Pagkahuman, milakang kini ug misulod sa lungag. Iya kining gitanoran. Pagkataudtaod, dihay milugwa nga aso.

Naikag siyang masayod unsay gibuhat sa tigulang sa sulod sa lungag. Milakang siya nga nangabatkabat paingon sa gawas. Igo gyod siyang nakagawas sa balay, nakadungog siyag bakho. Gisuta niya diin gikan.

Sa kilid sa balay, nakita niyang nagyaka ang usa ka babaye sa atubangan sa duha ka bugdo nga dunay duha ka krus. Sa ulohan sa gamayng bugdo, natarok ang gamayng krus samtang sa tapad nga dakong bugdo, natarok ang dakong krus. Misamot kakusog ang bakho sa babaye nga nagtindak-tindak usab sa mga tiil. Ingon sa walay kahumanan ang pagbakho niini. Ug nahinumdom siya. Mao usab kini ang iyang nadungog gahapon.

Nakita niyang migawas ang tigulang gikan sa lungag ug miduol sa babaye. Gihapuhap niini ang buhok sa babaye nga nagkalkag ug misagyad sa yuta. Nakurat siya nga mikatawa ang babaye. Gigakos kini sa tigulang ug gipatindog. Mingisi-ngisi kini samtang giagakay sa tigulang. Nakanganga siya sa iyang namatikdan. Namay-ongan niya ang babaye.

Sa pagpadulong sa duha paingon sa payag, wala siya makalikay nga di makita. Nausab ang porma sa nawong sa babaye nga nakakita kaniya. Kalit kining milugnot ug mipunit og bato nga gamay-gamayg diyotay sa kinumo sa masuso. Ug gilabay siya.

Miuntol ang bato nga mitama sa iyang dughan. Nangusmo siya. Nangurog. Mikagot ang iyang mga ngipon ug mikutib-kutib ang baba.

Gihawiran sa tigulang ang babaye apan milugnot kini ug midagan. Mihasmag kini kaniya. Milihay siya apan morag iring ang lihok sa babaye. Naabot sa kawras ang iyang nawong. Nakaw-itan sa tag-as nga mga kuko ang wala niyang bukton. Nangumo siya ug mikagot ang mga ngipon.

“Virginia!” dali nga gibira sa tigulang ang nagmangtas nga babaye.

“Da! Da! Da! Away ko nimo, ha!” Gisuliraban siya sa babaye.

“Hoy! Hoy! Kahoy! Puling, puling lagpot sa Camuigin!” dugtong niini nga ang mga kamot mibugaw kaniya. Gipasulod sa tigulang ang babaye nga padayong nagbagulbol.

Gihilam niya ang mihapdos nga nawong. Namalikas ang iyang kahiladman. May mihatay nga garas sa wala niyang aping. Sa iyang bukton usab, nasamdan ang pulang tattoo sa tanga. Miginhawa siyag halawom.

May miagahad sa iyang luyo nga nakapaigpot kaniya. Milingi siya. Ang tigulang maoy giluwa sa minao-maong pultahan sa payag ug miduol kaniya.

“P-pasensiya ka na kang Virginia. Ingon lang siya ana kon makakitag laing tawo.”

Kahilom ang iyang gitubag. Taudtaod, miyango-yango siya apan lahi ang dinha sa iyang kahiladman.

“Salamat,” matod sa tigulang.

Apan taudtaod, nakita niyang nanghupaw kini ug nangluto sa mga tudlo.

“G-gipasipad-an man god siya sa anak sa iyang amo ug napasanginlan nga nangawat.”

Miyango-yango siya sa gitug-an sa tigulang bisan nasayod siya nga dili na kini bag-o alang kaniya.

“Miuli siya dinhi nga tapot-lawas ug wala suweldohi sa unom ka buwan niyang pagpangatabang,” dugtong sa tigulang nga mitalikod ug milantaw sa dakit. Nahilom kini. Dugay. Unya, miatubang na usab kaniya.

“Nagsugod paglapyo ang iyang hunahuna dihang nagbunga ang pagpanglugos kaniya. Gusto kini niyang tangtangon, maygani akong napugngan. Way sala ang bata. Apan misamot pagkadaot ang iyang pangisip human sa pagpanganak nga patay na ang bata.”

Milakang ang tigulang paingon sa dakit ug mikamay kaniya. Misunod siya nga nagtakiang.
Mihunong sila sa duha ka nagbugdo nga yuta nga giyak-an ni Virginia kaganiha.

“Kini ang kalibotan sa inosenteng anghel.” Mipungko ang tigulang duol sa gamayng bugdo. Gikaraw niini paingon sa daplin ang layang mga dahon nga mitabon sa nagbugdo nga yuta. Ug human mahawani ang gamayng bugdo, gisunod niini ang dakong bugdo.

“Sa ako kining asawa,” tudlo niya sa dakong bugdo.

“Unsay gikamatyan?” wa na niya kapugngi nga mangusisa.

Mitindog ang tigulang ug miatubang kaniya. Namula ang nawong niini.

“G-gipusil siya sa nagmaskarang tawo usa ka kadlawon niana nga milugsong siya sa patag. Dinhi namo gilubong kay wala motugot ang kura paroko nga ipahiluna ang patay sa sam-ang sa parokya.”

“Nailhan ang nagpatay?”

“W-wala. Wala na manigsusi ang kapolisan sa lungsod. Kon sama pa lang unta nimo ang mga polis nga molutos gyod sa kriminal, hayan di na modahan ang mga badlongon sa katilingban.”

Mipahiyom siya sa gipamulong sa tigulang. Pero sa iyang hunahuna, kon nasayod lang kini sa tinuod. Kon nasayod lang si kinsa siya, dili kini makasulti sa ingon.

Namula ang nawong sa tigulang hasta na ang mga mata niini. Gigil-asan siya sa nakita. Dili siya buot moharong sa tinan-awan sa tigulang. Apan ingon sa duna kiniy magneto. Wala siya makalikay. Nagkatinutokay sila.

Nag-alindasay siya sa iyang higdaanan. Wala siya batiag duka. Gisulog-sulog siya sa nangambus nga tingog sa mga gangis.

“Brando, mobalos kita sa nagbinuang nimo. Dili ko mouli kon dili ka ipalubong hangtod nga dili nako matipi ang tawong maoy hinungdan sa imong mga pag-antos.”

Kini ang gisaad niya sa unang gabii sa bilar sa haya ni Brando. Gituohan nila nga ang nagbinuang mao ang katabang nga mireklamo nga gilugos sa bugtong nilang anak. Gani, ila man kining gipapreso human mosumbong ang anak nga nangawat kini sa ilang mga butang. Hinuon, ila ra kining gipabuhian human magkasabot nga dili na suweldoan sa kobrahonong unom ka bulan.

Nahinumdom siya sa pagdako-paghiyos, pagdako-paghiyos sa tiyan sa anak, nga ang pagdako labaw pa sa kasarangang nagsabak. Daw sa gikumot na usab sa tunokong mga kamot ang iyang kasingkasing.


MIKAGOT ang iyang mga ngipon. Pagahibatyagan niya ang gisinggit sa iyang kahiladman. Nanginit ang iyang lawas sa pagbati nga daw midaob sa iyang dughan. Ang hinagtok sa mga tudlo sa orasan nagpaabot sa sunod niyang pagabuhaton.

Gipaminaw niya ang sulod sa payag. Dunay kasikas nga iyang nabati gikan sa pikas sunog. Mikanta ang buang.

“Kon ikaw, Inday, mangitag pamanhonon / Seguroa baya, Inday, ang Bol-anon / Kon matuman mo suwerte ka / Ang Bol-anon buotan gayod / Magmahal kanimo hangtod sa kahangtoran.”

“Le’ts do it! Let’s do it!” Ug mikatawa kini. Katawa nga nakapaigking sa nangamig nga kagabhion.

Nahinumdom na usab siya sa pag-antos nga gibati sa iyang anak ug sa iyang gisaad.
Nadungog niya nga mihagok ang tigulang. Ang hagok niini ingon sa gigukod sa kainggit sa tingog sa mga gangis. Nadungog usab niya ang inagik-ik sa mga kuwaknit sa dakit. Sa iyang pangagpas, buot makigduyog kaniya ang mga insekto ug mananap sa pagtugaw sa kahilom sa kagabhion.

Hinay-hinay na niyang gisul-ob ang dyaket. Unya, gihulbot niya ang kalibre .45 nga giluklok. Hugot niyang gikuptan ang puloan niini ug gibitbit. Ug sa iyang paglakang, mingulngol ang tuo niyang bitiis.

Nag-amping siya sa iyang mga tunob nga dili makamugna og kasikas. Hinay ang inugsang sa iyang mga tiil nga mipadulong sa pikas sunog.

Milili siya sa pultahan nga walay kurtina. Walay suga ang sulod niini ug mao ray naghatag og dan-ag ang kahayag sa Bulan nga milusot sa atop. Ang tigulang naghigda nga nagtakilid duol sa bentana nga ang nawong natandangan sa milusot nga kahayag. Hinay-hinay niya kining giduol. Ug misamot paghugot ang paghawid niya sa gibitbit nga kalibre .45.

Sa duol na siya, mikagios ang lipak nga salog nga iyang gitumban. Kalit nga milimbag ang tigulang ug mibangon.

“K-kinsa ka? N-nardo, ikaw ba kana?” sa tigulang nga miatubang sa nagdagtom niyang pamayhon.

Wala siya motingog. Gition niya ang armas ngadto sa tigulang. Apan kalmado ang tawong buot niyang hunosan. Wala siyay naaninaw nga kahadlok sa panagway niini nga natandangan sa kahayag sa Bulan.

“Gipaabot kong moabot kining higayona sa akong kinabuhi, Nardo. Sa una pa lang nakong pagkakita nimo, nagduda na ko sa imong pagka tawo.”

Nahimut-okan siya sa gisulti sa tigulang. Mikimot ang iyang baba. “Kalipay sa tawo nga mahanaw kami ning kalibotan. Ug kay gisakmit na ang among kaugmaon, lisod na kining mabakwi. Busa, wala nay saad kining among kinabuhi.”

Nakita niya nga nagpangidlap ang mga mata sa tigulang nga natandangan sa kahayag sa Bulan. Gipiyong sa tigulang ang iyang mga mata ug midungo sa iyang atubangan.

Nangurog ang iyang mga kamot nga nagsud-ong sa tigulang. Unya, hinay-hinay nga milugak sa hugot nga pagkakupot sa puloan sa kalibre .45 ang tuo niyang kamot. Miatras ang iyang tudlo nga mihapuhap na unta sa gatilyo sa pistola. Hibatyagan niya ang pagpanugnaw sa lawas. Ingon sa gitangtangan sa la ang iyang mga tundok.

Unya, nahanap sa iyang panan-aw ang tigulang.

Sa iyang paggawas sa payag, hibatyagan niya ang lahi nga kangulngol apan dili gikan sa iyang bitiis kondili sa iyang kahiladman. Nagpamaak siya sa iyang wait nga misubay sa dalan-dalan paingon sa dakit. Paghitungod sa dakong kahoy, mihunong siya. Nanguha siyag gaay nga kahoy-kahoy, sagbot ug ugang dahon ug iyang gitapok sulod sa lungag. Ang insenso ug kamanyan nga giputos niya sa pula nga papel iyang gikuot ug gisuksok ilawom sa liundok. Unya, gikuot niya ang Buffalo lighter sa bolsa sa short nga patig ug gidagkotan ang liundok.

Hinay-hinay nga nakamugna og kalayo ug aso ang gisigaan. Unya, mipuot ang aso nga mibukot sa iyang lawas. Hibatyagan niyang gihinginlan sa alimyon sa insenso ug kamanyan ang kasilag nga naitos sa iyang kahiladman.

Migawas siya sa lungag nga gaan ang pamatyag, hayag ug way gabon sa pagduhaduha ang kaisipan. Milakang siya ug nagpaantaw sa pangpang. Sa hinurot nga kusog, gibalibag niya ang kalibre 45. Mitagingting ang armas nga sa iyang pangagpas nagbubalintong sa kabatoan.

(KATAPOSAN)

NANGULITOG kanako ang hilak ug danguyngoy sa usa ka babaye. Ang inangaw-aw niini sibawng miuliot ug nagbanda-banda sa duha ko ka dalunggan. Dili halayo ang iyang nahimutangan gikan kanako. Kinsa siya? Unsay iyang gihilakan?
“Hu-hu-hu! Gitambagan bitaw ka nako ganina nga ipaugma na lang ang imong pagtanod sa gitrabahong basakan,” namulong ang binuhat nga naghingos-hingos. “Bag-o pa god kang nahuwasan sa hilanat. Wala gyod ka magpatuo nako. Dili ka magpapugong.”
Sa dugay nakong paminaw sa gibuhiang mga pulong niini, naaninaw nako nga pamilyar ang iyang tingog. Kanunay ko na kining mabati.

Unya, dihay laing tingog – tingog sa usa ka batang babaye nga nangutana kon naunsa ang iyang tatay. Gitubag usab sa babaye nga natulog lang ang iyang tatay.
“Dugaya momata Tatay! Pukawa, Nay!
Nahilom ang inahan human sa pangutana sa bata,
Ang tingog sa batang babaye pamilyar usab sa akong pandungog. Dili kaha sila ang akong… dili seguro, uy! Basin og nasayop lang ko.
Naputol ang akong paghunahuna sa dihang misango sa akong ilong ang baho sa dinagkotang kandela. Unya may nadungog kong laing kabanha, nagkalangas nga mga tawo. Morag nanagdali sila. Dihay kalangas nga morag inagiot sa gabas nga miatras-abante sa kahoy. Ang kaingog ug kabanha nakaiknol sa akong galamhan ilabi na sa dihang nabati ko ang sagunson nga hinagtok sa martilyo ug lansang nga nagkasingkiay.
“Day, Susan, sugdan na ba nato ang pangadye?” matod sa usa ka tingog.
Susan? Siya ba si Susan nga akong asawa?
“I-Ikaw ang mag-igo, Iya Uray.”
Iya Uray? Kadtong silingan namong tigpangunahan ug pangadye sa patay? Unsa diay ni? Adunay patay? Kinsa ang namatay sa among pamilya?
Gikulbaan ko. Gibuka ko ang akong mga mata apan ngitngit ang akong nakita. Buot kong sangpiton si Susan apan ang akong tingog diha ra magpundo sa akong hunahuna. Ang akong baba daw sa gihidhirag epoxy. Giinanay ko paglihok ang akong mga kamot dayon ang mga tiil. Apan morag walay nahitabo. Wala akoy nabatyagan. Gihurot ko ang akong kusog. Apan kawang lang ang akong mga paningkamot. Dili nako malihok ang akong kalawasan. Gaan ang akong pamatyag ug ingon sa nagautaw-utaw ako sa hangin.
Sa maong pangadye nga giunhan ni Iya Uray, akong ngalan ang gipangayoag kaluwasan sa kalag. Ha? Patay na ako? Dios ko. Imo na diayng gikuha ang akong hinulamang kinabuhi, mga pulong nga nalanay lang sulod sa akong kahiladman.
Karon nagsaog ang akong hunahuna. Naluoy ako kang Susan ug Inday Maleen. Wala nay makatambayayong si Susan sa pagpadako sa among anak.
“Day, Susan, nia si Nong Buloy nga gisungko sa tatay ni Benog,” tingog sa laing babaye.
Si Nong Buloy embalmer? Embalsamahon diay ko? Ipaembalsamo ko ni Susan? Asa man siyag ibayad? Wa pa man tingali kaabot og tulo ka gatos ang among natipigan sa alkansiyang kawayan.
Misinggit ko ug misinggit. Dili ko magpaembalsamo. Apan sama sa gihapon kawang ang akong mga paningkamot. Morag dili makagawas sa akong baba ang mga pulong nga buot nakong ihatod ngadto kanila.
Unya mihunob ang dugayng kahilom. Sa akong hunahuna, lagmit nangandam na si Nong Buloy sa iyang himan sa pag-embalsamo kanako.
“Unsa man nang imong gihimo, Nong Buloy?” matod ni Susan.
“Akong prubahan, Day! Basin ug madalag remedyo.”
Nakaingon ko sa akong kaugalingon nga maghulat na lang sa sunod nga mahitabo. Total kon tusokon na sa heringgilya ang akong lawas ug suyopon ang akong dugo, dili ko na man kini mabatyagan.
Apan nasayop diay ko. Kay sa wala madugay, hibatyagan nako nga daw gisuyop ang akong dugo paingon sa akong walang bitiin. Ang pagsuyop kusog pa kaysa alimatok. Taudtaod gayod ang maong pagsuyop nga sa akong paminaw kon magdugay hayan mahutdan na kog dugo.
Ah-Ahhhh! Nakatuyhad ko sa kasakit!
Kalit kong nabuka ang akong mga mata. Naghangos ko nga gipaningot. Gikipat-kipat ko ang akong mga mata ug maoy misugat sa akong panan-aw ang usa ka lalaki nga nag-apong sa akong tiilan. Dili diay siya si Buloy Embalmer. Siya si Buloy Tambalan.
“Komosta?” sugat kanako ni Nong Buloy dayong tindog. “Unsay paminaw sa imong lawas?”
“G-Giuhaw ko,” maoy akong nabungat.
Ang mga tawo nga nahingangha sa hitabo morag nakakitag multo – nagkaras-karas nga nanagan paingon sa gawas diin milugapak kadtong lungon nga wa pay pintal nga tingali nadam-agan. Si Nong Buloy, Susan ug Maleen mao ray nagpabilin.
Si Susan nga nahingangha usab wala dayon makalihok sa iyang nahimutangan. Ang iyang tuong kamot gibira ni Maleen. “Nay, Nay, mata na Tatay.”
Apan wala pa gihapoy timik ang akong asawa. Diha pa siya makalihok sa dihang giingnan siya ni Nong Buloy nga magkuha og tubig.
Gitunol ni Susan ang usa ka basong tubig ug dali-dali kong gitungab. Human matiti ang sulod sa baso, nangigham ko unya giatubang si Susan.
“U-Unsay nahitabo kanako?”
Apan imbes si Susan ang motubag sa akong pangutana, misagbat si Nong Buloy. “Napaakan kag halas nga udto-udto, Nog. Maayo na lang kay hilom kong gisungko sa imong Tatay. Namasin ang tiguwang nga malibre ka.
Tuod. Nahinumdom na ko. Sa akong pagpauli ganina, miagi ko sa pilapilan ug samtang nanubay may kalit nga mipaak sa wala kong bitiis. Natikluhod dayon ko ug miawop ang akong panimuot.
Nakapanglingo ko. Nadapuwas ko ang duha ka palad sa akong nawong ug wala ko tuyoang maitlib ang akong ngabil.


KATAPOSAN

NAG-ASOD ang gininhawa ni Fidel nga mihunong sa pagbaklay. Gipahiran niya ang nagduas nga singot sa iyang agtang , nawong ug liog sa bulok tsokolateng panyo. Nalantaw niya sa unahan ang giingong mansiyon ni Don Enrico nga gitudlo kaniya sa gikahinagbong babaye sa dalan. Naglinya ang mga tawo paingon sa usa ka dakong puthawng ganghaan.

Hataas ang linya sa mga tawo. Sa iyang banabana mao kadto ang linya sa mga aplikanteng gustong mahimong manununod. Desente ug tahor silang tan-awon. Dunay nagkurbata. Dunay nag-barong. Nagsinaw-sinaw ang ilang mga sapatos. Dunay morag gi-hepa. Nagkidlap-kidlap ang mga alahas nga gipangsul-ob kon matandangan sa silaw sa Adlaw. Dihay usa nga mora nag gilikosag uhipan sa liog sa gisul-ob nga kuwentas.
Tandi sa panapot sa mga tawo nga iyang nakita, layo ra gyod siya sa kumingking. Naglibog siya kon iya bang ipadayon ang tuyo o mobalik na sa iyang agi. Nagbinitaray ang duha ka puwersa sa iyang kahiladman. Ug sa kaulahiay midaog ang usa. Milakang siya nga giagbayan sa nipis nga paglaom.

“FIDEL! Fidel! Maayong balita, Fidel!” naglanog-lanog ang tingog sa iyang Nanay Sining nga miabot gikang nagtumod og kamote ug ganas sa lungsod.

“Ang unsa ba god, Nay? Mibarato na ang gasolina, ang asin, ang sardinas, ang abono?” ni Fidel nga miundang pagbaid sa sundang ug milingi sa inahan.

“Ay, dili na mao, Dong, uy.”

“Unsa man diay, Nay?”

“Usa ka Don Enrico nga taga lungsod ang nagpabandilyo nga nangita siyag lalaki nga himoon niyang manununod sa iyang katigayonan. Ang interesado kinahanglang makigkita kaniya ug magbisteg maayo.”

“Wa diay siyay kadugo? Ang iya diayng asawa, mga anak o paryente diay? Nganong mangita pa man siyag lain?”

“Patay na kuno ang asawa sa don ug wala na kiniy anak. Wala na usab kiniy paryente dinhi sa Pilipinas. Ang nailhan niyang paryente tua na sa Amerika nanimuyo.”

“Pila na kahay edad anang Don Enrico, Nay?”

“Di nato maseguro. Wa pay nakakita sa don nga taga Sityo Bulawan. Pero sulayig adto, Dong, Pamasin.”

“Di kaha ulaw, Nay? Mao ra gyoy tarong nakong masul-ob ang igsisimbahay nga polong Fruit the Look pares adtong pantalon nga Bendo nga imong pinalit sa wala pa mamatay si Tatay sa 2000. Hinuon bisag hilis nag lapalapa, makasugakod pa ang Tibay.”

“Ay, sulayi lang god,” ni Nanay Sining niya dayong saka bitbit ang kinompra nga gisulod sa net bag.


HADUOL na siya sa tumoy sa naglinya sa dihang may misitsit.

Milingi si Fidel. Usa ka tigulang lalaki, kalkag ang buhok, naglago ug buslot-buslot ang t-shirt og purol. Naglubog kini sa yuta. Morag makililimos. Mikaway kini kaniya.

“A-ako?” ni Fidel nga ang tuong kamot mitudlo sa iyang dughan.

“Oo. Ikaw,” hinayng tubag sa tigulang.

Miduol si Fidel.

“Ngano man, Iyo?”

Wala dayon motubag ang gipangutana. Mitutok kini kaniya. Gisuhid ang tibuok niyang pamayhon. Unya…

“A-akoa na lang nang imong sinena… pantalon… ug sapatos, Undo.”

Nakalurat si Fidel sa iyang mga mata ug nakanganga ang iyang baba sa gipamulong sa tigulang.

“Dili mahimo, Iyo. Makigkita kong Don Enrico.”

“Maluoy ka tawon, Undo.” Maluyahon ang mga mata sa tigulang nga mitan-aw kaniya. Nasingo niya ang angtod nga baho sa tigulang. Nakita niya nga gisi ang ubos nga pundiyohan sa purol niini. Nangitom ang mga tiil nga way hapin. Natandog ang kasingkasing ni Fidel. Milingo-lingo siya. Dugay siyang naghinuktok.

Didto sa bukas nga ganghaan, nakita niya nga migawas kadtong lalaki nga ang kuwentas sa liog morag uhipan. Nagbagutbot kining migawas. Gitudlo-tudlo ang mga nakaputig sinena nga nagbantay sa ganghaan. Sa hunahuna ni Fidel, kon wala makapasar ang maong lalaki sa panukdanan sa don, siya pa kaha?

Milingi siya sa tigulang. Mitan-aw usab kini kaniya. Nagkatinutokay sila. Unya inanayng milihok ang mga kamot ni Fidel. Gihubo niini ang mga gipangayo sa tigulang.

“Pasensiya ka na niini, Iyo,” ni Fidel nga mitunol sa gipanghubo ngadto sa tigulang.

“D-daghan kaayong salamat, Undo. Daghan kaayong salamat.”

Mitindog ang tigulang og namidpid sa sementadong koral paingon sa likod sa mansiyon hangtod nga nawala na sa iyang panan-aw.


NAGPANDAY-PANDAY si Fidel sa unsay isugid sa iyang Nanay Sining inig-abot niya sa ilang payag. Layo-layo na ang iyang nabaklay sa dihang may misinggit. Usa ka tawo ang nakita niyang nagdagan paingon kaniya. Mihunong si Fidel.

“Bay,” sa tawo paghiduol na kaniya.

“Pasudlon ka ni Don Enrico sa mansiyon.”

"A-apan mopauli na ako sa amoa.”

Gitugkag kabalaka si Fidel. Nakasala ba siya sa don? Apan wala siyay nahimong sala?

“Ayaw nag daghang langas. Uban nako.” Giagbayan siya sa tawo. Nag-ukon pagsulod si Fidel sa bukas nga pultahan sa mansiyon.

“Dayon, Undo. Dayon,” matod sa tag-iya sa tingog nga miduol kaniya. Misiga ang iyang mga mata pagkahinu’ng sa tag-iya sa tingog. Gisul-ob sa tawo ang gihatag niya sa tigulang. Gikipat-kipat ug gilugod niya ang iyang mga mata pagsuta kon wala ba siya limbongi niini. Apan wala gayod.

“Daghan kaayong salamat sa imong gihatag kanako, Undo. May bugti ang imong kaayo.” Ug gipikpik ang iyang abaga. Pikpik nga mibugaw sa iyang kabalaka.


(KATAPOSAN)

(Kining sugilagming ikapito nga pinasidunggan sa Gov. Gwen Garcia Literary Awards nga gipasiugdahan sa Sun-Star Superbalita niadtong Disyembre 2005.)

Nahigmata siya sa kusog nga yugyog sa iyang abaga. Sa iyang pagtimbakuwas, misugat sa iyang mga mata ang kapay-kapay ug kagiki sa 12 anyos ug autistic nga si Myla.

“Ka-ka-on k-ko, Ma-ma.”

Nanginit ang iyang dalunggan nga morag gikawras sa kaawayng tigre. Namalikas siya. Ug nakatilawg laparo ang bata.

“Hrrrr,” nangurog si Myla nga mipaak-paak sa tuong kumagko niini.

“Ah, mosukol ka na ha!” Giudyes niya ang dalunggan niini nga igo lang mingiwi. Mihangad kini kaniya sa tinan-awan nga nagpakiluoy.

“Ka-ka-on k-ko, Ma-ma.”

“Hilom diha! Wa tay makaon! Wa tay kuwarta! Ikaw ang nagdalag demalas bataa ka!” Gibuhian niya kini ug mipadulong sa kosina. Sa iyang pagbalik, nagdala nag baseyong lata. Ang baseyong lata nga gihimo nilang taksanan sa bugas.
Gihawiran ni Lea ang tuong kamot sa anak ug gibukhad ang palad.

“O, panglimos hinuon didto sa simbahan sa Sto. Niño. Daghan ang nanimba rong buntaga.”

“Ma-ma-ma,” nahunong ang dugang pang isulti sa bata sa dihang gikumot ni Lea ang baba niini.

“Hilom na! Mabun-og ka karon. Lakaw na hinuon aron dako kag agi.”

Mitutok kaniya si Myla ug milingo-lingo.

“Di-di-li… di-di-li.”

“Unsay dili!” Gibira niya si Myla pagawas sa barungbarong ug gitulod aron makalakaw. Apan ang bata nag-ukon-ukon sa paglakaw.

“Unsa ba? Di ka moadto o bun-ogon tika?”

Miduko si Myla ug hinay-hinayng milakang subay sa tulayng kawayan nga nagpanglingi kaniya ug unya motan-aw naman sa lata nga iyang gihatag. Sa dihang nalayo na, mibalik siya sa barungbarong ug midagkot og Champion. Nakatulo na siya ka stick. Sa ikaupat niyang dagkot nakapanglingabngab siya unya taudtaod giganoy ngadto sa kamingawan.

Giokupar nila George ang usa ka lamesa sa suok sa Kabayan Videoke House.

“Ga, wala na ra ba ko tunghai.”

“O, unsay naa niana, di ipatangtang!”

“Di ba, matod mo, imo kong pakaslan?

“Ha-ha-ha! Kasal? Nagdahom kang pakaslan ko ang sama nimo?”

Mitindog siya ug midagan. Midagan ug midagan. Nahasum-ok siya sa langob ni Tess nga mahinangpong miabiabi kaniya. Gipaambit siya sa bulawanong aso nga gipakamutya sa higala. Ang kaanindot sa iyang gibati miduyan kaniya sa kawalaan. Nakatulog siya.

Pagbuka niya sa iyang mga mata nagngisi ang pulahon, sungayan ug ikogan nga tawo sa iyang atubangan. Midagan na usab siya ug midagan. Apan gigukod siya sa tawo nga mokatawa unya motawag na man sa iyang ngalan.

Misangko siya sa dead-end nga eskina ug naabtan siya sa tawo. Gihawiran siya. Nakasiyagit siya sa kainit sa mga kamot niini. Mora siyag giganggang.

Nahigmata siya. Apan ang iyang damgo nahimong tinuod. Nagdilaab ang kalayo sa iyang palibot. Nasunog ang ilang barungbarong! Gisap-ongan niya ang ilong apan nakahanggap na siyag daghang aso. Inanay siyang natumba. Sa wala pa siya mawad-ig panimuot dihay misulod ug mibutad kaniya.

Diha na siya sa ospital mawaswasi sa panimuot. Hibatyagan niya ang pagpanakit sa iyang panit ilawom sa mga benda. Sa iyang tupad nga katre naghigda usab si Myla. Duna usay mga benda sa nawong og lawas. Gitug-anan siya sa doktor nga si Myla ang nagluwas kaniya.

“M-ma-ma, d-dag-h-han s-su l-lod l-la-t-ta. P-pa-pel p-pi-so,” bungat sa anak nga mitan-aw kaniya nga mikisdom dayon ang panagway. “A-apan s-su-nog.”

Milabhag ang pahiyom ni Lea ilawom sa mga benda sa nawong. Buot niyang gakson og hugot si Myla. Usa ka gakos sa inahan nga dugay nang naghikaw og pagmahal sa anak, apan dili niya mahimo. Morag gipanghiwa ang iyang mga panit sa dihang mihana siya sa pagbangon. Mitulo ang iyang mga luha.

(KATAPOSAN)

NAGPITI-PITI ang kalha nga iyang gipritohan. Ang hangin nga gikan sa kosina daw dunay gagmayng mga tudlo nga nanguhit sa iyang ilong; nagpahibalo nga nasunog na ang tabudlos. Apan wala siya magtagad niini. Mitapot ang iyang hunahuna sa basa-basa pang dugo nga mikampat sa likorang bahin sa da’g nga sayal ni Nana Leling.

Ingon sa wala makabatyag ang ugangan sa iyang nakita. Milaylay kini og Binol-anong awit samtang gitabog ang uway nga duyan. Ug mikiay-kiay kini nga gikumpas-kumpas ang walang kamot.

Nangurog ang iyang kaunoran. Nahinumdom siya sa giestorya sa iyang Nanay Teresa sa Mabini. Hibatyagan niyang ang iyang mga balhibo daw nahisama sa espada sa mga sundalo sa usa ka kasal. Gipanugnaw siya.

Sa dihang nahuwasan siya sa iyang gibati, miduol siya sa duyan ug dali-daling gibaswat ang nagkisikisi nga masuso. Mihunong sa paglaylay ang nakalitan nga tiguwang. Misipat kini kaniya.
“Naunsa ba nis, Lalia, magduwa pa gani mi!”

“Ay, Nana, ako pang patutyon ning bata,” pamakak niya sa ugangan dayong panampong niya sa ilong.

Apan miuliot na sa iyang panimhot ang gininhawa sa kanal nga nanglusot sa hilang ug nagda’g nga mga ngipon sa tiguwang. Gisahogan kini sa inalisngaw sa naugang ihi sa sayal niini.

“P-pauli na didtos inyo, Nana, uy! Ug pag-ilis kay tan-awa, g-gidugo ka!”

“Gidugo? Saba diha! Gidugo god! Haa ba?” Gihiling sa tiguwang ang likod sa iyang sayal. Mitudlo kini sa basa-basa pang dugo. “Ah, kini? Kini? He-he-he. Tuod, noh. Daga na diay ko? He-he-he. O, sige pauli na ko.” Miduol kini kaniya ug mihana paghalok sa masuso apan iyang gilikay.

“Si Lalia, mohalok ra gani ta.”

Gisipatan niya kini. Gitubag siyag kaway-kaway sa mga kamot niini.

“Babay, Undoy Jemar,” niini pa dayong gawas sa balay. Ug milaylay na usab kini sa kinaham nga awit.

Misulod siya sa kosina nga nagkurog ang mga tiil samtang gikugos ang anak. Gipaningkamotan niyang mokalma ang iyang pamatyag. Apan nagbubalintong sa iyang pangisip ang nakita niya sa ugangan samtang gihuphopan sa sugnod ug gikakhaan sa baga ang giprito. Wala siya sa hunahuna nga gialsa ang kalha gikan sa sung-agan, gipahimutang sa ibabaw sa abohan ug gihabwa ang midukot nga tabudlos. Nahibalik siya sa reyalidad paghilak sa masuso. Gidul-itan niya ang nagngangang baba niini sa wala niyang tutoy. Sa dihang nakatulog, iya kining gibalik sa duyan.

Migawas siya. Naagian niya nga nagdulag Step, No! sa hawan nga bahin sa may kilid sa sapa ang duha niya ka anak kauban si Miguel. Midiretso siyag rumbo sa balay ni Pina-Fidel duol sa tulay. Naabtan niya ang suod nga higala uban ang bana niini nga nanghayhay. Gibalitaan niya ang duha bahin sa iyang nakita sa ugangan.

“Unsa? Kanus-a ra, Lal?” ni Pina nga mihunong sa pagpanghayhay.

“Karon pa gyod, Pin. Gingilohan kong nagtan-aw.”

“Delikado nang ingon ana. Manaog nas mga bata ug bisan kanatong mga dagko,” sagbat ni Fidel.

“Nahadlok bitaw ko. Kanunay ra ba na sila moduol sa ilang lola.”

“Baori gyod, Lal. Baori gyod.” Sa ganay sa tingog sa higala, naseguro niyang sama kaniya, gitugkan usab kinig kabalaka sa mahimo unyang linugdangan niining tanan.

Gilabyog niya ang iyang panan-aw ngadto sa mga anak nga nagdula. Unya, nangurog ang iyang kaunoran. Nakita niya ang tigulang nga miduol sa mga bata. Nagpurong kinig asul nga panyo. Naggaak-gaak kining naglakaw hinimbang ang sungkod nga kahoy. Nagtiniil lang kini. Ug wala pa makailis og sayal!

Gitawag niya ang mga anak. Apan igo rang milingi kaniya ang duha nga nagpadayon sa pagdula. Iya kining giduol ug gipanglusi ang mga dalunggan.

“Naunsa bas, Lalia, pangdagmalan man ang mga bata!”

“Wa kay labot unsay akong buhaton!” Gibira niya ang duha ka anak.

Unya, ang anak ni Pina-Fidel kalit nga midagan pahilayo.

“Nana, baho! Nana, baho!” niini pa dayong pasalipod sa inahan.

“Unsay baho? Unsay baho?” Nagkarag-karag si Nana Leling nga hugot nga naghawid sa sungkod. “Komo ba kay tiguwang na ta, tinontohan ta! Mao ba nay gitudlo ninyo?”

Gisulugsulog gihapon kini ni Miguel nga ang ulo migimaw sa likoran ni Pina. Gibuyag ni Pina ang anak. Unya naglurat ang iyang mga mata nga nagtan-aw sa ugangan. Napunting ang iyang panan-aw sa sayal sa tiguwang.

“Hoy, Nana! Uli sa inyo, uy! Ayaw dinhi! Mangangin unya kag bata!” sa higala pa nga gibira ni Fidel apil na ang anak niini paingon sa ilang balay.

“Unsay mangangin?” Apan wala na ang gikaatubang sa iyang ugangan. Misulod na kini. Balabag sa palid sa pultahan ang mitubag sa tiguwang.

Mao usay pag-abot sa ugangan niyang lalaki.

“Nia ra man diay kang tiguwanga ka!”

“Saba diha, Eking! Naghulat baya tang Cirila. Mouli kuno karon!”

“Mouli ba diay to nga sa Hunyo pa man! Giango-ango kang tiguwanga ka!”

“Giango-ango nya! Ikaw ra!”

“Uli didto! Uli!”

Gitug-anan niya ang ugangang lalaki sa iyang nakita kang Nana Leling. Nangluspad ang pulahon niining nawong nga miguroy sa asawa.

Sa nalayo na ang duha ka tiguwang, gipinahan niya ang mga bata nga dili na moduol sa ilang lola.

“N-ngano man, Nay?” ni Alex nga nagpislit-pislit sa tuo niining kumagko.

“Basta paglikay gyod mo sa inyong lola! Roger! Hoy, Roger!” Gipayanghag niya ang ikaduhang anak nga nagdungo-dungo. “Nakasabot ka ba?”

Miyango ang bata.

“Ikaw, Alex?”

Miyango usab.

“Basta, ha, makita ko gani mong magduol-duol, bantay lang mo!”

Pag-uli niya sa balay, nadungog niya ang bagutbot sa ugangang lalaki gikan sa likod sa balay niini.

“Hooo! Naunsa na man kang tiguwanga ka? Nagtarak-tarak man ka diha!”

Sa kahingag niyang mahibaw-an ang unsa may gikasuk-an sa ugangang lalaki, misil-ip siya sa decorative ibabawg diyotay sa lababo. Nakita niyang giguroy niini si Nana Leling paingon sa pasongan. Gihuboan. Gipapungko tungod sa nagpusagak nga tubig sa gripo. Mora kinig bata nga gidigo sa amahan. Nagkutib-kutib ang baba niini samtang mihagikhik sab si Nana Leling. Sa nagluoyng kanal-kanal, nasipong ang dugo ug igit nga mitabid sa paa sa ugangan niyang babaye.

Nianang pagkabuntag, miadto siya sa balay ni Pina-Fidel kugos ang masuso apan wala siyay naabtan. Gitug-anan siya ni Ingko Saryo nga gidala sa magtiayon si Miguel sa Lim’s General Hospital. Ang gitaho sa amahan ni Pina midumbol-dumbol sa iyang dughan. Nahinumdom siya nga gibugalbugalan sa bata ang ugangan niyang babaye sa miaging adlaw. Miuli siya nga gisunggal sa kabalaka. Nagsugod na ang akong gikahadlokan.

Pag-abot niya sa balay, naabtan niyang namalikas ang iyang Tatay Enrique.

“Gikapoy na kog pauyon-uyon nimong tiguwanga ka! Bahalag buntason ka diha!”

Maoy iyang pagtuo nga nagkabingkil na usab ang duha ka tiguwang. Migawas ang ugangang lalaki nga padayong nagbagutbot. Dihang nakita siya, miduol kini kaniya.

“Lalia, adtoa sa tos Leling! Tiwasag hungit tong linugaw!”

“Di ko!”

“Hungiti sag kadiyot!”

“Di lagi ko!”

“Basta adtoa tong imong inahan,” niini pa nga misutoy paglakaw paingon sa kalsada.

Wala niya adtoa ang iyang ugangan. Hugot ug di na matuis ang iyang hukom. Mipasulabi kaniya ang naghuruhurong kahadlok. Apan kon dili niya adtoon, buntason usab ang iyang ugangan. Sa dihang miagi si Denden, nakahunahuna siyag paagi. Gitawag niya ang kuwang-kuwang.

“U-unsa man?”

“T-tagaan tikag diyes, hungiti sa si Nana. Dia, o!” Mikuot siya sa bolsa ug gikuha ang diyes pesos nga papel.

“Ikaw diay? Inyo nang tawo.”

“Sige na, Den, kadiyot ra bitaw. Himoon nakong baynte.”

“Baynte? Sige, ha! P-pero ambi una.”

Naglingo-lingo siyang mikuot sa nahibiling itayaay sa suwertres nga duha ka tagsingkong sensilyo. Gitahan niya kang Denden ang ilang gikasabotan nga abtik gidawat sa dalagang guwang.

Human mapahiluna ang nakatulog nga masuso sa duyan, misulod sila ni Denden sa balay sa iyang ugangan. Apan kutob ra siya sa gawas sa kuwarto sa silong. Si Denden ra ang iyang gipalahos. Ug aron makita niya ang manghitabo, giwahing niya ang puting kurtina nga gidayan-dayanan sa puti ug pula nga mga rosas.

Hinayng miduol si Denden sa iyang ugangan nga nagtakilid nga naghigda sa katre. Nag-atubang kini sa bungbong tungod sa bentana. Sa ulohan sa katre niini, adunay lamesita nga gitungtongan sa panaksan nga sa iyang pagtuo maoy gisudlan sa lugaw.

Gikuha ni Denden ang panaksan. “Nana! Nana! Hoy! Kaon tag lugaw, Na.”

Hingos-hingos ang gitubag sa tiguwang.

Misangpit na usab si Denden. “Nana, kaon aron baskog lawas.”

Apan wala gihapon kini motubag. Gialam-alaman kini ni Denden. Dugay ang gihimo niining pag-alam-alam. Hangtod nga milimbag ang tiguwang. Ang tinan-awan sa mga mata niini kulang sa kadasig.

“Maypa ka nakasabot sa akong kahimtang.”

Ang gibuhiang mga pulong sa ugangang babaye ingon sa mga udyong nga mitusak-tusak sa iyang kasingkasing. Duna man unta siyay gamayng nasabtan sa kahimtang niini apan kinahanglan nga iyang isalindot. Gusto kong mapanalipdan ang akong mga anak. Dako ba diay kining sala?

Gisugdan na ang paghungit ni Denden. Inanayng mihulma sa panagway sa tiguwang ang kadasig. Mipahiyom na kini. Mikatawa. Namuyaga sa naghilang ug nagda’g nga mga ngipon niini ang kangaya. Apan bisan pag nanampong sa ilong ang iyang gisuholan, miduyog kini sa kalipay sa tiguwang.

Humag pakaon, migawas si Denden nga nagkanta-kanta. Naglakaw nga nag-igwad-igwad ang sampot.

Sa nawala na sa iyang panan-aw si Denden, gikuha niya ang dagpas. Nanilhig siya sa nataran. Sa tanto niyang panilhig, nakita niyang gikahinabi sa ugangang babaye ang duha niya ka anak. Nanginit ang iyang dalunggan. Gisinggitan niya ang mga bata. Pagkakita kaniya, nanagan kini ug mirumbo sa ilang balay dala ang pipila ka dawin sa linung-ag nga hinog-sab-a.

Nag-ukun-ukon pagduol kaniya ang nangluspad nga mga bata. Nagpakiluoy ang ilang mga mata.

“Di ba giingnan ta mo nga dili moduol sa inyong lola? Gahi gyod mog ulo, ha!” Gitagsa-tagsa niyag panglusi ang dalunggan sa mga bata. Naghingos-hingos ang duha nga iyang gipasulod sa balay.

Ang naghinan-aw nga ugangang babaye mipaingon kanila. Dali-dali siyang misulod. Gitak-op niya ang palid sa pultahan ug gitrangkahan. Nanuktok ang tiguwang apan wala niya ablihi. Wala siya magtingog. Iya ra kining gilili sa bentana. Sa pagpunay niinig panuktok nga wala niya ablihi, mihunong kini ug mibalik sa pikas balay.

Gilusi na usab niya ang dalunggan sa duha ka anak. Ug wala pa siya makontento, gipawo ug gipawo niya sa dagpas nga milagapak sa sampot sa mga anak. Mikaga-kaga ang duha ka bata. Nabuhian nila ang gikuptang saging. Si Roger midagan paingon sa kosina samtang si Alex miatubang kaniya ug mihawid sa dagpas nga iyang gikuptan.

Dihay nanuktok sa pultahan apan wala niya tagda. Mihilak ang iyang masuso sa duyan. Iya kining gikuha ug gikugos. Unya iyang gipatutoy.

“Lalia! Lalia! Hoy! Abrihi ri!”

Sinati niya ang maong tingog. Iyang giablihan. Misulod ang iyang bana nga nagbitbit og duha ka asul nga balde nga wala nay sulod nga isda.

“Unsa na man say ilang sala nga gibinaboy na man sad nimo nang mga bata?”

“Ay, wa motuman sa akong gibaod nila nga di na moduol sa ilang lola!”

“Ngano man kunong di man nimo paduowon?”

“Paduowon nimo aron dag-on?”

“Unsay dag-on? Kay ngano man diay?”

“Gidugo si Nana gahapon, Pio! Manaog nang imong inahan!”

“Dug-on pa diay nang 71 anyos na? Di tingali to dugo, uy!”

“Wa ko limbongi sa akong mga mata! Dugo gyod tong mitagpas sa gisul-ob niyang sayal!”

“Ibutang tang gidugo… di unta nimo baoran ang mga bata nga moduow ni Nana. Ila god nang apohan!”

“Unsa man diay imong gusto, manaog nas Nana sa imong mga anak? Way problema sa imong inahan kay tiguwang na man. Apan ang imong mga anak? Daghan kog pangandoy alang nila, Pio! Tua bitaw si Miguel… naospital kay gidaog!”

“Naunsa man ka? Tuo-tuo man kas kinaraan! Bag-o na ang atong panahon karon!”

“Kay ngano ba diayg motuo ta! Naa ba diay mawa’ nato? Maayo nang managana ta! Ayha pa diay ta molihok kon duna nay madisgrasya?”

“Unya di na diay nimo paduowon nga mao ra may kalipay sa tiguwang ang mga bata?”

“Basta mao nay akong gusto! Kon dili ka, mas maayo pag mouli sa mis Mabini!”

“Naunsa ka na man, uy? Wa na ko kasabot nimo!” Gihakgom sa iyang bana ang nagkanipis niining buhok sa ulo. Milingo-lingo. Nanaguto. Sama sa gikumot nga papel ang nawong niini nga migawas sa balay… bug-at ang inugsang sa mga tiil.

Nagpatutoy siya sa iyang anak sa gawas dihang miabot ang ugangan niyang lalaki kauban ang ginganlag Biano nga gabasero sa ilang dapit. May nagsunod kanilang bayong-bayong nga nagpas-an og chainsaw. Midiretso sila sa likod sa ilang balay. Wala magdugay, mihagong ang chainsaw. Giduol niya ang gigikanan sa kabanha.

“Nganong gipagabas man na nimo, Tay?” Namugos pagsapaw ang iyang tingog sa dinahunog sa ngiponang makina nga paspas miusap sa usa ka bahin sa naghigdang gmelina. “Kaskohon ra ba na ni, Pio!”

“Ay, maayo ning tablahon pangandam anang giango-ango mong inahan!”

“Mananghid unta ka daan!”

“Mananghid pa diay ta nga hapit na man matigbak nas Leling? Kuhaon na nas Kahitas-an, uy!”
“Magbuot-buot man ka, Tay!” Mitalikod siya nga nagbagutbot.

Gisultihan niya ang bana paghibalik sa ilang balay apan igo ra usab kini sa pagbagutbot. Kay unsa pa may ilang mahimo? Natabla na ang kahoy.

Pagkagabii, mihigda siyag sayo. Luya ang iyang pamatyag sa lawas. Nagduda siya nga basin og gidaog usab siya sa iyang ugangan. Naghiwasa siya. Bisag unsaon niyag piyong ang iyang mga mata, molimbag sa tuo ug sa wala, wala gihapon siya abotag duka hangtod nga nagkaadlawon na lang. Ug sa dihang gibatyag na niya ang katulogon, gipugwat siya sa kusog nga singgit gikan sa pikas balay nga gisundan og danguyngoy.

Mitimbakuwas siya ug giyugyog ang bana nga naghigda sa lantay. Mibangon ang iyang gipukaw ug migawas. Pagkataudtaod, mibalik kini nga nanaguto.

“Naunsa pod nis Tatay nga giandaman na mag tablas Nana! Mora na man hinuog iyang gipanungo. Tan-awa, giduaw na hinuon nilang Mama Fernanda, Papa Yayong ug Mama Deding,” niini pa nga midiretso sa kosina ug nagtemplag kape.

Ang gipanghinganlan sa iyang kapikas mga igsoon sa ugangan niyang babaye nga taudtaod nang mibiya sa kinabuhing yutan-on.

Mag-udto na siyang nakamata ug nagduog-duog pa ang ulo. Dili pa unta siya gustong mobangon apan mapugsanon ang pagpamukaw sa iyang mga anak.

“Mama! Mama! Patay na si Miguel, Ma!” ni Alex nga migakos kaniya.

“Wa na miy kaduwa, Ma,” ni Roger usab nga naghingos-hingos.

Sa iyang nabati, gidumbol-dumbol na usab sa di masabot nga butang ang iyang dughan. Mao na kini ang akong gikahadlokan. Nagnuod na! Mga pulong nga naglaublaob sa iyang kahiladman. Daw sa pagahibatyagan niyang gihinay-hinayan na siyag kusukuso sa makusog nga bagyo. Ug labi pang mikusog ang kulyada niini dihang may nagpaninggit sa gawas dili halayo sa ilang balay.
Milili siya sa bentana. Si Fidel ang iyang nakita nga gibira-bira ni Pina.

“Peste, nang tiguwanga na!”

“Fidel, ayaw lagi! Wa pa ta kaseguro kon nanaog gyod nas Nana! Mahibaw-an bitaw na kon naa nay resulta sa awtopsiya!”

“Ayaw nag pugong-pugong diha! Wa man untay sakit si Miguel pero kalit lang naingon niadto? Wa nay lain, gidaog gyod to!"

“Ayaw lagi, Fidel!”

“Buhii ko, Pina! Buhii ko!” Milugnot kini ug milugnot.

Giablihan niya ang pultahan ug migawas siya. Misunod usab ang iyang mga anak.

Nakabuhi na si Fidel sa pagkupot ni Pina sa ilang paggawas. Mikuhag bato nga igong makumkom ang lalaki ug gibuno ang pultahan sa balay sa iyang mga ugangan. Si Nana Leling ang migawas. Nagtuo siya nga mitanda na ang iyang Tatay Enrique sa baow niini atbang sa sementeryo sa ilang lungsod.

Gipaningot siyang naminaw sa tinubagay ni Nana Leling ug ni Fidel. Nakita niya sa nawong ni Fidel ang nagpangusmong tigre nga humahambat sa biktima. Gidasmagan niini ang tiguwang. Nawingig ang nawong sa iyang ugangan nga naigo sa suntok ni Fidel. Natumba kini. Nagping-it. Misayagit kini ug misiyagit.

“Diyos ko! Fidel!” Gigakos ni Pina ang asawa.

Misiyagit ang duha niya ka anak. Miduol kini kaniya ug gibira-bira ang iyang sayal.

“Mama! Mama! Si Lola!” Mihangad ang mga bata kaniya nga wala maggunok sa iyang gitindogan. Nabati niyang mitiyabaw usab si Jemar nga iyang gibiyaan sa katre. Apan wala na siya magtagad pa niini. Nahisama na siya sa tumbaga nga gitunaw sa kainit sa tinan-awan sa duha niya ka anak.

Wa siya makaantos. Midagan siya. Gisuntok-suntok niya ang likod ni Fidel. Ang lalaki nga gisakitan sa iyang gibuhat, miatubang kaniya ug giwitkan siya. Maayong pagkaigo ang iyang apapangig ug natumba siya. Mibalos siyag tindak, tindak ug tindak pa gayod apan gisawo sa hangin ang tanan. Mobalos usab unta si Fidel apan gipugngan na kini sa kalalakin-an.
Mibangon siya ug giduol ang ugangan nga nag-agungoy. Gihapyod-hapyod niya ang puti ug nagkalkag nga mga buhok niini.

“P-pasayloa ko, Na.” Gigakos niya ang ugangan.

Mitutok kini kaniya ug mihibi. Gibalosan siya og gakos niini.

Hibatyagan niya nga inanayng nanguyamang sa iyang apapangig ang kasakit sa suntok ni Fidel. Hapdos.

Hinay-hinay nga midagayday ang tubig sa duha ka busay sa iyang pagka tawhanon. Wala niya tuyoang mapaak ang wait nga nagkadugo. Ang init-init pa nga dugo nga nangitag kaagasan, inanay niyang gisaphod sa dila unya iya kining giugom ug gitulon.

(KATAPOSAN)



(This story won Third Prize in Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2006-Maikling Kuwentong Cebuano Category.)