Barangan Sa Libertad

(Mananaog sa Ikatulong Pinasidunggan sa Tigi sa Sinulatay 2007 sa BATHALAD-Mindanao. Mga maghuhukom: Arturo Peñaserada, tagsiya; Ricardo Hynson, sakop; ug Raul Moldez, sakop. Ang Komite sa Tigi gipangulohan ni Marcelo A. Geocallo.)

HIBATYAGAN niya nga dunay misupsop sa iyang tuong bitiis. Gitindak niya ang iyang tiil ug gibuka ang mga mata. Nakita niyang may tigulang lalaki nga nag-ubo sa iyang tiilan. Nanglimu’k siya. Mikagot ang iyang mga ngipon.

Mihana siya pagbangon gikan sa lingkoranang kahoy nga dunay sandiganan. Apan abtik ang mga kamot sa tigulang nga mipugong kaniya.

Miyahat niya ang tigulang. “Aysa paglihok!”

Ingon sa dunay lumay ang tingog niini. Wala na siya motutol sa dihang mipadayon kini pagsupsop sa iyang bitiis. Hinuon, gituy-od niya ang tuong tiil.

Gikan sa taudtaod nga pagsupsop, mihunong ang tigulang ug nangluwa sa asul nga kabo nga hinimo sa basiyong sudlanan sa asyete sa Caltex. Nagpula ang sulod sa kabo nga giluwaan. Gingilohan siya nga nagtan-aw apan ang tigulang mipahiyom kaniya.

Sa pagbalik na usab og supsop sa tigulang, may nabati siyang bakho. Nahalingi siya sa pikas sunog. Babaye ang mibakho. Mipaspas pagsupsop ang tigulang. Niini usab, misamot ang gibati niyang kasakit. Taudtaod, mihunong ang tigulang ug nangluwa na usab sa kabo.

Mitindog ang tigulang ug miatubang kaniya. Nagtuo siya nga natapos na ang gibuhat niini.

“Maayo kay naagian ko ikawng nagbuy-od duol sa dakit. Suwerte mo pa. Natangtang ra ang la sa ha’s.”

Milingiw siya. Wala siya mahimuot sa gipanulti sa tigulang. Nagtuo siya nga binuhi ra usab kadto ning tawo nga ania karon sa iyang atubangan. Pero, nakahukom siya nga moubay una sa sulog sa kahigayonan.

Miyahat siya sa tigulang nga mipina kaniya nga dili maglihok-lihok. Gitubag niya kinig yango.
Nagpadayon ang bakho. Unya nananghid kaniya ang tigulang nga mobiya. Gisundan niya sa panan-aw ang tawo nga nagdali nga misulod sa pikas sunog hangtod nga nasalipdan sa sinasa nga bungbong.

“Hilom na. Wala na ang aliwas.” Nadungog niya ang tigulang nga misulti.

“Naa, o! Naa!”

“Wala na. Milayas na siya ug dili na kadto mobalik.”

“Di na mobalik?”

“Oo, dili na.”

Mihunob ang kahilom. Apan mibanos ang katawa. Katawa nga gipanag-iya sa babayeng naglatagaw ang pangisip. Katawa nga miuyog sa iyang galamhan.

Wala na mobalik ang tigulang sa iyang nahimutangan. Dinhay nagkaraw-karaw sa kosina nga gisundan sa piti-piti sa kahoy nga nasunog. Nagtuo siya nga nagluto ang tigulang.

Gianinaw niya ang sulod sa payag. Natagad siya sa poster ni Senador Juan Flavier nga nagsinggit og
“Let’s do it!” nga gipapilit duol sa binuksang bentana. May kalendaryo usab sa Tanduay sa tapad nga nagpakita sa usa ka babayeng nagbikini duol sa busay. Sa ibabawg diyotay sa gamayng altar, nagpilit usab sa sinasang bungbong ang lukot-lukot ug halos matunga sa gisi nga hulagway nila ni Jose ug Maria kauban ang batang Jesus nga gidan-agan sa kahayag sa Adlaw. Sa iyang paghangad, milusot sa giwang sa nipa nga atop ang iyang panan-aw. Ingon sa mahagkan na niya ang ngabil sa langit.

Gisimhot-simhot niya ang saguran nga gihabol sa iyang hawakan. Bukidnon ang nasingo niyang alimyon. Gigil-asan siya busa iyang giwalis.

Nahitalunong siya sa iyang nabantayan. Wala na siya magsul-ob og itom nga dyaket. Gihilam-hilam niya ang mga bolsa sa short nga patig. Maoy iyang nahikap ang Buffalo lighter. Milingo-lingo siya. Nagbutok-butok ang iyang dughan nga mihana sa pagbangon. Apan mingulngol ang tuo niyang bitiis nga natandog. Gihiling niya ang gigikanan sa kasakit. Nagduga ang pinaakan sa ha’s.

Nanaguto siya nga miliraw-liraw ang mga mata. Sa usa ka haligi duol sa iyang ulohan, nakita niya ang iyang dyaket nga gisab-it sa migataw nga lansang. Naglaom siya nga atua ra didto ang iyang gipangita. Sa dugay niyang paghunahuna sa maong butang, nakapanglingabngab siya hangtod nga giduyan siya sa kahilom sa iyang nahimutangan.


MIDUOL kaniya ang tigulang nga ang duha ka kamot nagsanggaka sa ceramic nga plato ug bandihado.

“Maniudto ta.” Gipahiluna niini ang mga dala sa ibabaw sa lamesita duol sa lingkoranang iyang gihigdaan. Mibalik kini sa kosina ug sa paggawas nagdala nag yahong nga nag-aso-aso ang sulod.

“P-pasensiya na. Mao ra niy akong ikadalit,” sa tigulang nga mialsa sa lamesita ug gipahiluna sa iyang atubangan. Mikuha ang tigulang og plato ug kutsara ug gitunol kaniya.

Gitutokan niya ang tigulang. Nag-ukun-ukon siya pagdawat. Apan wa nay laing paagi aron mahilom ang nag-aliwaros niyang tiyan. Busa, gikab-ot niya ang platog kutsara ug misandok sa binuyok nga bugas-mais dinha sa bandihado.

Gipasarap niya ang kutsara sa linaw-oy nga kamunggay sinagolag ganas sa kamote ug mihigop. Unya, mihungit siyag kan-on.

“I-Ikaw, Iyo?”

“Aylag tagad nako. A-ako diay si Bado. I-ikaw?”

“N-Nardo.”

“Taga diin ka ug nganong nahiabot ka dinhi sa Libertad.”

Nahimut-okan siya sa gipangutana sa tigulang. Gitulon niya ang iyang giusap ug miagahad.

“P-polis ko sa Candijay. “D-duna koy gipangita nga usa ka kriminal nga gituohang nia tago ning inyong barangay.”

“M-mao ba.”

“Oo, Iyo.” Ingon sa mituo ang tigulang sa iyang pagpamakak. “K-kining mahimo bang mangayog pabor?”

“Unsa man kana?”

“Medyo mingulngol pa ang pinaakan. Mahimo bang mopahulayg usa o duha ba ka adlaw dinhi sa inyo?”
Mipahiyom kaniya ang tigulang ug gipikpik ang iyang abaga. “Wa kanay problema. Bukas kanunay kining akong panimalay sa nanginahanglan.”

“S-Salamat.” Nasayod siyang bakikaw ang iyang gipanulti pero wala siya magpasabot.

“Tabi, Iyo, k-kinsa kadtong…?”

Naghinuktok ang tigulang. Milantaw kini sa bukas nga bentana. Unya, mibalik kinig atubang niya nga nagpangluto sa mga tudlo.

“Si Virginia. Ahong anak.”

“Unsay nahitabo kaniya?”

Wala motubag ang tigulang sa iyang pagpangahas. Nausab ang porma sa nawong niini, daw nakakaog hilawng lemonsito.

Nahilom si Nardo. Naghinay-hinay siya pag-usap sa kan-on nga natigom sa iyang baba. Mipadayon siya sa pagkaon dihang wala na gyod magtimik ang tigulang hangtod nga natapos siya. Gihipos sa tigulang ang iyang kinan-an nga igo lang mopasiplat kaniya.


GIPUKAW siya sa kainit sa Adlaw nga mitandang sa iyang nawong nga milusot sa giwang sa atop. Gipaminaw niya ang payag. Walay laing nagtikaw-tikaw gawas kaniya. Misulay siya sa pagtindog. Mingulngol pa gihapon ang iyang bitiis. Naningkamot siya ug giantos ang kasakit hangtod nga nakatindog ra siya.

Nangabat-kabat siya sa sinasang bungbong paingon sa haligi diin gisab-it ang iyang dyaket ug pantalon. Sa lawom nga tuong bolsa sa dyaket, nahuling niya ang kalibre 45. Ug sa wala nga bolsa, nakuot niya ang pulang papel nga gipustan niya sa kamanyan ug insenso.

Nagliraw-liraw na usab ang iyang mga mata. Gipangita niya ang monyeka nga segun sa iyang nahibaw-an maoy kasagaran nga gamiton sa barangan sa pagdaot sa iyang mga biktima. Apil na sa iyang gipangita ang dagom nga human pabuhagayan og linatin nga pangadye maoy itusok-tusok sa monyeka. Sa iyang nabatian sa katigulangan sa Bulawan, ang monyeka pabunyagan usab dungan sa usa ka puya nga pabunyagan sa simbahan. Apan wala siyay nasahid bisan anino na lang sa iyang gipangita gawas sa botelya sa Tanduay 65 nga gitungtong sa altar, nga dunay sulod nga tinagod-tagod nga mga kahoy-kahoy nga gihumol sa lana.

Mipadulong siya sa bukas nga bentana ug nanambo. Taas na ang Adlaw sa subangan pero kamig ang kusog nga tayhop sa hangin nga mihalok sa iyang nawong. Daw sa miuk-ok ang iyang bungot.
Tinamnan og mga gmelina ug mahogany ang palibot sa payag. Hinuon, dili sama sa makita niya sa patag, niwang ug mugbo ang mga kahoy sa palibot. Napangagpas niya nga nakadugang sa pagkasawot sa tanom ang batoon, pulahong yuta sa dapit.

Sa unahan, dili halayo sa pangpang nga iyang giagian sa miaging gabii, nagbuntaog ang dakong dakit. Nangalarag na ang mga dahon niini nga ingon sa nangluod sa milahutay nga kainit sa panahon. Naglingkaag ang mga sanga niini sa paningkamot nga dili mabira sa kabatoan sa ubos. Sa punoan sa dakit, nasangit ang iyang panan-aw. Bantaaw gikan sa iyang nahimutangan ang lungag nga kasudlan og tawo.

Nakita niya ang tigulang nga mipaduol sa dakit. Dinupa ang mga kamot, migakos kini sa usa ka bahin sa dalid. Pagkahuman, milakang kini ug misulod sa lungag. Iya kining gitanoran. Pagkataudtaod, dihay milugwa nga aso.

Naikag siyang masayod unsay gibuhat sa tigulang sa sulod sa lungag. Milakang siya nga nangabatkabat paingon sa gawas. Igo gyod siyang nakagawas sa balay, nakadungog siyag bakho. Gisuta niya diin gikan.

Sa kilid sa balay, nakita niyang nagyaka ang usa ka babaye sa atubangan sa duha ka bugdo nga dunay duha ka krus. Sa ulohan sa gamayng bugdo, natarok ang gamayng krus samtang sa tapad nga dakong bugdo, natarok ang dakong krus. Misamot kakusog ang bakho sa babaye nga nagtindak-tindak usab sa mga tiil. Ingon sa walay kahumanan ang pagbakho niini. Ug nahinumdom siya. Mao usab kini ang iyang nadungog gahapon.

Nakita niyang migawas ang tigulang gikan sa lungag ug miduol sa babaye. Gihapuhap niini ang buhok sa babaye nga nagkalkag ug misagyad sa yuta. Nakurat siya nga mikatawa ang babaye. Gigakos kini sa tigulang ug gipatindog. Mingisi-ngisi kini samtang giagakay sa tigulang. Nakanganga siya sa iyang namatikdan. Namay-ongan niya ang babaye.

Sa pagpadulong sa duha paingon sa payag, wala siya makalikay nga di makita. Nausab ang porma sa nawong sa babaye nga nakakita kaniya. Kalit kining milugnot ug mipunit og bato nga gamay-gamayg diyotay sa kinumo sa masuso. Ug gilabay siya.

Miuntol ang bato nga mitama sa iyang dughan. Nangusmo siya. Nangurog. Mikagot ang iyang mga ngipon ug mikutib-kutib ang baba.

Gihawiran sa tigulang ang babaye apan milugnot kini ug midagan. Mihasmag kini kaniya. Milihay siya apan morag iring ang lihok sa babaye. Naabot sa kawras ang iyang nawong. Nakaw-itan sa tag-as nga mga kuko ang wala niyang bukton. Nangumo siya ug mikagot ang mga ngipon.

“Virginia!” dali nga gibira sa tigulang ang nagmangtas nga babaye.

“Da! Da! Da! Away ko nimo, ha!” Gisuliraban siya sa babaye.

“Hoy! Hoy! Kahoy! Puling, puling lagpot sa Camuigin!” dugtong niini nga ang mga kamot mibugaw kaniya. Gipasulod sa tigulang ang babaye nga padayong nagbagulbol.

Gihilam niya ang mihapdos nga nawong. Namalikas ang iyang kahiladman. May mihatay nga garas sa wala niyang aping. Sa iyang bukton usab, nasamdan ang pulang tattoo sa tanga. Miginhawa siyag halawom.

May miagahad sa iyang luyo nga nakapaigpot kaniya. Milingi siya. Ang tigulang maoy giluwa sa minao-maong pultahan sa payag ug miduol kaniya.

“P-pasensiya ka na kang Virginia. Ingon lang siya ana kon makakitag laing tawo.”

Kahilom ang iyang gitubag. Taudtaod, miyango-yango siya apan lahi ang dinha sa iyang kahiladman.

“Salamat,” matod sa tigulang.

Apan taudtaod, nakita niyang nanghupaw kini ug nangluto sa mga tudlo.

“G-gipasipad-an man god siya sa anak sa iyang amo ug napasanginlan nga nangawat.”

Miyango-yango siya sa gitug-an sa tigulang bisan nasayod siya nga dili na kini bag-o alang kaniya.

“Miuli siya dinhi nga tapot-lawas ug wala suweldohi sa unom ka buwan niyang pagpangatabang,” dugtong sa tigulang nga mitalikod ug milantaw sa dakit. Nahilom kini. Dugay. Unya, miatubang na usab kaniya.

“Nagsugod paglapyo ang iyang hunahuna dihang nagbunga ang pagpanglugos kaniya. Gusto kini niyang tangtangon, maygani akong napugngan. Way sala ang bata. Apan misamot pagkadaot ang iyang pangisip human sa pagpanganak nga patay na ang bata.”

Milakang ang tigulang paingon sa dakit ug mikamay kaniya. Misunod siya nga nagtakiang.
Mihunong sila sa duha ka nagbugdo nga yuta nga giyak-an ni Virginia kaganiha.

“Kini ang kalibotan sa inosenteng anghel.” Mipungko ang tigulang duol sa gamayng bugdo. Gikaraw niini paingon sa daplin ang layang mga dahon nga mitabon sa nagbugdo nga yuta. Ug human mahawani ang gamayng bugdo, gisunod niini ang dakong bugdo.

“Sa ako kining asawa,” tudlo niya sa dakong bugdo.

“Unsay gikamatyan?” wa na niya kapugngi nga mangusisa.

Mitindog ang tigulang ug miatubang kaniya. Namula ang nawong niini.

“G-gipusil siya sa nagmaskarang tawo usa ka kadlawon niana nga milugsong siya sa patag. Dinhi namo gilubong kay wala motugot ang kura paroko nga ipahiluna ang patay sa sam-ang sa parokya.”

“Nailhan ang nagpatay?”

“W-wala. Wala na manigsusi ang kapolisan sa lungsod. Kon sama pa lang unta nimo ang mga polis nga molutos gyod sa kriminal, hayan di na modahan ang mga badlongon sa katilingban.”

Mipahiyom siya sa gipamulong sa tigulang. Pero sa iyang hunahuna, kon nasayod lang kini sa tinuod. Kon nasayod lang si kinsa siya, dili kini makasulti sa ingon.

Namula ang nawong sa tigulang hasta na ang mga mata niini. Gigil-asan siya sa nakita. Dili siya buot moharong sa tinan-awan sa tigulang. Apan ingon sa duna kiniy magneto. Wala siya makalikay. Nagkatinutokay sila.

Nag-alindasay siya sa iyang higdaanan. Wala siya batiag duka. Gisulog-sulog siya sa nangambus nga tingog sa mga gangis.

“Brando, mobalos kita sa nagbinuang nimo. Dili ko mouli kon dili ka ipalubong hangtod nga dili nako matipi ang tawong maoy hinungdan sa imong mga pag-antos.”

Kini ang gisaad niya sa unang gabii sa bilar sa haya ni Brando. Gituohan nila nga ang nagbinuang mao ang katabang nga mireklamo nga gilugos sa bugtong nilang anak. Gani, ila man kining gipapreso human mosumbong ang anak nga nangawat kini sa ilang mga butang. Hinuon, ila ra kining gipabuhian human magkasabot nga dili na suweldoan sa kobrahonong unom ka bulan.

Nahinumdom siya sa pagdako-paghiyos, pagdako-paghiyos sa tiyan sa anak, nga ang pagdako labaw pa sa kasarangang nagsabak. Daw sa gikumot na usab sa tunokong mga kamot ang iyang kasingkasing.


MIKAGOT ang iyang mga ngipon. Pagahibatyagan niya ang gisinggit sa iyang kahiladman. Nanginit ang iyang lawas sa pagbati nga daw midaob sa iyang dughan. Ang hinagtok sa mga tudlo sa orasan nagpaabot sa sunod niyang pagabuhaton.

Gipaminaw niya ang sulod sa payag. Dunay kasikas nga iyang nabati gikan sa pikas sunog. Mikanta ang buang.

“Kon ikaw, Inday, mangitag pamanhonon / Seguroa baya, Inday, ang Bol-anon / Kon matuman mo suwerte ka / Ang Bol-anon buotan gayod / Magmahal kanimo hangtod sa kahangtoran.”

“Le’ts do it! Let’s do it!” Ug mikatawa kini. Katawa nga nakapaigking sa nangamig nga kagabhion.

Nahinumdom na usab siya sa pag-antos nga gibati sa iyang anak ug sa iyang gisaad.
Nadungog niya nga mihagok ang tigulang. Ang hagok niini ingon sa gigukod sa kainggit sa tingog sa mga gangis. Nadungog usab niya ang inagik-ik sa mga kuwaknit sa dakit. Sa iyang pangagpas, buot makigduyog kaniya ang mga insekto ug mananap sa pagtugaw sa kahilom sa kagabhion.

Hinay-hinay na niyang gisul-ob ang dyaket. Unya, gihulbot niya ang kalibre .45 nga giluklok. Hugot niyang gikuptan ang puloan niini ug gibitbit. Ug sa iyang paglakang, mingulngol ang tuo niyang bitiis.

Nag-amping siya sa iyang mga tunob nga dili makamugna og kasikas. Hinay ang inugsang sa iyang mga tiil nga mipadulong sa pikas sunog.

Milili siya sa pultahan nga walay kurtina. Walay suga ang sulod niini ug mao ray naghatag og dan-ag ang kahayag sa Bulan nga milusot sa atop. Ang tigulang naghigda nga nagtakilid duol sa bentana nga ang nawong natandangan sa milusot nga kahayag. Hinay-hinay niya kining giduol. Ug misamot paghugot ang paghawid niya sa gibitbit nga kalibre .45.

Sa duol na siya, mikagios ang lipak nga salog nga iyang gitumban. Kalit nga milimbag ang tigulang ug mibangon.

“K-kinsa ka? N-nardo, ikaw ba kana?” sa tigulang nga miatubang sa nagdagtom niyang pamayhon.

Wala siya motingog. Gition niya ang armas ngadto sa tigulang. Apan kalmado ang tawong buot niyang hunosan. Wala siyay naaninaw nga kahadlok sa panagway niini nga natandangan sa kahayag sa Bulan.

“Gipaabot kong moabot kining higayona sa akong kinabuhi, Nardo. Sa una pa lang nakong pagkakita nimo, nagduda na ko sa imong pagka tawo.”

Nahimut-okan siya sa gisulti sa tigulang. Mikimot ang iyang baba. “Kalipay sa tawo nga mahanaw kami ning kalibotan. Ug kay gisakmit na ang among kaugmaon, lisod na kining mabakwi. Busa, wala nay saad kining among kinabuhi.”

Nakita niya nga nagpangidlap ang mga mata sa tigulang nga natandangan sa kahayag sa Bulan. Gipiyong sa tigulang ang iyang mga mata ug midungo sa iyang atubangan.

Nangurog ang iyang mga kamot nga nagsud-ong sa tigulang. Unya, hinay-hinay nga milugak sa hugot nga pagkakupot sa puloan sa kalibre .45 ang tuo niyang kamot. Miatras ang iyang tudlo nga mihapuhap na unta sa gatilyo sa pistola. Hibatyagan niya ang pagpanugnaw sa lawas. Ingon sa gitangtangan sa la ang iyang mga tundok.

Unya, nahanap sa iyang panan-aw ang tigulang.

Sa iyang paggawas sa payag, hibatyagan niya ang lahi nga kangulngol apan dili gikan sa iyang bitiis kondili sa iyang kahiladman. Nagpamaak siya sa iyang wait nga misubay sa dalan-dalan paingon sa dakit. Paghitungod sa dakong kahoy, mihunong siya. Nanguha siyag gaay nga kahoy-kahoy, sagbot ug ugang dahon ug iyang gitapok sulod sa lungag. Ang insenso ug kamanyan nga giputos niya sa pula nga papel iyang gikuot ug gisuksok ilawom sa liundok. Unya, gikuot niya ang Buffalo lighter sa bolsa sa short nga patig ug gidagkotan ang liundok.

Hinay-hinay nga nakamugna og kalayo ug aso ang gisigaan. Unya, mipuot ang aso nga mibukot sa iyang lawas. Hibatyagan niyang gihinginlan sa alimyon sa insenso ug kamanyan ang kasilag nga naitos sa iyang kahiladman.

Migawas siya sa lungag nga gaan ang pamatyag, hayag ug way gabon sa pagduhaduha ang kaisipan. Milakang siya ug nagpaantaw sa pangpang. Sa hinurot nga kusog, gibalibag niya ang kalibre 45. Mitagingting ang armas nga sa iyang pangagpas nagbubalintong sa kabatoan.

(KATAPOSAN)