Eksperto Nag-awhag sa Pagsulod og Contract Growing sa Humay

DUGANG contract-growing scheme sa pagprodyus og humay ang gisabwag karon ni Dr. Frisco Malabanan, ang national program coordinator sa programa sa Ginintuang Masaganang Ani sa kagamhanan.

Sa panahon sa akong pag-interbiyo niya nga nahitabo sa Syngenta Rice Expo didto sa Cabanatuan City, gitumbok niya ang programa sa hybrid seed company nga maoy usa ka modelo. Ingon niini ang sistema. Ang kompaniya maghatag og inputs sa mga mag-uuma apan dili cash kondili material inputs sama sa binhi, abono ug mga pestisidyo. Dugang niini, mahinungdanon usab nga ang kompaniya magsuplay sa hustong mga teknolohiya sama sa tukmang pag-aplay sa hustong matang sa abono ug sa eksaktong ang-ang sa pagtubo sa mga tanom. Ang kompaniya sa binhi, pananglitan, magpadala usab og mga technician aron matabangan ang mga mag-uuma sa ilang pagpananom.

Sa samang higayon, ang kompaniya sa binhi mopalit sa ani sa mga mag-uuma. Aron maseguro nga ang mga mag-uuma dili magbaligya sa ilang mga abot ngadto sa ubang pumapalit, ang kompaniya sa binhi mopalit sa abot nga labaw og .50 sentabos kada kilo kaysa kasamtangang presyo sa merkado, kon bag-o man ugaling kining naani. Sa kaso sa uga nga humay, ang premium price P1 kada kilo.

Si Dr. Malabanan miingon nga ang sistema epektibo kaayo kay sa iyang banabana dili momenos sa 3,000 ka ektarya sa irrigated farms ang giugmad karon ubos ning maong sistema sa Nueva Ecija lang, labi na sa mga lungsod sa Gen. Natividad, Talavera ug Sto. Domingo.

Ang matag mag-uuma nagtikad og usa ngadto sa lima ka ektarya. Mag-anihan silag 180 ngadto sa 200 ka bakid sa preskong humay panahon sa ting-init ug 140 ngadto sa 160 ka bakid panahon sa ting-ulan.

Maayo kaayo ang sistema tungod kay nakapahigayon kini sa mga mag-uuma sa pagpatubo og humay ginamit ang girekomendang praktis nga dili mabalaka bahin sa kuwarta sa pagpalit og input requirements. Makaseguro usab sila sa maayong presyo sa ilang abot.

Ang kompaniya sa binhi, sa laing bahin, dunay oportunidad nga mokita kay makabaligya sila sa ilang humay ug sa maayong presyo kay lagi duna man silay kaugalingong outlet. Mapahiluna nila sa husto ang bugas humay sa paagi nga makabaligya silag taas nga presyo niini sa merkado.

Nganong Diyotay Gihapon ang Maaning Humay
Samtang dunay daghang balita nga naghisgot sa daghang abot sa humayan sa ubang mga mag-uuma, kadaghanan sa mag-uumang Pilipino padayon nga nakasinati og diyotayng abot. Ang nag-unang rason nganong daghang mag-uuma ang diyotay lag maani mao ang wala nila paggamit sa hustong teknolohiya.

Si Dr. Malabanan naglakbit sa kaso sa Barotac, Nuevo sa Iloilo diin ang kadaghanan sa mga mag-uuma mag-anihan og 3.6 ngadto sa 3.7 ka tonelada sa humay matag ektarya. Kini ubos kaayo tandi sa posibleng maani sa mga matang sa humay nga mahimong matanom.

Matod ni Dr. Malabanan, halos sa tanang higayon, ang mga mag-uuma dili mag-aplay sa igong abono. Kon ang girekomendar 6 ngadto sa 8 ka sako matag ektarya, mag-aplay lang silag 3 ngadto sa 5 ka sako. Ang dakong sayop pa niini kay wala sila mag-aplay sa igong abono sa hustong panahon. Aron makab-ot ang posibleng anihon sa matang sa humay nga gitanom, ang girekomendar nga abono angay nga gamiton sa hustong panahon.

Unsa ang saktong panahon? Si Dr. Malabanan nagpahimug-at sa pag-aplay sa hustong abono sa igong gidaghanon panahon sa kataposang pagsudlay sa basak. Gitawag kini og basal application. Ang matang ug gidaghanon angay nga ibase sa soil analysis. Kasagaran hinuon, sa basal application girekomendar ang 14-14-14. Ang urea o ammonium sulfate mahimo usab nga gamiton.

Panahon sa ting-init, 3 ngadto sa 4 ka sako sa complete fertilizer ang girekomendar matag ektarya. Kon ting-ulan – 2 ka sako sa complete fertilizer ug usa ka sako sa urea.

Pag-abot sa 45-50 ka adlaw gikan sa pagsabod, ipahigayon ang side-dressing. Panahon sa ting-init, mag-side-dress og 2-3 ka sako sa urea ug 4-6 ka sako sa ammonium sulfate.

Kon ang 5 porsento sa tanom nga humay magsugod na sa pagpamuswak, mag-aplay og usa ka sako sa muriate of potash (0-0-60) o usa ka sako sa 17-0-17 aron kini makabuylo sa pagtimgas. Kon makatimgas og maayo, ang usa ka sako kasagaran motimbang og 55 ngadto sa 56 kilos. Kon ang tanom dili maabonohan sa 0-0-60 o 17-0-17, ang usa ka sako sa maaning humay kasagaran motimbang lag 48 ngadto sa 50 ka kilo. Kana tungod kay ang mga tipasi sa humay wala kaayo makatimgas, matod ni Dr. Malabanan.

Sa gipahigayong Syngenta Rice Expo, napakita usab nga ang paggamit sa Armure, usa ka kemikal nga mobatok sa fungal disease, makapausbaw sa abot gikan sa 10 ngadto sa 15 porsento. Lain usab nga kemikal, ang Cruiser, makapausbaw sa abot dili lang sa humay apan sa mais usab. Ang kemikal gamiton aron pag-coat sa mga binhi sa dili pa kini itanom. Kini makapanalipod sa mga tanom gikan sa pirdesyon sa mga insekto. Ang nakaayo usab niini kay ang kemikal magpalig-on sa tanom. Ang tanom magprodyus og tag-as ug daghang malungtarong gamot nga dakog kapuslanan panahon sa hulaw.


Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Ulahi na ba sa Imong Kinabuhi ang Pagpananom og Bungahoy?


ANG mga tawo may nagkadaiyang rason nganong dili sila gustong mananom og bungahoy. Usa ka senior citizen ang nasayran nato nga wala maninagad sa pagpananom og lansones ug ubang paboritong bungahoy tungod kay siya naglakat na sa setenta ug nagtuo nga dili na siya makahulat nga mamunga kini.

Kini mahimong tinuod kon magtanom siyag semilya nga wala mapatubo pinaagi sa grafting, marcotting o sa inarching. Sa miaging tuig, giimbitar ako sa pinuy-anan ni Pilar Perez sa Philam Homes sa Quezon City aron matilawan ang labihang tam-isa nga prutas niyang lansones diha sa iyang lagwerta. Ang punoan dako ug labihan ang pagpamunga. Gitug-anan ko niya nga ang maong bungahoy naglakat na sa 18 anyos ug anaa pa lang sa ikaduha niining pagpamunga. Kini tungod kay ang maong tanom usa ka seedling tree.

Gihinubay ni Pilar nga ang ilang drayber maoy nagtanom sa liso sa prutas nga iyang nakaon. Sa unang higayon, namunga kini sa ika-17 niini nga tuig!

Ingon niini kataas ang panahon sa paghinulat nga mamunga ang ubang mga bungahoy kon liso maoy itanom. Gawas nga dugay kining mamunga, ang seedling trees duna usay laing mga kakulian. Sama sa rambutan, pananglitan, dunay baye ug laki nga mga liso. Kon mahitabo nga makatanom kag laki nga liso, ang punoan mamuwak lang human sa pipila ka tuig apan ang mga buwak dili maugmad ngadto sa pagka bunga. Ug ang dakong demalas niini kay walay paagi nga masayran nga ang liso sa rambutan baye kun laki.
Laing kakulian niini kay dili ka makaseguro nga ang tanom nga gipatubo gikan sa liso magmatinud-anon sa iyang tipo. Kini nagpasabot nga ang bunga sa seedling tree mahimong dili sama kalamian komparar sa orihinal nga gigikanang tanom. Sa pummelo kun buongon, pananglitan, ang punoan nga gipatubo gikan sa liso kasagaran mamunga og laig lami nga bunga kaysa inahan nga punoan.

Hinuon, dunay paagi nga makaseguro nga ang mga senior citizen makahulat sa pagpamunga sa iyang mga bungahoy. Dili na siya maghulat pag 17 ka tuig o lima ka tuig. Gani, makatanom man siyag bungahoy nga mahimong mamunga dayon. Makapamupo siya sa unang bunga bisan wala pay usa ka tuig nga pag-alima niini. Sama sa gihimo ni Bonn ug Nanette Esguerra dili pa lang dugay.

Si Bonn ug Nanette mga balikbayan gikan sa Amerika ug Canada. Nahitabo lang nga ang ilang inahan kinsa sobra na sa otsenta ang pangedaron nakapalit og umahan sa San Jose del Monte City sa Bulacan pipila na ka tuig ang minglabay. Ang propedad nagpabilin nga wala matikad sa nanglabayng katuigan ug ang ilang inahan magpangutanahan sa duruha matag karon ug unya kon makatilaw ba gyod siyag bunga nga abot sa ilang yuta.

Ang kanunayng pagpangutana sa ilang inahan nag-aghat nila nga molihok nga sa ilang tan-aw maoy daling tubag sa pangutana. Nagtukod silag instant orchard diin makapahigayon sila sa pagpangani og mga prutas sulod lang sa usa ka tuig. Mingduaw sila sa nursery sa Teresa, Rizal nga nag-specialize sa pagprodyus og dagkong planting materials sa exotic fruit trees.

Ug unsa may ilang gipangpili? Mingpalit silag tulo ka nagkalainlaing imported makopa varieties nga gitanom sa dagkong mga kontiner nga aduna nay mga bunga. Human nga ila kining naluyong sa yuta, maghulat na lang sila nga moguwang ug mangahinog ang mga bunga niini. Lain nilang gipili ang sweet tamarind nga namunga na usab. Di pa matapos ang usa ka tuig, ang ilang inahan mahimo nang makatilaw sa pipila ka tam-is nga mga bunga. Laing dagkong planting materials nga ilang gipalit mao ang pipila ka matang sa imported nga mangga nga naghimunga na, nag-apil niini ang Golden Queen ug Chokanan. Mingkuha usab silag Vietnam pummelo, Magallanes pummelo ug Perante orange nga namungingi na usab sa bag-ong mga bunga.

Laing tawo kinsa makasulti nga mahimo kang makaani gikan sa tanom nga buongon sulod lang sa usa ka tuig gikan sa pag-transplant niini mao ang bonsai expert nga si Modesto Manglicmot Jr. Sa 2008, mipalit siyag dagkong planteng material (5 feet tall) sa Vietnam pummelo nga iyang gitanom sa iyang bonsai garden sa UP Campus sa Diliman, Quezon City. Sa miaging tuig, nakaani siyag lamian nga prutas. Usa ka bunga lang una ang iyang gitugotan nga maugmad tungod kay dili kaayo kini dako nga punoan. Apan karong tuiga, gitugotan na niya nga makaugmad og daghang bunga ang iyang tanom.

Usa ka enhinyero sa Department of Public Works and Highways, sa laing bahin, mipalit og usa ka trak nga dagkong planting materials sa Longkong lanzones gikan sa Teresa Nursery. Imbes nga maghulat og 17 ka tuig nga mamunga ang bungahoy, nagalaom siya nga makaani sa unang bunga paglabay sa upat ngadto sa unom ka tuig kon maatiman lang niyag maayo ang mga tanom. Duna usay uban kinsa nakakaplag og ideya sa pagtanom og dagkong planting materials sa bungahoy.

Karon imo nang makita, nga ang mga senior citizen dili na maghulat og taas nga panahon nga ang ilang bungahoy mamunga. Ang ila lang buhaton karon mao ang pagtanom sa dagkong planting materials sa superyor nga mga matang sa bungahoy. Kon maatiman kinig maayo, magantihan sila sa lamiang mga bunga niini alang sa kaugalingon nilang pangonsumo, para panggasa sa ilang mga higala ug kabanay, o kaha para baligya.


Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

SA halos tanang higayon nga ang pulong “derby” hisgotan, kasagaran nagtumbok kini sa sabong. Apan ang hisgotan nato karon mao ang usa ka lahing matang sa derby nga gipahigayon di pa lang dugay sa 13 ka ektaryang umahan ni People’s Champ Manny Pacquiao sa Barangay Banahaw, Malungon, lalawigan sa Saranggani.

Kining Vegetable Derby ang labing nadayag sa bag-o lang natapos nga Vegetable Congress nga giapilan sa dagkong vegetable seed producers ug distribyutor sa nasod. Sa maong derby, ang nag-unang seed companies sa nasod gigahinan og luna diin nagtanom sila sa ilang paboritong haybrid nga mga tanom aron makita sa mga bisita ug makahukom sa ilang kaugalingon kon unsang matanga ang mitublaw ubos sa kondisyon sa pagtubo sa sa Pacman Farm.

Pipila sa mga kompaniya nga nagpakita sa ilang bag-ong matang nga mga haybrid ang Allied Botanical Corporation nga gipanag-iya ni Willy Co, Kaneko, Syngenta nga usa ka multinational nga kompaniya, Harbest Agribusiness Corporation nga gipangulohan ni Toto Barcelona, ug East-West Seed Company nga girepresentaran sa general manager nga si Dr. May Ann Sayoc.

Sa unang adlaw sa vegetable congress, dili mokubos sa 1,000 ka mag-uuma, tigpanukiduki, opisyal sa lokal nga kagamhanan, sayantist, akademisyan ug entreprenor ang misuhid sa mga tanom. Ang mga bisita nga gikan pa sa nagkalainlaing dapit sa nasod nagpista sa gibayang nga espesyal nga paniudto, pagpa-autograph ug pagpakuha og hulagway uban sa Pambansang Kamao sa tibuok adlaw sa Hulyo 14.

Usa ka obserber miingon kanato nga ang pagdagsa sa mga bisita wala lang magsumikad sa kagustohan nga makita ang gipasibantog nga haybrid nga mga tanom apan sa kagustohan usab nga makita sa personal ang giidolo sa kadaghanan sa natad sa pamoksing.

Ug ang mga mingtambong wala mahigawad ning duha ka butang. Wala lang sila malingaw sa pagtan-aw sa naghimungang mga kamatis ug uban pang mga utanon apan sa pagtinilaw usab niini sama sa Pipinito sa East-West Seed Company. Si Ric Reyes mipasabot nga ang gamayng bunga sa Pipinito mahimong usa ka perfect snack fruit nga mahimong kan-on human kini mapupo gikan sa bagon niini.

Sa entrada pa lang sa lugar diin gipahigayon ang derby, ang mga cucumber, talong ug Atlas tomatoes sa Allied Botanical makatagad kaayo ang pagpamunga. Didto si Willy Co, ang tag-iya, ug si Weng Bienes, ang horticulturist sa kompaniya, nga nag-abiabi sa mga bisita.

Sunod sa Allied Botanical showcase ang gitanom nga mga sweet corn sa Syngenta. Didto si Ajoy Sarkar, ang sales marketing manager, nagpasabot sa kinaiya sa bag-o nilang haybrid. Ang Sugar Max, matod niya, mao na tingaliy dagkog puso sa mga sweet corn hybrid nga mapalit sa nasod karon. Ang Class A nga mga puso motimbang og hangtod sa 350 ka gramo, o sobra sa usa ka kilo ang tulo ka puso sa mais. Midugang siya nga ang puso dunay 16 husk cover nga nagpugong sa paspas nga dehydration sa mga lugas sa mais. Molungtad kinig tulo ka adlaw usa madaot. Ang Sugar Max mahimo nang anihon 72 ngadto sa 75 ka adlaw human sa pagtanom. Matod ni Sarkar nga ang lugas sa mais tam-is ug humok.

Ang Syngenta nagpakita usab sa ilang bag-ong haybrid nga repolyo nga gitawag og SG280 nga gibutyag ni Sarkar nga taas og resistensiya sa club root, usa ka komun nga sakit sa Cordillera. Kining haybrid nga matang sa repolyo moprodyus og one-kilo heads nga lubos berde ug tam-ison. Molungtad kinig usa ka semana usa madaot.

Ang East-West Seed Company nagpakita usab sa ilang haybrid nga mga utanon. Kini nag-apil sa bag-ong paliya nga gitawag nilag Galactica, nga giingon nilang taas og
resistensiya batok sa Namamarako virus disease. Ang ubang bagonon nga utanon nag-apil sa Mayumi patola, upo, Big-C ug Pipinito cucumber. Gipakita usab ang ubang haybrid nga mga tanom sama sa Banate King eggplant, Sultan sweet pepper, Sweet 16 watermelon, Diamante Max all-season tomato, Macho & Sweet Grande sweet corn. Ang general manager sa East-West nga si Dr. Mary Ann Sayoc uban sa iyang team of experts maoy mipasabot sa kinaiya sa mga matang sa binhi nga ilang gipadayag.

Ang regional manager sa Harbest Agribusiness nga si Salustiano Alla, mapagarbohon nga mipresentar sa pinangandoyng matang sa kalabasa, honeydew melon, Hami melon ug watermelon nga gikan sa Known-You, dakong seed company gikan sa Taiwan. Pipila sa mga matang nga nadayag sa mga bisita mao ang Jade Lady honey dew, Phoenix solo squash, Bright Century Hami melon, ug mga matang sa melon Formosa, Diana ug Full Orchid.

Sa maong okasyon, daghan usab ang iladong personalidad nga mingtambong. Usa kanila si Edgardo Codilla, ang RAFC chairman sa Rehiyon 8. Siya usab ang tsirman sa Vegetable Federation sa Eastern Visayas. Siya ang responsable sa pagkahugpong sa mga asosasyon sa nananom og utanon sa 29 ka barangay sa Leyte. Uban kaniya si Paulino Cabahit, ang center director sa Agricultural Training Institute nga nagbase sa Visayas State University sa Baybay City.

Si Cabahit usa usab sa nag-adbokasya sa natural nga pagpanguma mao nga nataas ang diskusyon nila ni Andry Lim, ang natural farming guru nga nagbase sa Dakbayan sa Davao. Si Cabahit mipasabot nga nabansay siya sa natural farming ubos sa pagtudlo ni Dr. Cho sa Korea. Gibutyag niya nga kaniadto ang uban sa iyang mga labaw sa VSU dunay pagduhaduha sa pagsagop sa natural farming. Apan karon, daghan kanila mingsagop na sa ideyang natural nga pagpanguma.

Mitambong usab sa naasoyng vegetable derby si James Fos Remos, usa ka commercial airplane pilot, nga nagpraktis sa iyang kaugalingong matang sa organic farming, kauban ang asawa nga si Gay. Ang magtiayon nagtikad og 2.4 ka ektaryang organic farm sa Barangay Katangauan, General Santos City. Sa pagtikad sa ilang luna, gisagop usab nila ang diversified farming diin nananom silag high-value vegetables, bungahoy, kawayan, lagutmon, ornamental plants ug nagpadagko usab og isda.

Nakita usab nato si Agriculture Secretary Arthur C. Yap nga mitambong sa vegetable derby nga gioktaba pa ang biyahe sa Brunei makatambong lang sa dakong okasyon nga gipahigayon sa Pacman Farm. Gikahimamat usab nato si Mayor Arnie Fuentebella sa Tigaon, Camarines Sur, nga gidala pa ang mga membro sa iyang agriculture staff.

Sa wala pa ug sa nahuman na ang paniudto, ang mga bisita nakahigayon gyod sa pagpakuhag hulagway uban kang Manny Pacquiao. Gani, usa sa mga bisita mapagarbohon kaayong nagpakita sa iyang t-shirt nga gipirmahan ni Pacman.

Usa ka dakong kasinatian ang pagtambong sa maong okasyon. Ug ang tanan, ming-uli nga wala lang mabusog sa pagkaon apan nabusog sa mahinungdanong impormasyon nga mahimong masagop sa ila usab nga pagpananom.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

ANG rambutan usa ka lamian nga exotic fruit kun langyaw nga prutas nga dugay nang ginatanom sa Habagatang Luzon ug daghang bahin sa Mindanao. Nasugdan kini sa pagtanom sa mga dapit sa Kabisay-an, Amihanang Luzon ug uban nga mga dapit sama sa Bikol. Daghan ang nananom niining matanga sa prutas ang nagmalamposon apan ang uban usab napakyas.

Ania ang mga sugyot sa pagpananom og exotic fruit.

Ang Lugar nga Pagatamnan
Ang labing maayong lugar nga pagatamnan sa rambutan mao ang dapit diin ang ting-init hamubo kaysa ting-ulan. Hinuon, kon hataas man ang ting-init, makatanom gihapon og rambutan. Mahinungdanon lang nga ang punoan naabonohan sa husto sa organiko og kemikal nga mga abono, ug ang husto nga kaumog sa yuta angay nga magpadayon.

Ang maayong yuta alang sa pagpatubo og rambutan mao ang clay loam o sandy loam. Kini abunda sa organikong butang ug magpadayon ang maayong kaumog sa yuta niini. Kon ang yuta dili ideyal, kana clayey kun kulunon ug batoon, apan mahimo gihapong patuboon ang rambutan. Magkubkob lang og dakong buho ug butangan kinig yuta nga gisahogan og compost o organikong abono, pakpak sa humay o ubang materyal nga makahimo sa yuta nga motuhop ug dali nga mamala.

Magtanom sa Maayo nga Matang
Usa ka mahinungdanong yawe sa kalamposan ang pagtanom sa maayo nga matang o mga matang. Dunay daghang strains kun kagikanan o matang nga ginatanom dinhi sa Pilipinas. Dunay superyor ug duna usay daghang dili maayo. Ang superyor nga mga matang makaprodyus og daghang bunga mahimong kaonon, baga, dugaon, tam-is ug ang unod mobulag gikan sa liso. Duna usay taas og shelf life, makadani ang bulok ug dili dayon madaot.

Sa mga superyor nga matang nailhan ang R5, R162, Rongrein, Super Red, Malaysian Jade, Sakay Selection, Jetlee ug uban pa. Ang R5 superyor sa daghang butang. Nakadaog kinig unang ganti sa 1996 Fruit Search competition. Moprodyus kinig dagkong bunga nga pulahon, busa makatagad sa mga pumapalit. Baga ang puti nga unod niini, tam-is, hamis ang grano ug ang liso dali nga mabulag gikan sa unod.

Pagtanom og grafted nga punoan. Ang dili grafted nga binhi wala irekomendar kay walay laki ug baye nga punoan. Kon kini mahitabo nga dunay matanom nga laki nga binhi, dili kini mamunga bisan pa kon magprodyus kinig buwak. Dugang niini, ang baye nga binhi mogugol unang daghang tuig usa mamunga.

Gilay-on sa Pagtanom
Sa mga umahan nga tabunok ang yuta, ang distansiya sa pagtanom angay nga dili momenos sa 10 metros ang ulang. Kana tungod kay ang punoan motubo og dako sa maong yuta. Kon ang dapit dili tabunok, ang distansiya mahimong 8 metros ang ulang.

Ang ubang punoan nga rambutan mahimong 6 ka metros ang gilay-on. Kana duol ra kaayo. Human sa pipila ka tuig, ang mga sanga magsaylo-saylo ug kana dili maayo. Usab, ang sutsot nga pagtanom sa mga punoan makapatubo niini og taas kaayo.

Pag-atiman sa Linghod nga mga Tanom
Ang pagtanom labing maayong himoon inigsugod sa ting-ulan. Hinuon, ang pagtanom mahimo usab nga himoon sa bisan unsang higayon sa tuig basta ang mga punoan mahatagan og igo nga kaumog sa mga bulan nga ting-init. Ang grafted nga binhi nga duha o tulo ka tiil ang gitas-on kasagaran gamiton alang sa pagtanom.

Maniid sa pagtubo sa bag-ong tanom. Kon ang panahon init kaayo, hatagag landong (sama sa lukay sa lubi) aron ang mga tanom dili malaya. Butangan og organikong abono matag duha ka bulan sa gidaghanon nga 150 ka gramos matag punoan o duol niana. Mahimong sal-angon ang pagbutang og urea ug kompletong abono. Usab, esprehan ang mga tanom sa foliar fertilizer matag bulan. Ang hormone, sama sa Ritz Harvest, mahimong iapil sa pag-esprey. Kana mopausbaw sa dugang pagtubo sa mga tanom.

Tan-awon kon dunay kadaot nga nahimo ang mga insekto. Ang mga insekto mahimong maningaon sa bag-ong dahon. Ang aphids ug ubang peste mahimong dali nga makontrolar pinaagi sa pag-esprey sa komun nga insektisidyo.

Pag-atiman sa Namunga nga mga Punoan
Labing maayo nga ubos ang pagtubo sa namunga nga punoan (mga lima ka metros ang gihabogon) nga may mikatag nga mga sanga. Kini matigayon pinaagi sa pagputol sa lead trunk ug pag-ugmad sa mga sanga nga anaa sa kilid. Kini labing maayo nga himoon kon ang mga punoan husto ang pagkaulang. Ug sa pagpuong, putlon ang huyang nga mga sanga.

Abonohan ang mga punoan sa organiko ug kemikal nga mga abono. Ang organikong abono mahimong ang mga naproseso o ang gipadugta nga mga hugaw sa manok ug ubang hugaw sa hayop. Sa pagsugod sa ting-ulan, ikatag ang usa ka sako nga hugaw sa hayop ubos sa malandongan sa mga punoan. Usbon kini human sa unom nga bulan. Ang kemikal nga abono mahimo nga idapat matag punoan sa higayon nga mangabono. Ang organic foliar fertilizer (balanse, kompletong pormulasyon) mahimong i-esprey sa dahon matag bulan.

Panahon sa ting-init, seguroa nga ang punoan dili mag-antos gikan sa hulaw. Buboan ang punoan. Panahon sa ting-ulan, seguroa nga ang plantasyon dili maglunang sa tubig.

Pag-aghat sa Sayo nga Pagpamulak
Usa ka maayong butang sa rambutan kay ang mga punoan mahimong aghaton nga mamunga og sayo kay sa naandan. Kini mahimo pinaagi sa pagpresyur sa mga punoan. Pananglitan, kon mohunong ang pag-ulan sa hinapos sa Disyembre, dili bisbisan ang mga punoan. Pasagdan ang yuta nga mauga sulod sa usa ka bulan. Human nga mamala, bisbisag daghan ang mga punoan ug ipadayon aron nga ang yuta igo nga maumog.

Sulod sa pipila ka semana, ang flower buds angay nga mogawas na. Human nga nabisbisan ang mga punoan sa hinapos nga gihatagan kinig presyur, esprehan ang mga punoan sa bloom booster fertilizer nga kasagaran gigamit sa orkidyas. Anaay Peter’s brand alang ning katuyoan. I-esprey ang maong bloom booster matag semana sulod sa tulo ka semana. Mapanid-an nga ang mga punoan moprodyus og daghang buwak.

Panahon sa pagpamuwak, ayaw pagbutang og urea o unsa man nga nitrogenous fertilizer nga makahunong sa pagpamuwak. Mao hinuoy iabono ang abono nga taas ang gibatonan nga phosphorous sama sa bloom booster.

Panahon sa pagpamuwak ug pag-ugmad sa bunga, seguroon nga dunay igo nga kaumog ang yuta. Kon ang kaumog kulang, daghan sa nagakaugmad nga mga bunga mangahulog. Ug aron mapugngan ang pagtubo sa mga funga panahon sa fruit development stage, esprehan og fungicide.

Kasagaran, ang mga bunga mahimo nang anihon upat ka bulan gikan sa pagpamuwak. Usa ka buwan sa dili pa anihon, abonohan ang mga punoan sa sambog nga complete fertilizer ug muriate of potash apil na ang trace elements. Kini ang magpatam-is sa mga prutas.

Pag-ani
Anihon ang prutas sa higayon nga kini mahinog na. Dili hatagag higayon nga mahinog og maayo kay ang mga fruitfly ug bukbok makadaot sa mga bunga. Girekomendar nga putlon ang naghimunga nga mga salingsing mga upat ngadto sa lima ka pulgada. Gikan niana, mogitib ang bag-ong mga udlot nga maghatag sa mosunod nga mga bunga.

Usa sa labing nakaayo sa pagpananom og rambutan kay ang punoan mamunga matag tuig. Sulay sa pagtanom og pipila ka punoan. Seguroa lang nga ang imong itanom ang labing maayong matang. Makaseguro ako nga ikaw mahimuot nga kini imong gihimo.

ANG mga tigpasanay og tanom kun plant breeder padayon nga nanagtrabaho sa pag-ugmad sa ginatanom karong mga tanom, nanukiduki unsaon nga ang naandan nga ginatanom mousbaw pa ang kalidad. Daghang haybrid nga mga utanon, pananglitan, nagkinahanglan usab nga ugmaron tungod sa usa ka rason o laing mga rason.

Sama sa Banate, usa ka matang sa talong nga kinaham sa mga pumapalit, mananomay ug mamaligyaay sa Mindanao. Kini ang naandan nga matang nga makaprodyus og lighter purple fruits kaysa daghang matang nga ginatanom karon sa Luzon. Ang bunga niini taas ug yagpis tandi sa girekomendar sa ubang dapit, apil na ang haybrid. Usa sa rason nganong ang mga mananomay sa Mindanao nakauyon sa Banate tungod kay kon isugba, ang bunga niini dili mokupos ug ang unod magpabilin nga tuskig.

BANATE KING
Sukad nga ang manananom sa Mindanao ug pumapalit, sama sa taga Davao, nakagusto sa Banate, ang mga tigpasanay og tanom sa East-West Seed Company labi pang nanukiduki bahin niini. Sa ilang pagtuon, nakamugna silag bag-ong Banate King nga nahimo karong bag-ong pinalabi sa mananomay og talong sa Davao ug sa ubang bahin sa Habagatang Mindanao. Usa sa dugay nang nananom og Banate King si Rogelio P. Arellano, 57 anyos nga manananom og utanon gikan sa Digos, Davao del Sur.

Sa miaging Abril 19, si Rogelio nagtanom og 985 ka punoan sa Banate King sa 1.5 ektaryang giabangan niyang luna. Nianang Mayo 30, nakaani siyag pipila ka kilo sa bunga niini. Nag-ani siya sa iyang tanom matag tulo ka adlaw ug ang iyang maani nagkadaghan. Pagka Hunyo 22, nakaani na siyag 800 ka kilo nga ang kasagaran iyang mabaligya sa tag-P12 kada kilo. Ang iyang produksiyon karon midoble kaysa iyang naani sa ginatanom niyang Banate King kaniadto. Sukad niini, daghan na ang iyang maaning talong. Kini ang nakaayo sa talong. Kay kon maatiman lag maayo, mahimo kining mamunga ug kapanguwartahan hangtod sa duha ka tuig.

EMPEROR ATSAL
Ang sweet pepper, nga ginatawag usab og atsal sa Kabisay-an, usa ka lain nga taas-og-bili nga tanom nga dakog potensiyal nga kapanguwartahan. Daghan ang matang niini nga kapailin-ilinan. Ang uban dagkog bunga samtang ang uban gagmay. Usa sa gagmayg bunga mao ang Majesty. Diha na kini sa merkado sa daghang katuigan. Himungahon kining matanga sa tanom pero nipis kinig panit nga daling mapangos diha sa pag-ani ug labi na sa pagbiyahe ngadto sa merkado.

Karon, ania, miabot ang Emperor, ang tawag sa naugmad nga Majesty. Ang Emperor susama sa Majesty nga himungahon ug makasugakod sa mga peste ug mga sakit. Ang dakong kalahian niini kay bagaon na kinig panit ug unod. Busa, ang mga nakatanom na niini ming-ingon nga maayo kinig kalidad. Dili kini daling mapangos panahon sa pag-ani ug pagbiyahe paingon sa merkado. Dugay usab kining madaot kaysa nauna nga matang.

RED HOT CHILI
Aduna usay bag-ong nainila nga chili pepper nga giintrodyus di pa lang dugay. Ginganlan kinig Red Hot ug giapod-apod sa East-West Seed. Lig-onon kini nga tanom ug himungahon. Motubo kasagaran sa gitas-on nga 70 ngadto sa 80 sentimetros, makaugmad kinig daghang sanga busa daghan ang maani.

Ang unang mga bunga niini mahimong maani sulod sa 70 ngadto sa 80 ka adlaw gikan sa pagtanom ug ang pag-ani mahimong magpadayon sa hataas nga panahon. Gani, kon mahatagan sa hustong pagmatuto ug pag-atiman, magpabilin kining produktibo bisan molapas na sa duha ka tuig. Ug ang daang tanom mahimong mahibalik sa pagka himungahon pinaagi sa detopping.

Ang bunga ning maong matang sa sili mopunting paitaas maong sayon rang anihon. Ang mga bunga puparehog gidak-on nga nanagbaton og hamisong panit ug dugayng madaot. Ang mga bunga niini daghag kagamitan isip lamas ug mahimong ibaligya nga presko, pinauga o pinulbos. Ang Red Hot mahimong magamit sa daghang lokal nga pagkaon, apil na ang Bicol Express, Sisig, Kilawin ug daghan pang uban. Usa kini sa maayong lughason alang sa pagmugna og hot chili sauce.

Ang presyo ning maong matang sa sili nagkadaiya. Sa pagkakaron, si Rogelio Arellano sa Digos, Davao del Sur, nagbaligya og Red Hot chili sa tag-P20 kada kilo. Sa ubang dapit, sama sa Bulacan, ang presyo mahimong moabot sa tag-P300 kada kilo, matod ni Desiree Duran sa San Ildefonso kon magnihit ang suplay. Mga 600 ka bunga niini motimbag nag usa ka kilo.

BIG C CUCUMBER
Ang pagpananom og cucumber kun pepino dunay dakong bentaha. Ang mga tawo nga nakadiskobre nga kining maong tanom usa sa kapanguwartahan, nahigugma sa pagtanom niini tungod sa daghang rason. Bisan kon diyotay ang gitanom, mokita kinig dako. Mga 35 ka adlaw gikan sa pagtanom, mahimo nang makaani. Ang pag-ani sa bunga sa pepino himoon matag duha ka adlaw. Bisan kon ang pag-ani mahimong molungtad og usa o sobra sa usa ka buwan, ubay-ubay ang maani kay bug-aton ang mga bunga sa pepino. Sa Mindanao, maoy kinaham sa mga mag-uuma nga nananom sa ginagmay ang gidak-on nga motimbang og 250 gramos matag bunga.

Usa sa mga small-scale cucumber grower si Wendel Comaingking sa Bansalan, Davao del Sur. Usahay, magtanom siyag 870 ka hutok sa iyang umahan nga mogastog mga P4,000 usa siya makaani. Usahay sab mokita siyag mga P17,000 sulod sa tulo ka buwan sa iyang giatiman nga pepino. Aron makalikay nga makaugmad og sakit ang iyang mga tanom, sal-ang-sal-angon niya kini sa pagtanom. Kasagaran, makatanom siyag lima ngadto sa unom ka higayon sa usa ka tuig.

Si Wendell nakauyon sa bag-ong Big C Cucumber, ang bag-ong matang nga gipagawas sa East-West Seed. Lig-onon usab kini og himungahon. Ang mga pumapalit nakauyon sa piskay niining bunga nga diyotay rag liso nga bisan og guwang na maayo gihapong kan-on.

Alang sa mga nangitag kapanginabuhian, sulayi ang pagtanom sa mga utanon nga nahinganlan sa unahan. Magmalipayon ka ug dili magmahay nga imo kining gihimo.

ANG pagpananom og kapayas aron makakuwarta padayong nahimong popular alang sa kadaghanan tungod sa daghang rason. Una, dunay labing menos duha ka haybrid nga kapayas nga himungahon. Ang mga binhi ning duha ka haybrid maugmad ngadto sa all-female trees nga mamunga. Ug walay laki nga punoan sa kapayas nga dili mamunga.
Laing maayong rason kay ang haybrid nga mga kapayas, ang Sinta ug Red Lady, makaprodyus og daghang bunga sa mubong panahon. Ang unang mga bunga mahimong anihon mga walo ka bulan gikan sa pagtanon sa binhi. Ang mga bunga ning duha ka haybrid maayog kalidad ug taas usab ang presyo (mosobra pa sa P30 kada kilo sa merkado). Kon maatimag maayo, ang punoan sa kapayas mahimong produktibo sulod sa duha ka tuig.

Ania ang nagkadaiyang paagi aron makakuwarta gikan sa kapayas:

MGA BINHI NGA IBALIGYA
Usa ka daling paagi nga makakuwarta gikan sa kapayas mao ang pagprodyus og binhi nga ikabaligya. Kon ang usa dunay kahibalo sa pagprodyus og binhi nga ikabaligya, dunay daghang kuwarta nga mahimo. Usa ka babaye nga nakakuwartag dako sa pagpamaligyag mga binhi mao si Desiree Duran sa San Ildefonso, Bulacan. Nagpasubol siyag daghang binhi sa kapayas nga iyang gibaligya sa mga mag-uuma sa Central Luzon. Sa miaging tuig, pananglitan, gibanabana niya nga nakaprodyus siyag binhi nga mahimong itanom sa labing gamay 50 ka ektarya.

Gipasubol niya ang mga liso sa sterilized medium aron maseguro nga ang mga binhi himsog. Human sa 45 ka adlaw gikan sa pagsabod sa liso, ang mga binhi mahimo nang ikabaligya sa tag-P20 ngadto sa tag-P30 kada buok. Niini, dako siyag nakuwarta tungod kay ang kinatibuk-an niyang nagasto sa produksiyon mokabat man lag P8 matag binhi.

HILAWNG KAPAYAS NGA IBALIGYA
Dili daghan ang mga tawo nga nasayod niini, apan ang pagprodyus og hilawng kapayas nga gamiton isip utanon mapanguwartahan usab. Gani, daghang manananom sa Bulacan nakagusto sa hilawng bunga kaysa hinog tungod sa daghang mga rason. Una, ang mga bunga mahimong anihon sa mubong panahon kaysa hinog. Kon ang berde nga mga bunga anihon, ang punoan niini labi pang moprodyus og daghang bunga. Gamay lang usab ang risgo sa pagprodyus og hilaw kaysa hinog nga kapayas. Kay dili na mamroblema sa fruitfly ug duna nay merkadong kabaligyaan ug makabaligya sa taas-taas nga presyo, segun usab ni Desiree Duran. Ang presyo niini diha sa punoan P7 kada kilo.

GREEN PAPAYA NGA HIMOONG ATSARA
Aduna usay maayong oportunidad nga makakuwarta sa pagpanghimo og pickled papaya o atsara. Si Milagros Coo, usa ka ginang sa Iloilo City nakakuwarta gikan ning maong negosyo. Maghimoan siyag atsara gikan sa gagmayng bunga sa kapayas nga tinanom sa iyang bana. Ang iyang bana nga si William nananom og Red Lady Papaya sa usa ka ektaryang luna nila sa Calinog, Iloilo.

Pipila ka tuig ang ming-agi, nagsugod siyag himo og atsara sa mga kapayas sa iyang bana. Ang iyang mga higala mosulti niya nga may kalidad ang iyang atsara. Kini ang nakadasig niya nga sudlan ang maong matang sa negosyo. Wala madugay, magsuplayan na siyag binotelyang atsara sa mga groseriya sa Iloilo. Pagkakaron, makaproseso siyag labing menos 150 ka kilo sa hilawng kapayas matag adlaw. Mga suki ug dako niyang pumapalit ang mga magletson og manok. Matag adlaw, magsuplay siyag 1,000 small cups sa iyang atsara ngadto sa magletson og manok. Ang iyang atsara magsilbing appetizer nga pataban sa matag letsong manok nga mahalin.

Ang atsara ni Mila nakahatag usab og trabaho sa tulo ka tawo nga mingtabang niya sa paghimog atsara matag adlaw. Ang bana niyang si William mapagarbohon sa atsara sa asawa nga nahimong himalitan sa ilang dapit. Gani, ang pagbaligya niini ngadto sa mga konsumidor aprubado man sa Bureau of Food and Drug.

PAGPANANOM OG KAPAYAS NGA PAHINOGON ANG MGA BUNGA
Dako ang merkado sa hinog nga kapayas busa ang pagprodyus niini usa ka dakong kapanguwartahan.

Sa Iloilo, si William Coo nakasinati og maayong negosyo gikan sa pagpananom niyag kapayas sa lungsod sa Calinog. Nakaprograma ang pagpananom niyag kapayas. Pananglitan, nagtanom siyag 1,000 ka punoan sa usa ka ektarya duha ka tuig ang minglabay nga naanihan niya sulod sa duha ka tuig. Sa laing luna, nagtanom usab siyag susamang gidaghanon nga sa kasamtangan nasugdan na niya sa pag-ani.

Dako ang gibubo niyang puhunan aron matigayon ang usa ka ektarya niyang plantasyon. Giandam niyag maayo ang yuta nga tamnan. Nagkalot usab siyag yuta nga gihimo niyang drainage canal aron maseguro nga dili maglunang sa tubig ang tanom. Ang binhi nga gitanom minggastog lag P5.50 matag usa. Sa kinatibuk-an, ang gasto sa materyal nga itanom dili kaayo dako kaysa gasto sa adlaw-adlawng pagmentinar sa umahan. Gitumbok ni William nga ang dakog gasto sa parte sa operasyon mao ang adlaw-adlaw nga pagmentinar sa mga tanom.

Panahon sa ting-init, ang mga tanom buboan niya aron maseguro nga ang mga bunga dagko og himsog. Sa iyang banabana, mogastog labing menos P250,000 aron maestablisar ug mamentinar ang usa ka ektaryang plantasyon sulod sa usa ka tuig. Hinuon, matod niya nga ang gasto dali ra usab nga mabawi. Ang mga punoan sa kapayas mahimong produktibo sulod sa duha ka tuig sa iyang umahan diin wala pa siya sukad makasinati og virus infection. Ug sa higayon nga makasugod na siyag ani, kasagaran mokabat sa P15,000 ang balor sa hinog nga kapayas matag semana nga iyang maani gikan sa 1,000 ka punoan. Wala pay labot niini ang 150 ka kilo sa hilawng bunga nga ginahimong atsara sa iyang asawa matag adlaw.

ANG MGA RISGO
Sahi sa ubang mga tanom, duna usay mga risgo ang pagpananom og kapayas. Usa ka manananom ang nahibaw-an nato nga nagtanom og 5,000 ka punoan sa kapayas human siya makasinati og dakong kita sa iyang operasyon sa pipila lang ka gatos ka punoan. Sa pagtuo nga mas labing dako pa gyod ang kitaon, gipadak-an niya ang iyang operasyon ug nagtanom og 5,000 ka punoan. Apan ang dakong problema kay ang iyang mga tanom giatake sa ringspot virus. Sa pagkadaot sa iyang mga tanom, dako ang iyang alkanse.
Usa ka dakong pagtulun-an niini nga ang usa ka manananom angayng maglikay nga magtanom sa dapit diin nangatake ang ringspot virus. Dili usab angay nga i-intercrop ang mga tanom nga daling atakehon sa aphids nga maoy makaingon nga madala ang virus ngadto sa punoan sa kapayas.

Usa sa labing dakong risgo sa pagpananom kon ang mga tanom maigo sa bagyo. Sa higayon nga kini mahitabo, mahapli ang tanang kapanguwartahan. Laing risgo usab sa negosyo sa pagpananom og kapayas ang waterlogging.

Hinuon, ang matag problema sa negosyo sa pagpananom og kapayas duna usay katugbang nga solusyon. Ang labing maayong buhaton mao ang pagsuta sa mga problema ug tun-an ang posibleng mga solusyon.

ANG makapuno usa ka mahalong matang sa bunga sa lubi nga nagbaton og humok nga unod, gigamit sa paggama og nagkadaiyang matam-is kun sweets. Gigamit kini sa halo-halo, ice cream, ema, kendi, mga produkto sa panaderiya ug uban pa. Ugaling lang, kay ubos sa ordinaryong kondisyon aduna lamay pipila ka punoang mamungag makapuno. Sa gatosan ka bunga sa usa ka punoan, kasagaran pipila lang ang makuha nga makapuno.

Hinuon, ang mga mag-uuma karon mahimo nang mananom og lubi nga mamungag sento porsento nga makapuno. Ang semilya nga itanom mahimo nang makuha sa pipila ka nursery nga gipanag-iya sa gobyerno ug pribado. Niini, ang mga mag-uuma magpasalamat og dako kang Erlinda Rillo, usa ka siyentista nga sa sayo ning tuiga miretiro sa iyang trabaho sa Philippine Coconut Authority Research Station sa Guinobatan, Albay.

Sa sayong mga tuig sa 1960s, ang teknik unsaon sa pagpasubol (sprout) sa butbot (embryo) sa makapuno nadiskobrehan ni anhing Dr. Emerita de Guzman sa UP Los Baños. Kasagaran, ang makapuno dili mosubol apan makamugna og semilya pinaagi sa pagpasupang sa butbot niini sa nutrient solution
nga maoy sagad gamiton sa pagpatubo og semilya sa orkids sa laboratoryo.

Apan ning bag-o lang, human sa halos kalim-an ka tuig, ang paningkamot nakapokus nga mahanas sa teknolohiya aron daghan ang mamugnang semilya nga ikatanom. Ug kini natigayon pinaagi ni Ms. Rillo nga nahagit human makatambong sa miting sa Asia-Pacific Coconut Community nga gipahigayon sa Bangkok, Thailand niadtong 1989. Niadtong panahona, nakita niya ang makapuno nga komersiyal nga gipasanay sa Bangkok Flower Center nga nagprodyus og semilya nga gitanom sa Makapuno Island sa amihanan sa Bangkok. Nasayod siya nga ang mga butbot nga ilang gigamit gikan sa Pilipinas. Nahisagmuyo siya niadtong higayona kay ang Thailand nakaugmad og kaugalingong industriya sa makapuno samtang ang Pilipinas walay gihimo.

Sukad niadto, nahimo niyang personal nga hagit nga mohimo og positibong lakang. Gihimo niyang hinagiban ang iyang kasinatian sa coconut tissue culture sa England niadtong 1984 ug ang iyang pagbansay-bansay sa tissue culture sa Colorado State University.

Human sa iyang pagbansay-bansay sa tissue culture, gisulayan niyag hangyo ang iyang mga superyor sa PCA aron makahimo siyag panukiduki sa pagpasanay sa 100% nga semilya sa makapuno. Apan kanunay siyang sultihan nga walay igong pundo. Ug ang pagprodyus og makapuno dili maoy ilang prayoridad.

Samtang sa laing bahin, ang iyang propesor sa tissue culture sa England misugyot kaniya nga maghimo og proposal ngadto sa GTZ, usa ka ahensiyang Alemanhon alang sa teknikal nga panagbulig. Naghimo tuod siyag proposal niadtong 1986 apan wala siya magdahom nga dunay mahitabo. Gani, iya kining nakalimtan. Ug niadtong 1989, usa ka pribadong tigtambag sa ahensiya sa Germany miabot sa Guinobatan. Gipangutana siya kon unsay iyang buhaton kon maaprobahan sa GTZ ang iyang proposal. Apan siya dili gihapon seguradong dunay positibong mahitabo.

Wala madugay, miabot ang panabang. Gipahibalo siya nga ang GTZ andam mohatag og pundo alang sa pagtukod og usa ka modernong tissue culture laboratory, nga mas sopistikado pa kaysa ubang laboratoryo sa nasod. Siya ang gipili nga mamuno sa ugbahong Philippine German Coconut Tissue Culture Project, nga wala lang magsentro sa produksiyon sa makapuno. Ang proyekto midagan gikan sa 1990 hangtod sa 1998. Ubos sa proyekto, gibansay niya ang iyang mga sakop sa teknik sa tissue culture ug iyang gipakita nga ang lubi mahimong ma-clone gamit ang wala pa mahingkod nga bulak sa ordinaryong lubi.

Kanunayng magpahinumdom sa iyang hunahuna ang iyang kagustohan nga makatabang nga maugmad ang industriya sa makapuno sa nasod bisan pa sa kamatuoran nga ang iyang mga superyor kanunay mosulti nga wala silay igong pundo alang sa iyang mga tumong. Apan sa kadugayan miabot ra ang suwerte. Namugna ang STAND o Science and Technology Agenda for National Development sa Department of Science and Technology. Giagni siya ni Dr. Ricardo Lantican nga maghimo og proposal sa DOST, pinaagi sa PCARRD, alang sa usa ka proyektong panukiduki sa makapuno. Ug kini usa ka dakong kahigayonan alang kaniya. Ang DOST mihatag og pundo sa iyang proyekto nga giulohag “Makapuno Comprehensive Technology Development and Commercial Program.”

Bisan wala pa ang maong proyekto, nakahimo na siyag kaugalingong eksperimento sa pagmatuto sa butbot sa makapuno. Nadiskobrehan niya nga sa paggamit sa nutrient solution nga naugmad sa University of London, paspas siyang makapasanayg semilya sa 100% makapuno. Sa maong proyekto, unang hugna niini ang makapuno commercial production
sa semilya sa makapuno, sunod ang pag-ugmad sa produktong pagkaon ug dili pagkaon gikan sa makapuno, ug ikatulo ang impact assessment sa proyekto.

Sa sinugdan, hinay ang lakat sa pagmugna og materyal nga itanom tungod kay limitado ang butbot. Hinuon, sulod sa pipila ka tuig, nakaprodyus siyag ubay-ubayng materyal alang sa usa ka mamumuhunan gikan sa Pilar, Sorsogon, nga gitanom sa 10 ka ektarya. Kini ang nahimo niyang nag-unang tinubdan sa mga butbot nga giamuma sa laboratoryo. Hangtod nga nakapasanay siyag daghang semilya nga ikatanom. Gani, ang usa ka mamumuhunan gikan sa Masbate inisyal nga mipalit og 2,000 ka semilya nga gisundan usab og laing 2,000.

Apan ang problema kay ang semilya sa makapuno dili mahimong ibaligya gawas sa Bicol tungod sa pagdili nga mokatap og samot ang sakit nga cadang-cadang. Daghang pumapalit gawas sa Bicol nga gusto untang mopalit sa semilya niyang itanomay apan napakgang gumikan sa pagdili. Nakahunahuna si Linda nga ang solusyon mao ang pagtabang nga mapahimutang ang laboratoryo sa tissue culture sa mga kolehiyo ug ubang institusyon sa kagamhanan aron sila makaprodyus og semilya sa makapuno nga gikinahanglan sa mga mag-uuma sa ilang lokalidad. Bisan dunay mga kabilinggan, napahimutang ra ang mga laboratoryo sa mga institusyon sa kagamhanan diha sa Leyte, Davao City, Zamboanga, Cavite State University sa Indang ug sa Sta. Barbara sa Pangasinan.

Gitabangan usab niya ang pribadong mga kompaniya nga makapahimutang og kaugalingong laboratoryo, apil na niini si Dr. Lita Ago sa Legazpi City ug ang PhilHybrid Inc. sa Los Baños, Laguna. Ang PhilHybrid nga nagsugod sa ilang operasyon sa 2004, nagprodyus karon og mga semilya alang sa komersiyal nga panginahanglan. Kini tungod kay ang kompaniya adunay plantasyon sa puro nga makapuno sa Sto. Tomas, Batangas nga makaprodyus og mga 2,000 ka bunga matag buwan. Tungod niini, daghan usab ang butbot nga maamuma sa laboratoryo sa UP Los Baños, diin ang kompaniya nangabang og yuta. Nagbaligya sila karon sa ilang naprodyus nga semilya ngadto sa publiko sa tag-P650 kada usa. Kon ang uban naghunahuna nga ang presyo nga P650 kada semilya mahal ra kaayo, si Linda wala maghunahuna niini kay dili lalim ang pagpasanay og semilya nga mogugol og duha ka tuig usa ikabaligya. Ang butbot ipaubos sa daghang pagbalhin-balhin ngadto sa haom nga test tubes ubos sa sterile conditions. Ug ning maong proseso, dili kalikayan nga duna usay mamatay.

Sa laing bahin, ang PhilHybrid nagproseso usab sa unod sa makapuno ngadto sa bottle sweets ug candies. Hinuon, kasagaran, ang mga unod ibaligya ngadto sa mga prosesor.
Gibutyag ni Linda nga dunay dakong panginahanglan sa makapuno karong panahona. Ang lokal nga prosesor kulang kaayo sa suplay busa ang ubang nanaggama og binotelyang makapuno mingsulay pagsagol og unod sa ordinaryong lubi sa uban nilang mga produkto; 60 porsento sa ordinaryong lubi ug 40 porsento sa makapuno.

Dugang niya, nga ang dagkong mga kompaniya sama sa San Miguel Corporation nanginahanglan karon og tinoneladang makapuno matag buwan. Ug sa pagdaghan sa semilya nga mahimong mapalit sa nagkadaiyang dapit sa nasod, ang espesyal nga unod sa lubi gilaoman nga mahimo nang mapalit sa dinaghan.

Sa pagpananom og makapuno, ang mag-uuma mahimong mokitag daghang kuwarta tungod kay P30 ngadto sa P40 ang kasamtangang farmgate price kada bunga. Dili sama sa ordinaryong bunga sa lubi nga dili gani makaabot sa katunga ning maong presyo.
Ang nakaayo sa pagpananom og makapuno kay ang panginahanglan sa pagpatubo niini dili lahi sa ordinaryong lubi. Kinahanglan usab kining abonohan og asin, kemikal apil na ang organikong abono. Sa paggamit og abonong kemikal, usa sa rekomendasyon ang pag-abono sa matag punoan nga adunay sagol nga duha ka kilong asin, upat ka kilong coir dust ug upat ka kilong ugang iti sa manok. Ang sinagol mahimong tungaon sa pagbutang, kaduha sa usa ka tuig.

Niadtong Pebrero ning tuiga, miretiro na si Linda sa PCA. Apan wala siya moundang sa pagtrabaho alang sa pagpalambo sa pagprodyus og makapuno. Gani, ang lokal nga kagamhanan sa Bohol nangonsulta na kaniya unsaon pagbutang og laboratoryo alang sa pagpasanay og semilya sa makapuno. Ang tagtanyag (proponent) nagtumong sa merkado sa Tunga-tungang Kabisay-an alang sa maprodyus nga produkto gikan sa makapuno.
Sa iyang pagretiro, gibilin niya ang dakong pagsalig nga ang nabiyaan niyang mga kauban sa Guinobatan station magpadayon sa ilang krusada. Ilabi na karon nga dunay bag-ong mitumaw nga natad sa pagpanukiduki sa makapuno. Usa niini ang pagprodyus og dwarf makapuno trees pinaagi sa pag-cross sa tall varieties ngadto sa dwarf varieties. Gani, ang usa ka tigpanukiduki sa Leyte nakamugna na og ingon niini. Lain usab niini ang pag-cross sa makapuno ngadto sa sweet coconut. Nahimo na kini ni Linda ug naghulat na lang siya nga mamunga ang maong tanom.

Ang panlimbasog ni Linda wala malilong sa mga ahensiya nga kalambigit sa iyang pagpanukiduki. Niadtong 2000, napili siyang Gawad Saka national awardee sa Outstanding Basic Research. Sa 2004, ang Crop Science Society of the Philippines mipasidungog usab kaniya isip Outstanding Agricultural Scientist. Ug sa 2007, gihatagan siyag pasidungog sa kagamhanan isip Outstanding Agricultural Scientist Award, ug giila usab siyang outstanding alumna sa UP Los Baños, Laguna.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad ug napatik sa Bisaya.

SA gamay pa ko, kanunay kong masugoan sa pagkuhag kamunggay. Dali ra kaayo kong makaipo sa mga palwa sa kamunggay dihas among nataran. Di gyod ko mobalibad kay gusto man sab kong mosud-an niini labi nag isagol sa tinuwang lab-as nga isda o sinunobang manok. Mosuwa man gani kog linaw-oyng kamunggay nga panakotan lang og tangad, kamatis, luy-a ug sibuyas unya templahan sa una sa ginamos. Panington na kong maghigop sa init nga sabaw.

Kining kamunggay maayo usab nga pangpahuwas sa sobrang kahubog. Kanunayng pahigopon ni Uyang Trodes sa linaw-oyng kamunggay ang naglagut-ay kong uyoan sa kahubog. Sagolan pas akong apohan og tukog sa dahon sa lubi ang iyang utan. Mahuwasan lagi dayon ang akong uyoan inighumag higop sa sabaw kay magtabisay man ang iyang singot.

Paniid ko sa probinsiya, morag dili lang ibuntol ang kamunggay. Pasagdan lang kining motubo ang mga sanga nga mangada’g ang mga dahon kay way moutan. Mamunga na lang gani. Hasta pod ang bunga pasagdan na lang. Apan lamian baya kining bunga nga utanon. Panitan lang ang dabong nga bunga ug isagol sa ubang utanon. Kanang gitawag nilag ‘diningding’. Nakasuway na kog kaon niini dihang nagluto ang akong kauban sa trabaho nga usa ka Ilokano. Nahiga’m ko sa maong potahe.

Naanad ko pagpananom og kamunggay. Maong bisan asang pumping station ko naasayn, aduna koy gitanom nga kamunggay sa bakanteng luna sa lagwerta. Kon piot gyod ang espasyo, sa kilid sa paril ko magtanom. Busa kon mobisita ko sa kanhi nakong gitrabahoan sa Valencia Pumping Station, Quiapo Pumping Station, Paco Pumping Station, Vitas Pumping Station, Balut Pumping Station o kaha sa Escolta Pumping Station, ang labong nga berdeng mga dahon sa kamunggay ang motagbo sa akong panan-aw. Bisag wala na ko sa kanhi nakong gitrabahoan, napahimuslan gihapon ang akong gitanom nga kamunggay.

Ang kamunggay dali rang itanom. Mahimong iugbok lang ang pinutol nga lindog o sanga ug mahimo pong ipugas ang liso. Apan dali kang makautan kon pinutol nga lindog o sanga ang imong itanom kay ang mga dahon sa salingsing mahimo na mang utanon. Bisag di abonohan ang punoan sa kamunggay, molabong gihapon ang mga dahon. Nindot tan-awon ang kamunggay kon molabong na ang mga dahon. Labi nag pinuongan kanunay ang kamunggay. Modaghan man god ang mosubing nga mga salingsing unya molabong ang lapyong mga dahon.

Daghan ang di motagad sa kamunggay apan gitawag kinig “mother’s best friend” ug miracle vegetable.

Maayo kini alang sa mga inahan nga nagpasuso sa ilang mga anak. Napamatud-an nga ang mosud-ag kamunggay, modaghan ang gatas nga matutoy sa bata. Labi nag mohigop og daghang sabaw. Maong ilakip gayod kini sa pagtil-og sa mga inahang bag-ong manganak. Tugob usab kini sa calcium nga gikinahanglan sa inahan ug sa batang bag-ong gipanganak.

Ang mga dahon sa kamunggay tinubdan sa bitaminang A ug B, minerals sama sa calcium ug iron. Aduna usab kiniy protina nga taas sa amino acid ug menos lang sa fats ug carbohydrates.

Lahi ang dahon sa kamunggay (gitawag nga horse radish) kon itandi sa laing mga dahonong utanon kay aduna kiniy sulfur nga may amino acids, methiomine ug crystine – natural minerals diin sagad nga kulang ang lawas sa tawo.

Gawas sa makuhang bitamina ug mineral, maayo usab ang kamunggay nga magpatin-aw sa mata, magpahilis sa kinaon ug tambal sa sakit sa tiyan o suol. Maayo usab ang mga dahon niini isip purgative o diuretic.

Ang 100 gramos o usa ka tasang utang kamunggay adunay katumbas nga 3.1 gramos nga protina, 0.6 gramo nga fiber, 96 mg calcium, 29 mg phosphorus, 1.7 mg iron, 2820 mg B-carotene, 0.07 mg thiamin, 0.14 mg riboflavin, 1.1 mg niacin, ug 53 mg ascorbic acid o bitamina C.

Tungod kay taas ang kamunggay sa mga bitamina A, C ug E, maayo kining potent anti-oxidants. Maayo usab ang kamunggay mopugong sa pagtigulang kay makahapsay kini sa gitawag nga unstable free radicals nga maoy mo-react sa madaot nga mga molekyul nga makaangin sa daling pagtigulang. Makunhoran sa anti-oxidants ang paggawas sa wrinkles ug fine lines sa nawong ug agtang. Makatambal usab kini sa malaygayong sakit sama sa arthritis, cancer, sakit sa kasingkasing ug atay.

Aduna kiniy gitawag nga phytochemical niaziminin ug may molecular components nga makapugong sa molipangay pa lang nga cancer cells. Makaayo usab kini sa ulcer, scurvy, asthma, sakit sa dunggan (earache) ug pagsakit sa ulo.

Ang kamunggay adunay siyentipikong ngalan nga Moringa Oleifera lam, usa ka mapuslanon ug mahinungdanong tanom sa kalibotan. Di lang kini alang sa pagkaon, maayo kining flocculant o water treatment, antibiotic, source of oil ug coagulant for turbid waters.

Gitawag nga “miracle vegetable” kining kamunggay ug functional food. Ipanghunad usab kini sa samad. Itambal ang duga sa kinusukusong mga dahon nga ipatulo tungod sa samad. Mahimong hawbon ang dahon sa kamunggay ug maoy ibanyos sa nagsuol nga tiyan.

Kaniadto, halos way motagad sa kamunggay apan karon gihatagag dakong atensiyon kay daghan man kinig kapuslanan. Gikan sa mga dahon sa kamunggay, pug-on ang duga ug sagolan kinig duga sa lemonsito, mahimo na kining ice candy o bugnawng ilimnon alang sa kabataan nga di gustong mokaon og utang kamunggay. Kini ang gipasabot ni Dr. Edwin Balbarino sa Eastern Visayas State University (EVSU) sa Leyte. Ug nahimuot ang Department of Agriculture sa gihimong report ni Dr. Balbarino.

Didto sa Japan, si Mitsuo Shoji, negosyante, nagmugnag tsa gikan sa kamunggay ug nagmatuod nga makaayo kini sa daghang sakit. Ug tungod niini, daghang kompaniya karon dinhis Pilipinas ang nanghimog kamunggayng tsa, nga matod pa nila, maayong himoong negosyo.

Makakuha usab og manteka gikan sa kamunggay alang sa pagluto. Magamit kining alternatibo sa olive oil. May nahimo nang pinulbos nga kamunggay (malunggay powder) nga gamitong pangsagol sa noodles ug pandesal. May gihimo na usab nga tabletas gikan sa kamunggay (malunggay tablets) nga gibaligyang health supplement.

Mipasiugda, karong bag-o lang, ang Department of Agriculture, Biotechnology Program Office (BPO) ubos ni Director Alicia Ilagan ug Bureau of Plant and Industry (BPI) ubos ni Director Joel Rudinas, pagpang-apod-apod og 3,000 ka libreng binhi sa kamunggay atol sa paglusad sa programang “Malunggay in the City” nga gipahigayon sa Brgy. Commonwealth, Quezon City.

Gipasabot nila nga bisan sa gamayng luna sa yuta, mahimong matamnan og kamunggay kay dali lang kining mabuhi. Mahimo ganing itanom sa buslot o miliking balde ug pinutol nga drum kay dili man modagko ang mga gamot niini.

Gipahimudsan sa mga residente ang libreng mga binhi sa kamunggay, sumala pa sa akong kailang pangulo sa asosasyon nga nasakop sa Brgy. Commonwealth. Mapasalamaton sila sa Department of Agriculture sa paglusad sa maong programa. Dako kinig ikatabang sa mga kabos nga lumulupyo kay makadaginot sila nga dili na mopalit og kamunggay sa tiyanggi nga nagkantidad og P5.00 o P10.00 ang matag bugkos nga tagilma lang ka palwa ang sulod.

Kon adunay duha ka punoan sa kamunggay nga matanom sa matag pamilya, bastante na kining makaabag-abag sa kakutas ug kawad-on. Di lang kini maayong pagkaon sa tawo, mahimo usab kining pagkaon alang sa mga hayop sama sa mga manok, baboy, ug kanding. Ug sa ingong paagi, makadaginot ang pamilya alang sa galastohan sa pagkaon sa binuhing kahayopan.


Sinulat ni Mariano V. Tuyor ug napatik sa Bisaya Magazine