NAG-ASOD ang gininhawa ni Fidel nga mihunong sa pagbaklay. Gipahiran niya ang nagduas nga singot sa iyang agtang , nawong ug liog sa bulok tsokolateng panyo. Nalantaw niya sa unahan ang giingong mansiyon ni Don Enrico nga gitudlo kaniya sa gikahinagbong babaye sa dalan. Naglinya ang mga tawo paingon sa usa ka dakong puthawng ganghaan.

Hataas ang linya sa mga tawo. Sa iyang banabana mao kadto ang linya sa mga aplikanteng gustong mahimong manununod. Desente ug tahor silang tan-awon. Dunay nagkurbata. Dunay nag-barong. Nagsinaw-sinaw ang ilang mga sapatos. Dunay morag gi-hepa. Nagkidlap-kidlap ang mga alahas nga gipangsul-ob kon matandangan sa silaw sa Adlaw. Dihay usa nga mora nag gilikosag uhipan sa liog sa gisul-ob nga kuwentas.
Tandi sa panapot sa mga tawo nga iyang nakita, layo ra gyod siya sa kumingking. Naglibog siya kon iya bang ipadayon ang tuyo o mobalik na sa iyang agi. Nagbinitaray ang duha ka puwersa sa iyang kahiladman. Ug sa kaulahiay midaog ang usa. Milakang siya nga giagbayan sa nipis nga paglaom.

“FIDEL! Fidel! Maayong balita, Fidel!” naglanog-lanog ang tingog sa iyang Nanay Sining nga miabot gikang nagtumod og kamote ug ganas sa lungsod.

“Ang unsa ba god, Nay? Mibarato na ang gasolina, ang asin, ang sardinas, ang abono?” ni Fidel nga miundang pagbaid sa sundang ug milingi sa inahan.

“Ay, dili na mao, Dong, uy.”

“Unsa man diay, Nay?”

“Usa ka Don Enrico nga taga lungsod ang nagpabandilyo nga nangita siyag lalaki nga himoon niyang manununod sa iyang katigayonan. Ang interesado kinahanglang makigkita kaniya ug magbisteg maayo.”

“Wa diay siyay kadugo? Ang iya diayng asawa, mga anak o paryente diay? Nganong mangita pa man siyag lain?”

“Patay na kuno ang asawa sa don ug wala na kiniy anak. Wala na usab kiniy paryente dinhi sa Pilipinas. Ang nailhan niyang paryente tua na sa Amerika nanimuyo.”

“Pila na kahay edad anang Don Enrico, Nay?”

“Di nato maseguro. Wa pay nakakita sa don nga taga Sityo Bulawan. Pero sulayig adto, Dong, Pamasin.”

“Di kaha ulaw, Nay? Mao ra gyoy tarong nakong masul-ob ang igsisimbahay nga polong Fruit the Look pares adtong pantalon nga Bendo nga imong pinalit sa wala pa mamatay si Tatay sa 2000. Hinuon bisag hilis nag lapalapa, makasugakod pa ang Tibay.”

“Ay, sulayi lang god,” ni Nanay Sining niya dayong saka bitbit ang kinompra nga gisulod sa net bag.


HADUOL na siya sa tumoy sa naglinya sa dihang may misitsit.

Milingi si Fidel. Usa ka tigulang lalaki, kalkag ang buhok, naglago ug buslot-buslot ang t-shirt og purol. Naglubog kini sa yuta. Morag makililimos. Mikaway kini kaniya.

“A-ako?” ni Fidel nga ang tuong kamot mitudlo sa iyang dughan.

“Oo. Ikaw,” hinayng tubag sa tigulang.

Miduol si Fidel.

“Ngano man, Iyo?”

Wala dayon motubag ang gipangutana. Mitutok kini kaniya. Gisuhid ang tibuok niyang pamayhon. Unya…

“A-akoa na lang nang imong sinena… pantalon… ug sapatos, Undo.”

Nakalurat si Fidel sa iyang mga mata ug nakanganga ang iyang baba sa gipamulong sa tigulang.

“Dili mahimo, Iyo. Makigkita kong Don Enrico.”

“Maluoy ka tawon, Undo.” Maluyahon ang mga mata sa tigulang nga mitan-aw kaniya. Nasingo niya ang angtod nga baho sa tigulang. Nakita niya nga gisi ang ubos nga pundiyohan sa purol niini. Nangitom ang mga tiil nga way hapin. Natandog ang kasingkasing ni Fidel. Milingo-lingo siya. Dugay siyang naghinuktok.

Didto sa bukas nga ganghaan, nakita niya nga migawas kadtong lalaki nga ang kuwentas sa liog morag uhipan. Nagbagutbot kining migawas. Gitudlo-tudlo ang mga nakaputig sinena nga nagbantay sa ganghaan. Sa hunahuna ni Fidel, kon wala makapasar ang maong lalaki sa panukdanan sa don, siya pa kaha?

Milingi siya sa tigulang. Mitan-aw usab kini kaniya. Nagkatinutokay sila. Unya inanayng milihok ang mga kamot ni Fidel. Gihubo niini ang mga gipangayo sa tigulang.

“Pasensiya ka na niini, Iyo,” ni Fidel nga mitunol sa gipanghubo ngadto sa tigulang.

“D-daghan kaayong salamat, Undo. Daghan kaayong salamat.”

Mitindog ang tigulang og namidpid sa sementadong koral paingon sa likod sa mansiyon hangtod nga nawala na sa iyang panan-aw.


NAGPANDAY-PANDAY si Fidel sa unsay isugid sa iyang Nanay Sining inig-abot niya sa ilang payag. Layo-layo na ang iyang nabaklay sa dihang may misinggit. Usa ka tawo ang nakita niyang nagdagan paingon kaniya. Mihunong si Fidel.

“Bay,” sa tawo paghiduol na kaniya.

“Pasudlon ka ni Don Enrico sa mansiyon.”

"A-apan mopauli na ako sa amoa.”

Gitugkag kabalaka si Fidel. Nakasala ba siya sa don? Apan wala siyay nahimong sala?

“Ayaw nag daghang langas. Uban nako.” Giagbayan siya sa tawo. Nag-ukon pagsulod si Fidel sa bukas nga pultahan sa mansiyon.

“Dayon, Undo. Dayon,” matod sa tag-iya sa tingog nga miduol kaniya. Misiga ang iyang mga mata pagkahinu’ng sa tag-iya sa tingog. Gisul-ob sa tawo ang gihatag niya sa tigulang. Gikipat-kipat ug gilugod niya ang iyang mga mata pagsuta kon wala ba siya limbongi niini. Apan wala gayod.

“Daghan kaayong salamat sa imong gihatag kanako, Undo. May bugti ang imong kaayo.” Ug gipikpik ang iyang abaga. Pikpik nga mibugaw sa iyang kabalaka.


(KATAPOSAN)

(Kining sugilagming ikapito nga pinasidunggan sa Gov. Gwen Garcia Literary Awards nga gipasiugdahan sa Sun-Star Superbalita niadtong Disyembre 2005.)

Nahigmata siya sa kusog nga yugyog sa iyang abaga. Sa iyang pagtimbakuwas, misugat sa iyang mga mata ang kapay-kapay ug kagiki sa 12 anyos ug autistic nga si Myla.

“Ka-ka-on k-ko, Ma-ma.”

Nanginit ang iyang dalunggan nga morag gikawras sa kaawayng tigre. Namalikas siya. Ug nakatilawg laparo ang bata.

“Hrrrr,” nangurog si Myla nga mipaak-paak sa tuong kumagko niini.

“Ah, mosukol ka na ha!” Giudyes niya ang dalunggan niini nga igo lang mingiwi. Mihangad kini kaniya sa tinan-awan nga nagpakiluoy.

“Ka-ka-on k-ko, Ma-ma.”

“Hilom diha! Wa tay makaon! Wa tay kuwarta! Ikaw ang nagdalag demalas bataa ka!” Gibuhian niya kini ug mipadulong sa kosina. Sa iyang pagbalik, nagdala nag baseyong lata. Ang baseyong lata nga gihimo nilang taksanan sa bugas.
Gihawiran ni Lea ang tuong kamot sa anak ug gibukhad ang palad.

“O, panglimos hinuon didto sa simbahan sa Sto. Niño. Daghan ang nanimba rong buntaga.”

“Ma-ma-ma,” nahunong ang dugang pang isulti sa bata sa dihang gikumot ni Lea ang baba niini.

“Hilom na! Mabun-og ka karon. Lakaw na hinuon aron dako kag agi.”

Mitutok kaniya si Myla ug milingo-lingo.

“Di-di-li… di-di-li.”

“Unsay dili!” Gibira niya si Myla pagawas sa barungbarong ug gitulod aron makalakaw. Apan ang bata nag-ukon-ukon sa paglakaw.

“Unsa ba? Di ka moadto o bun-ogon tika?”

Miduko si Myla ug hinay-hinayng milakang subay sa tulayng kawayan nga nagpanglingi kaniya ug unya motan-aw naman sa lata nga iyang gihatag. Sa dihang nalayo na, mibalik siya sa barungbarong ug midagkot og Champion. Nakatulo na siya ka stick. Sa ikaupat niyang dagkot nakapanglingabngab siya unya taudtaod giganoy ngadto sa kamingawan.

Giokupar nila George ang usa ka lamesa sa suok sa Kabayan Videoke House.

“Ga, wala na ra ba ko tunghai.”

“O, unsay naa niana, di ipatangtang!”

“Di ba, matod mo, imo kong pakaslan?

“Ha-ha-ha! Kasal? Nagdahom kang pakaslan ko ang sama nimo?”

Mitindog siya ug midagan. Midagan ug midagan. Nahasum-ok siya sa langob ni Tess nga mahinangpong miabiabi kaniya. Gipaambit siya sa bulawanong aso nga gipakamutya sa higala. Ang kaanindot sa iyang gibati miduyan kaniya sa kawalaan. Nakatulog siya.

Pagbuka niya sa iyang mga mata nagngisi ang pulahon, sungayan ug ikogan nga tawo sa iyang atubangan. Midagan na usab siya ug midagan. Apan gigukod siya sa tawo nga mokatawa unya motawag na man sa iyang ngalan.

Misangko siya sa dead-end nga eskina ug naabtan siya sa tawo. Gihawiran siya. Nakasiyagit siya sa kainit sa mga kamot niini. Mora siyag giganggang.

Nahigmata siya. Apan ang iyang damgo nahimong tinuod. Nagdilaab ang kalayo sa iyang palibot. Nasunog ang ilang barungbarong! Gisap-ongan niya ang ilong apan nakahanggap na siyag daghang aso. Inanay siyang natumba. Sa wala pa siya mawad-ig panimuot dihay misulod ug mibutad kaniya.

Diha na siya sa ospital mawaswasi sa panimuot. Hibatyagan niya ang pagpanakit sa iyang panit ilawom sa mga benda. Sa iyang tupad nga katre naghigda usab si Myla. Duna usay mga benda sa nawong og lawas. Gitug-anan siya sa doktor nga si Myla ang nagluwas kaniya.

“M-ma-ma, d-dag-h-han s-su l-lod l-la-t-ta. P-pa-pel p-pi-so,” bungat sa anak nga mitan-aw kaniya nga mikisdom dayon ang panagway. “A-apan s-su-nog.”

Milabhag ang pahiyom ni Lea ilawom sa mga benda sa nawong. Buot niyang gakson og hugot si Myla. Usa ka gakos sa inahan nga dugay nang naghikaw og pagmahal sa anak, apan dili niya mahimo. Morag gipanghiwa ang iyang mga panit sa dihang mihana siya sa pagbangon. Mitulo ang iyang mga luha.

(KATAPOSAN)

Mikagulgol ang pito sa guwardiya
Sa UST daw natuk-an
Pero unsaon pagdagan, girayuma
Ang tiil nga nalansang atubangan
Sa gipadlakan nga K-MAJ Restaurant.
Ang abog hugot nga migakos
Sa bulok sikwate niyang purol.
Ug mikubol ang iyang lapalapa
Nga nalanayan sa gihigop nga pulang tinta.
Apan nganong modagan? Iya nang gihuptan
Ang tulo ka sensilyo nga paglaom.
Iantog lang, iya nang masuta
Kon sama sa nagkapanas nga numero
Nagkahilis ba usab ang gambalay
Sa iyang kaugmaon.

Kon sa imong pagpauli, nangligabgab
Ang mga gangis ug wala motagbo
Ang sinilihang mga pulong:
(Diin ka na usab gikan?
Maayo ka nakainom og sabaw
Sa pasaw! Kami hangin ra!)

Ug dili na mobagting ang dalunggan
Inigkalawat sa ebanghelyo sa bata,
Paghubog ug paglipay
Kay bulahan ka.

Natulog na ang asawa
Nga magkaon og sili samtang
Maghangad sa Buwan.
Ug miuk-ok na ang dila
Sa napagaw nga bata.

Kon hinay ug bugnaw ang akong pagpikpik
Sa sampot sa batang nagtikungkong sa karton,
Kusog ang pagpiyak sa bata nga gikugos
Sa inahan. Tingali way nasuyop nga dugos
Sa namiyahok nga tinubdan.
Ang luha niini midagayday daw ininit
Tubig nga nag-aso-aso sa akong dughan.
Kon mahimo ko pa lang ibukhad
Ang ilang palad, ipunting ko sa duha ka kamot
Sa inahan nga nagkunis-kunis
Sa mibagtok nga pandesal.
Apan unsay maako kon maabtan sa higayon
Nga wala nay bili ang pagkaon
Kay nabahaw ang kagutom?

Shaking hands with idol Palanca Hall of Fame Rey A. Duque.

Receiving the certificate and cash prize from Belen Calingacion (chairman, Shorty Story-Cebuano Category) for winning the 3rd Prize in the Palanca Literary Memorial Awards 2006, Short Story-Cebuano Category in his first try. Looking on are Isabel D. Sebullen (chairman, Short Story-Hiligaynon Category) and Reynaldo A. Duque (chairman, Short Story-Iluko Category).

From left: Eleazar Acampado, Richel Dorotan, Candelaria Cui-Acas, Dr. Ricardo Ma. Duran Nolasco, Perry Mangilaya, and Edgar Godin

NO doubt you've seen the word "simplicity" or the phrase "simplify your life" seemingly everywhere. There are numerous books, magazines, and a newsletter on the subject, and even advertising uses the phrase with come-ons, such as "buy our product to simplify your life." Some associate it with anticonsumerism or even deprivation, while others tout it as an excuse to spend their way to the simple life by purchasing exotic paraphernalia. What is it, really?

However we seek to get there, we're all attracted by the same profound yearning for more than the hectic, overwhelming, busy, and even numb lives that many of us lead. Life can be more than going to our jobs, going to the store, and going home at night, where we drop, exhausted, in front of the TV—only to repeat the process the next day. We want more, and many of us believe that if we simplify our lives, we can have more. Not more debt, clutter, and overcommitted calendars, but more depth, meaning, and vitality.

Simplicity means stripping away whatever is meaningless and being left with what truly matters:

Clearing your calendar of all the "I shoulds" and replacing them with what you love.

Freeing yourself from piles of clutter so you can breathe and relax.

Stopping foolish spending on your way to financial independence.

Simplicity is about living deliberately, and choosing your existence rather than sailing through life on autopilot. A simplified life is one that you have chosen thoughtfully, and, as a result, can bring you great depth and joy.

The great news is that simplicity is very much what you make it. You can simplify and live in a condo in the city; you can simplify and live in the woods. You can be any age, any race, live in any community. You can have a family, or you can be single. You can be a gourmet, you can love beauty, or you can love the plain and functional. To simplify, really simplify, you need to look inside and discover your own soul, your own heart’s longing, and peel away what obscures and hinders that discovery.

One woman said it well: "Simplicity is an individual thing...it has to be something that springs from the heart because it was always there, not something you can be talked into by persuasive people, or something that is brought on by financial necessity...this is not something we do because we want to be different, or because we’re rebellious to convention, but because our souls find a need for it."

The most notable proponent of this lifestyle was Henry David Thoreau. The following excerpt from his book, Walden, has become the embodiment of the simple living movement: "I went to the woods because I wished to live deliberately, to front only the essential facts of life, and see if I could not learn what it had to teach and not, when I came to die, discover that I had not lived. I wanted to live deep and suck all the marrow of life."

Thoreau’s words have come to symbolize that yearning for a life so many of us wish we had, if only we weren’t so busy, so overwhelmed, and so burdened by demands. Thoreau’s maxim is not about literally moving to the woods (unless you want to). Rather, it is about why he moved to the woods: to live deliberately and not, when he came to die, discover that he had not lived. He did not want to die having lived only a mediocre or shallow life.

There are several religious groups who continue to practice simplicity as a way of life, such as the Quakers and Shakers in America, and, indeed, most of the world's great religions and philosophies have advocated some form of simple living. The Greek and Roman moral philosophers preached the virtues of the golden mean, as did the Old Testament prophets. The author of Proverbs prayed, "Give me neither poverty nor wealth but only enough."

In more modern days, simplicity was associated with the "back to the land" movement, advocated by those who rejected mainstream society in favor of a simpler way of life. While the outward manifestations of simplicity have evolved throughout the decades, the inner craving for a simpler, less complicated, deeper life has been the steady driving force.

Simplicity will allow you to live purposefully. Beyond just getting through the day or the week, you’ll live as if there were a higher purpose for your life. This can happen once you strip away all that is meaningless, freeing you to focus on what you really love.

What are the three areas of life in which most people need help simplifying? According to The Simple Living Guide, they are time, financial and home.

WHEN he visited Cagayan de Oro City, Francisco Baguhin, thought of buying a pair of shoes. So he went inside a shoe store in "Agora" to look for the size to fit him. But when he was inside the store, a saleslady handed him five pesos. He did not accept the money and told the girl that he wanted to buy a pair of shoes and not beg for alms.

"Isko Putol", as friends fondly called him, was born on December 3, 1940 without hands and defective feet. He grew up a liability to his parents that are both farmers. Inspite of his handicap, his parents did not lose hope for him that someday he can contribute something to society.

His parents sent him to school. Isko studied his elementary grades at Cayam Elementary School. He walked almost four kilometers going to school and back to his home at nightfall in Kalayugan, a sitio of West Lungsodaan in Garcia-Hernandez, Bohol. Unfortunately, his schooling was cut short in Grade IV. He cannot bear the mockery and contempt of his classmates and others who heap on him.

But in the years to come, he accepted his fate without regret. He understood that his handicap was God’s will. He became a new person and courageously faced life’s challenges.

He was married on 1980 to Remedios Galendez, a second grader who is a harelip. During the 17 years of marriage life, they begot four children, all girls.

Isko Putol works to earn money. He plants corn, ube, camote and other root crops. He can even gather tuba by climbing the coconut tree.

He makes "sarang" (a cabinet made of bamboo slats) for those who place their orders. He also makes bamboo and wooden chairs.

His wife helps him earning a living by working as a house helper and caretaker to a rich family in town.

His talents and abilities are rare which able-bodied persons do not have.

One time when he was in the public market of Valencia, Bohol, four teenagers who were drinking tuba invited him to a drink. To respect them he accepted their offer but said to them that he would drink two glasses. He got the filled glass with his two arms and drunk the tuba. But before he finished drinking, one of the teenagers shot his camera to him. He realized that it was a set up. They want to take pictures for a souvenir. And he only took it pleasantly without taking offense.

Isko lives a simple life, and he is happy and contented. He has a loving wife, respectful daughters, understanding relatives, and kind neighbors. His family lives in peace.

He is ashamed to beg for alms. Instead, he toil hard daily to earn money to sustain the needs of his growing family.

Now Isko has proven to his classmates who scorned him that he is not a liability but an asset to society. He has succeeded in life in spite of his handicap.


(This article was first published in Philippine Panorama on March 15, 1998)

"Very few people know what real health is, because most are occupied with killing themselves slowly." - Albert Szent-Gyorgyi, Ph.D., Hungarian-born American biochemist and a 1937 Nobel Prize Laureate in Physiology or Medicine


EVERYDAY, many of us eat some toxins. We like to eat foods loaded with artificial flavors and chemically-created coloring agents, pesticides, herbicides and fungicides, insecticides and other toxic chemicals, which overburden our bodies. And as this toxic overload accumulates year after year, augmented also by environmental pollution, drugs and medications, it interferes with normal functioning and spoils the body's elimination processes.

One way to make up this neglect is through fasting. Scientific studies show that, in fasting, large amounts of these accumulated metabolic wastes and poisons are quickly eliminated through the greatly enhanced cleansing capability of all the organs of elimination — liver, kidneys, skin and lungs.

Scientific fasting has proven itself, over several thousand years, as humanity's oldest, fastest and most effective weight-loss, detoxification, healing and longevity-enhancing modality known to mankind — both curative, as well as preventive. In fact, Hippocrates, Galen and Paracelsus, all 3 Fathers of Western Medicine practiced and prescribed fasting. They all declared that fasting is "the greatest remedy and the physician within." For during fasting, our body will self-digest its most inferior and impure materials and metabolic wastes.

An important element of fasting detoxification is mobilizing the toxins from their storage areas. Though, fast does not merely detoxify. It also breaks down superfluous tissue like fats, abnormal cells and tumors, and releases diseased tissues and their cellular products into the circulation for elimination. New cell growth is also stimulated and accelerated during fasting as the required proteins are resynthesized from decomposed cells. Several common symptoms of detoxification seen during this process could be darker urine.

Many people think that fasting needs us to avoid solid foods and just only water for sustenance for 3-7 days or more, depending on one’s health and doctors advice. But to many fasting therapists, this is not advisable. They recommend fresh fruit and vegetable juice instead of pure water. Freshly squeezed and extracted vegetable and fruit juices contain a wealth of vitamins and organically-complexed minerals. The juices all supply excellent energy, minerals, vitamins, live enzymes, and other nutrients necessary to enhance health during the fast. It will also supply the 400 calories or so our bodies require. Without that minimum caloric intake, our bodies begin to breakdown protein structures to get it. By providing much of the body's daily caloric needs with easily-digested juices, the release of toxins from the fat cells is much more gentle and gradual.

Additionally, fresh fruit and vegetable juices require little digestion, and are quickly assimilated from the upper digestive tract. Therefore, most of the 10% of bodily energy normally involved in our mastication, assimilation, digestion, and elimination is freed up. What's more, fresh juices have a cleansing effect of their own.

But not all of us can fast. Fasting therapist prohibits those who are thin, suffering with anemia, cancer, having a disease in blood, kidney, liver, and all important organs of the body, diabetic, pregnant and breastfeeding mothers.

Scientific journals boost that scientific fasting enhances longevity, that we humans can double our natural life span like those periodically fasting animals.

"Fasting is, without any doubt, the most effective biological method of treatment... it is the 'operation without surgery'... it is a cure involving exudation, reattunement, redirection, loosening up and purified relaxation. We can improve our physical health and gain much while fasting. But we have neglected the most important thing if the hunger for spiritual nourishment that manifests itself during fasting is not satisfied," avers Otto Buchinger, Sr., M.D., Germany's great, self-described fasting therapist.

Although detoxing is the key to getting better, preventing toxins to accumulate in our body by avoiding harmful foods is the best way to protect our health.

Misuroy kos gilubngan sa mga damgo
Ni Crispin diin diyotay na ang mga pati nga naningaon
Sa gisabod nga paglaom, wa ko magdahom makita
Nga manaog sa gitungtongang semento si Lapulapu.

Ang pulo sa Mactan nga iyang giputong nahilis ug
Mitipon sa giugom nga hangin sa berano.

Miduol siyas managhigugmaay nga nanap-ong
Sa ilong samtang naghigda sa tsokolateng bermuda.

Giduslak niya ang kampilan sa dughan
Sa yuta taliwala sa duha nga nagdaghong misakay
Sa nangarol nga pako sa euphoria patighulog sa nirvana.

Mitalikod siyas mga apo nga pinutlan
Sa dila.

Giduol niya ang tindero nga nagngising mihanyag
Og ukay-ukayng pantalon.
Milingo-lingo siya apan iyang
Gidawat.

Gihubo niya ang bahag nga walay
Labalaba
Sa lima ka gatos ug kawaloag lima ka
Kuwaresma. Ug
Gisul-ob niya ang ukay-ukayng pantalon.

Unya, daw tinungogang tuba ni Laloy ang bulok
Sa nanghugot niyang nawong pagkakitang nanuasik
Ang katawa sa tinderong nagsud-ong kaniya
Nga naggaak-gaak sa paglakaw.

Gihubo niyag dali ug giuli
Sa tindero ang ukay-ukayng pantalon.

Gibalik niyag sul-ob ang bahag
Nga humot gihapon
Sa iyang pamatyag.



(This poem won First Honorable Mention in BATHALAD-Mindanao, 2006 and published in Sun.Star Weekend, August 2006.)

NAGPITI-PITI ang kalha nga iyang gipritohan. Ang hangin nga gikan sa kosina daw dunay gagmayng mga tudlo nga nanguhit sa iyang ilong; nagpahibalo nga nasunog na ang tabudlos. Apan wala siya magtagad niini. Mitapot ang iyang hunahuna sa basa-basa pang dugo nga mikampat sa likorang bahin sa da’g nga sayal ni Nana Leling.

Ingon sa wala makabatyag ang ugangan sa iyang nakita. Milaylay kini og Binol-anong awit samtang gitabog ang uway nga duyan. Ug mikiay-kiay kini nga gikumpas-kumpas ang walang kamot.

Nangurog ang iyang kaunoran. Nahinumdom siya sa giestorya sa iyang Nanay Teresa sa Mabini. Hibatyagan niyang ang iyang mga balhibo daw nahisama sa espada sa mga sundalo sa usa ka kasal. Gipanugnaw siya.

Sa dihang nahuwasan siya sa iyang gibati, miduol siya sa duyan ug dali-daling gibaswat ang nagkisikisi nga masuso. Mihunong sa paglaylay ang nakalitan nga tiguwang. Misipat kini kaniya.
“Naunsa ba nis, Lalia, magduwa pa gani mi!”

“Ay, Nana, ako pang patutyon ning bata,” pamakak niya sa ugangan dayong panampong niya sa ilong.

Apan miuliot na sa iyang panimhot ang gininhawa sa kanal nga nanglusot sa hilang ug nagda’g nga mga ngipon sa tiguwang. Gisahogan kini sa inalisngaw sa naugang ihi sa sayal niini.

“P-pauli na didtos inyo, Nana, uy! Ug pag-ilis kay tan-awa, g-gidugo ka!”

“Gidugo? Saba diha! Gidugo god! Haa ba?” Gihiling sa tiguwang ang likod sa iyang sayal. Mitudlo kini sa basa-basa pang dugo. “Ah, kini? Kini? He-he-he. Tuod, noh. Daga na diay ko? He-he-he. O, sige pauli na ko.” Miduol kini kaniya ug mihana paghalok sa masuso apan iyang gilikay.

“Si Lalia, mohalok ra gani ta.”

Gisipatan niya kini. Gitubag siyag kaway-kaway sa mga kamot niini.

“Babay, Undoy Jemar,” niini pa dayong gawas sa balay. Ug milaylay na usab kini sa kinaham nga awit.

Misulod siya sa kosina nga nagkurog ang mga tiil samtang gikugos ang anak. Gipaningkamotan niyang mokalma ang iyang pamatyag. Apan nagbubalintong sa iyang pangisip ang nakita niya sa ugangan samtang gihuphopan sa sugnod ug gikakhaan sa baga ang giprito. Wala siya sa hunahuna nga gialsa ang kalha gikan sa sung-agan, gipahimutang sa ibabaw sa abohan ug gihabwa ang midukot nga tabudlos. Nahibalik siya sa reyalidad paghilak sa masuso. Gidul-itan niya ang nagngangang baba niini sa wala niyang tutoy. Sa dihang nakatulog, iya kining gibalik sa duyan.

Migawas siya. Naagian niya nga nagdulag Step, No! sa hawan nga bahin sa may kilid sa sapa ang duha niya ka anak kauban si Miguel. Midiretso siyag rumbo sa balay ni Pina-Fidel duol sa tulay. Naabtan niya ang suod nga higala uban ang bana niini nga nanghayhay. Gibalitaan niya ang duha bahin sa iyang nakita sa ugangan.

“Unsa? Kanus-a ra, Lal?” ni Pina nga mihunong sa pagpanghayhay.

“Karon pa gyod, Pin. Gingilohan kong nagtan-aw.”

“Delikado nang ingon ana. Manaog nas mga bata ug bisan kanatong mga dagko,” sagbat ni Fidel.

“Nahadlok bitaw ko. Kanunay ra ba na sila moduol sa ilang lola.”

“Baori gyod, Lal. Baori gyod.” Sa ganay sa tingog sa higala, naseguro niyang sama kaniya, gitugkan usab kinig kabalaka sa mahimo unyang linugdangan niining tanan.

Gilabyog niya ang iyang panan-aw ngadto sa mga anak nga nagdula. Unya, nangurog ang iyang kaunoran. Nakita niya ang tigulang nga miduol sa mga bata. Nagpurong kinig asul nga panyo. Naggaak-gaak kining naglakaw hinimbang ang sungkod nga kahoy. Nagtiniil lang kini. Ug wala pa makailis og sayal!

Gitawag niya ang mga anak. Apan igo rang milingi kaniya ang duha nga nagpadayon sa pagdula. Iya kining giduol ug gipanglusi ang mga dalunggan.

“Naunsa bas, Lalia, pangdagmalan man ang mga bata!”

“Wa kay labot unsay akong buhaton!” Gibira niya ang duha ka anak.

Unya, ang anak ni Pina-Fidel kalit nga midagan pahilayo.

“Nana, baho! Nana, baho!” niini pa dayong pasalipod sa inahan.

“Unsay baho? Unsay baho?” Nagkarag-karag si Nana Leling nga hugot nga naghawid sa sungkod. “Komo ba kay tiguwang na ta, tinontohan ta! Mao ba nay gitudlo ninyo?”

Gisulugsulog gihapon kini ni Miguel nga ang ulo migimaw sa likoran ni Pina. Gibuyag ni Pina ang anak. Unya naglurat ang iyang mga mata nga nagtan-aw sa ugangan. Napunting ang iyang panan-aw sa sayal sa tiguwang.

“Hoy, Nana! Uli sa inyo, uy! Ayaw dinhi! Mangangin unya kag bata!” sa higala pa nga gibira ni Fidel apil na ang anak niini paingon sa ilang balay.

“Unsay mangangin?” Apan wala na ang gikaatubang sa iyang ugangan. Misulod na kini. Balabag sa palid sa pultahan ang mitubag sa tiguwang.

Mao usay pag-abot sa ugangan niyang lalaki.

“Nia ra man diay kang tiguwanga ka!”

“Saba diha, Eking! Naghulat baya tang Cirila. Mouli kuno karon!”

“Mouli ba diay to nga sa Hunyo pa man! Giango-ango kang tiguwanga ka!”

“Giango-ango nya! Ikaw ra!”

“Uli didto! Uli!”

Gitug-anan niya ang ugangang lalaki sa iyang nakita kang Nana Leling. Nangluspad ang pulahon niining nawong nga miguroy sa asawa.

Sa nalayo na ang duha ka tiguwang, gipinahan niya ang mga bata nga dili na moduol sa ilang lola.

“N-ngano man, Nay?” ni Alex nga nagpislit-pislit sa tuo niining kumagko.

“Basta paglikay gyod mo sa inyong lola! Roger! Hoy, Roger!” Gipayanghag niya ang ikaduhang anak nga nagdungo-dungo. “Nakasabot ka ba?”

Miyango ang bata.

“Ikaw, Alex?”

Miyango usab.

“Basta, ha, makita ko gani mong magduol-duol, bantay lang mo!”

Pag-uli niya sa balay, nadungog niya ang bagutbot sa ugangang lalaki gikan sa likod sa balay niini.

“Hooo! Naunsa na man kang tiguwanga ka? Nagtarak-tarak man ka diha!”

Sa kahingag niyang mahibaw-an ang unsa may gikasuk-an sa ugangang lalaki, misil-ip siya sa decorative ibabawg diyotay sa lababo. Nakita niyang giguroy niini si Nana Leling paingon sa pasongan. Gihuboan. Gipapungko tungod sa nagpusagak nga tubig sa gripo. Mora kinig bata nga gidigo sa amahan. Nagkutib-kutib ang baba niini samtang mihagikhik sab si Nana Leling. Sa nagluoyng kanal-kanal, nasipong ang dugo ug igit nga mitabid sa paa sa ugangan niyang babaye.

Nianang pagkabuntag, miadto siya sa balay ni Pina-Fidel kugos ang masuso apan wala siyay naabtan. Gitug-anan siya ni Ingko Saryo nga gidala sa magtiayon si Miguel sa Lim’s General Hospital. Ang gitaho sa amahan ni Pina midumbol-dumbol sa iyang dughan. Nahinumdom siya nga gibugalbugalan sa bata ang ugangan niyang babaye sa miaging adlaw. Miuli siya nga gisunggal sa kabalaka. Nagsugod na ang akong gikahadlokan.

Pag-abot niya sa balay, naabtan niyang namalikas ang iyang Tatay Enrique.

“Gikapoy na kog pauyon-uyon nimong tiguwanga ka! Bahalag buntason ka diha!”

Maoy iyang pagtuo nga nagkabingkil na usab ang duha ka tiguwang. Migawas ang ugangang lalaki nga padayong nagbagutbot. Dihang nakita siya, miduol kini kaniya.

“Lalia, adtoa sa tos Leling! Tiwasag hungit tong linugaw!”

“Di ko!”

“Hungiti sag kadiyot!”

“Di lagi ko!”

“Basta adtoa tong imong inahan,” niini pa nga misutoy paglakaw paingon sa kalsada.

Wala niya adtoa ang iyang ugangan. Hugot ug di na matuis ang iyang hukom. Mipasulabi kaniya ang naghuruhurong kahadlok. Apan kon dili niya adtoon, buntason usab ang iyang ugangan. Sa dihang miagi si Denden, nakahunahuna siyag paagi. Gitawag niya ang kuwang-kuwang.

“U-unsa man?”

“T-tagaan tikag diyes, hungiti sa si Nana. Dia, o!” Mikuot siya sa bolsa ug gikuha ang diyes pesos nga papel.

“Ikaw diay? Inyo nang tawo.”

“Sige na, Den, kadiyot ra bitaw. Himoon nakong baynte.”

“Baynte? Sige, ha! P-pero ambi una.”

Naglingo-lingo siyang mikuot sa nahibiling itayaay sa suwertres nga duha ka tagsingkong sensilyo. Gitahan niya kang Denden ang ilang gikasabotan nga abtik gidawat sa dalagang guwang.

Human mapahiluna ang nakatulog nga masuso sa duyan, misulod sila ni Denden sa balay sa iyang ugangan. Apan kutob ra siya sa gawas sa kuwarto sa silong. Si Denden ra ang iyang gipalahos. Ug aron makita niya ang manghitabo, giwahing niya ang puting kurtina nga gidayan-dayanan sa puti ug pula nga mga rosas.

Hinayng miduol si Denden sa iyang ugangan nga nagtakilid nga naghigda sa katre. Nag-atubang kini sa bungbong tungod sa bentana. Sa ulohan sa katre niini, adunay lamesita nga gitungtongan sa panaksan nga sa iyang pagtuo maoy gisudlan sa lugaw.

Gikuha ni Denden ang panaksan. “Nana! Nana! Hoy! Kaon tag lugaw, Na.”

Hingos-hingos ang gitubag sa tiguwang.

Misangpit na usab si Denden. “Nana, kaon aron baskog lawas.”

Apan wala gihapon kini motubag. Gialam-alaman kini ni Denden. Dugay ang gihimo niining pag-alam-alam. Hangtod nga milimbag ang tiguwang. Ang tinan-awan sa mga mata niini kulang sa kadasig.

“Maypa ka nakasabot sa akong kahimtang.”

Ang gibuhiang mga pulong sa ugangang babaye ingon sa mga udyong nga mitusak-tusak sa iyang kasingkasing. Duna man unta siyay gamayng nasabtan sa kahimtang niini apan kinahanglan nga iyang isalindot. Gusto kong mapanalipdan ang akong mga anak. Dako ba diay kining sala?

Gisugdan na ang paghungit ni Denden. Inanayng mihulma sa panagway sa tiguwang ang kadasig. Mipahiyom na kini. Mikatawa. Namuyaga sa naghilang ug nagda’g nga mga ngipon niini ang kangaya. Apan bisan pag nanampong sa ilong ang iyang gisuholan, miduyog kini sa kalipay sa tiguwang.

Humag pakaon, migawas si Denden nga nagkanta-kanta. Naglakaw nga nag-igwad-igwad ang sampot.

Sa nawala na sa iyang panan-aw si Denden, gikuha niya ang dagpas. Nanilhig siya sa nataran. Sa tanto niyang panilhig, nakita niyang gikahinabi sa ugangang babaye ang duha niya ka anak. Nanginit ang iyang dalunggan. Gisinggitan niya ang mga bata. Pagkakita kaniya, nanagan kini ug mirumbo sa ilang balay dala ang pipila ka dawin sa linung-ag nga hinog-sab-a.

Nag-ukun-ukon pagduol kaniya ang nangluspad nga mga bata. Nagpakiluoy ang ilang mga mata.

“Di ba giingnan ta mo nga dili moduol sa inyong lola? Gahi gyod mog ulo, ha!” Gitagsa-tagsa niyag panglusi ang dalunggan sa mga bata. Naghingos-hingos ang duha nga iyang gipasulod sa balay.

Ang naghinan-aw nga ugangang babaye mipaingon kanila. Dali-dali siyang misulod. Gitak-op niya ang palid sa pultahan ug gitrangkahan. Nanuktok ang tiguwang apan wala niya ablihi. Wala siya magtingog. Iya ra kining gilili sa bentana. Sa pagpunay niinig panuktok nga wala niya ablihi, mihunong kini ug mibalik sa pikas balay.

Gilusi na usab niya ang dalunggan sa duha ka anak. Ug wala pa siya makontento, gipawo ug gipawo niya sa dagpas nga milagapak sa sampot sa mga anak. Mikaga-kaga ang duha ka bata. Nabuhian nila ang gikuptang saging. Si Roger midagan paingon sa kosina samtang si Alex miatubang kaniya ug mihawid sa dagpas nga iyang gikuptan.

Dihay nanuktok sa pultahan apan wala niya tagda. Mihilak ang iyang masuso sa duyan. Iya kining gikuha ug gikugos. Unya iyang gipatutoy.

“Lalia! Lalia! Hoy! Abrihi ri!”

Sinati niya ang maong tingog. Iyang giablihan. Misulod ang iyang bana nga nagbitbit og duha ka asul nga balde nga wala nay sulod nga isda.

“Unsa na man say ilang sala nga gibinaboy na man sad nimo nang mga bata?”

“Ay, wa motuman sa akong gibaod nila nga di na moduol sa ilang lola!”

“Ngano man kunong di man nimo paduowon?”

“Paduowon nimo aron dag-on?”

“Unsay dag-on? Kay ngano man diay?”

“Gidugo si Nana gahapon, Pio! Manaog nang imong inahan!”

“Dug-on pa diay nang 71 anyos na? Di tingali to dugo, uy!”

“Wa ko limbongi sa akong mga mata! Dugo gyod tong mitagpas sa gisul-ob niyang sayal!”

“Ibutang tang gidugo… di unta nimo baoran ang mga bata nga moduow ni Nana. Ila god nang apohan!”

“Unsa man diay imong gusto, manaog nas Nana sa imong mga anak? Way problema sa imong inahan kay tiguwang na man. Apan ang imong mga anak? Daghan kog pangandoy alang nila, Pio! Tua bitaw si Miguel… naospital kay gidaog!”

“Naunsa man ka? Tuo-tuo man kas kinaraan! Bag-o na ang atong panahon karon!”

“Kay ngano ba diayg motuo ta! Naa ba diay mawa’ nato? Maayo nang managana ta! Ayha pa diay ta molihok kon duna nay madisgrasya?”

“Unya di na diay nimo paduowon nga mao ra may kalipay sa tiguwang ang mga bata?”

“Basta mao nay akong gusto! Kon dili ka, mas maayo pag mouli sa mis Mabini!”

“Naunsa ka na man, uy? Wa na ko kasabot nimo!” Gihakgom sa iyang bana ang nagkanipis niining buhok sa ulo. Milingo-lingo. Nanaguto. Sama sa gikumot nga papel ang nawong niini nga migawas sa balay… bug-at ang inugsang sa mga tiil.

Nagpatutoy siya sa iyang anak sa gawas dihang miabot ang ugangan niyang lalaki kauban ang ginganlag Biano nga gabasero sa ilang dapit. May nagsunod kanilang bayong-bayong nga nagpas-an og chainsaw. Midiretso sila sa likod sa ilang balay. Wala magdugay, mihagong ang chainsaw. Giduol niya ang gigikanan sa kabanha.

“Nganong gipagabas man na nimo, Tay?” Namugos pagsapaw ang iyang tingog sa dinahunog sa ngiponang makina nga paspas miusap sa usa ka bahin sa naghigdang gmelina. “Kaskohon ra ba na ni, Pio!”

“Ay, maayo ning tablahon pangandam anang giango-ango mong inahan!”

“Mananghid unta ka daan!”

“Mananghid pa diay ta nga hapit na man matigbak nas Leling? Kuhaon na nas Kahitas-an, uy!”
“Magbuot-buot man ka, Tay!” Mitalikod siya nga nagbagutbot.

Gisultihan niya ang bana paghibalik sa ilang balay apan igo ra usab kini sa pagbagutbot. Kay unsa pa may ilang mahimo? Natabla na ang kahoy.

Pagkagabii, mihigda siyag sayo. Luya ang iyang pamatyag sa lawas. Nagduda siya nga basin og gidaog usab siya sa iyang ugangan. Naghiwasa siya. Bisag unsaon niyag piyong ang iyang mga mata, molimbag sa tuo ug sa wala, wala gihapon siya abotag duka hangtod nga nagkaadlawon na lang. Ug sa dihang gibatyag na niya ang katulogon, gipugwat siya sa kusog nga singgit gikan sa pikas balay nga gisundan og danguyngoy.

Mitimbakuwas siya ug giyugyog ang bana nga naghigda sa lantay. Mibangon ang iyang gipukaw ug migawas. Pagkataudtaod, mibalik kini nga nanaguto.

“Naunsa pod nis Tatay nga giandaman na mag tablas Nana! Mora na man hinuog iyang gipanungo. Tan-awa, giduaw na hinuon nilang Mama Fernanda, Papa Yayong ug Mama Deding,” niini pa nga midiretso sa kosina ug nagtemplag kape.

Ang gipanghinganlan sa iyang kapikas mga igsoon sa ugangan niyang babaye nga taudtaod nang mibiya sa kinabuhing yutan-on.

Mag-udto na siyang nakamata ug nagduog-duog pa ang ulo. Dili pa unta siya gustong mobangon apan mapugsanon ang pagpamukaw sa iyang mga anak.

“Mama! Mama! Patay na si Miguel, Ma!” ni Alex nga migakos kaniya.

“Wa na miy kaduwa, Ma,” ni Roger usab nga naghingos-hingos.

Sa iyang nabati, gidumbol-dumbol na usab sa di masabot nga butang ang iyang dughan. Mao na kini ang akong gikahadlokan. Nagnuod na! Mga pulong nga naglaublaob sa iyang kahiladman. Daw sa pagahibatyagan niyang gihinay-hinayan na siyag kusukuso sa makusog nga bagyo. Ug labi pang mikusog ang kulyada niini dihang may nagpaninggit sa gawas dili halayo sa ilang balay.
Milili siya sa bentana. Si Fidel ang iyang nakita nga gibira-bira ni Pina.

“Peste, nang tiguwanga na!”

“Fidel, ayaw lagi! Wa pa ta kaseguro kon nanaog gyod nas Nana! Mahibaw-an bitaw na kon naa nay resulta sa awtopsiya!”

“Ayaw nag pugong-pugong diha! Wa man untay sakit si Miguel pero kalit lang naingon niadto? Wa nay lain, gidaog gyod to!"

“Ayaw lagi, Fidel!”

“Buhii ko, Pina! Buhii ko!” Milugnot kini ug milugnot.

Giablihan niya ang pultahan ug migawas siya. Misunod usab ang iyang mga anak.

Nakabuhi na si Fidel sa pagkupot ni Pina sa ilang paggawas. Mikuhag bato nga igong makumkom ang lalaki ug gibuno ang pultahan sa balay sa iyang mga ugangan. Si Nana Leling ang migawas. Nagtuo siya nga mitanda na ang iyang Tatay Enrique sa baow niini atbang sa sementeryo sa ilang lungsod.

Gipaningot siyang naminaw sa tinubagay ni Nana Leling ug ni Fidel. Nakita niya sa nawong ni Fidel ang nagpangusmong tigre nga humahambat sa biktima. Gidasmagan niini ang tiguwang. Nawingig ang nawong sa iyang ugangan nga naigo sa suntok ni Fidel. Natumba kini. Nagping-it. Misayagit kini ug misiyagit.

“Diyos ko! Fidel!” Gigakos ni Pina ang asawa.

Misiyagit ang duha niya ka anak. Miduol kini kaniya ug gibira-bira ang iyang sayal.

“Mama! Mama! Si Lola!” Mihangad ang mga bata kaniya nga wala maggunok sa iyang gitindogan. Nabati niyang mitiyabaw usab si Jemar nga iyang gibiyaan sa katre. Apan wala na siya magtagad pa niini. Nahisama na siya sa tumbaga nga gitunaw sa kainit sa tinan-awan sa duha niya ka anak.

Wa siya makaantos. Midagan siya. Gisuntok-suntok niya ang likod ni Fidel. Ang lalaki nga gisakitan sa iyang gibuhat, miatubang kaniya ug giwitkan siya. Maayong pagkaigo ang iyang apapangig ug natumba siya. Mibalos siyag tindak, tindak ug tindak pa gayod apan gisawo sa hangin ang tanan. Mobalos usab unta si Fidel apan gipugngan na kini sa kalalakin-an.
Mibangon siya ug giduol ang ugangan nga nag-agungoy. Gihapyod-hapyod niya ang puti ug nagkalkag nga mga buhok niini.

“P-pasayloa ko, Na.” Gigakos niya ang ugangan.

Mitutok kini kaniya ug mihibi. Gibalosan siya og gakos niini.

Hibatyagan niya nga inanayng nanguyamang sa iyang apapangig ang kasakit sa suntok ni Fidel. Hapdos.

Hinay-hinay nga midagayday ang tubig sa duha ka busay sa iyang pagka tawhanon. Wala niya tuyoang mapaak ang wait nga nagkadugo. Ang init-init pa nga dugo nga nangitag kaagasan, inanay niyang gisaphod sa dila unya iya kining giugom ug gitulon.

(KATAPOSAN)



(This story won Third Prize in Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2006-Maikling Kuwentong Cebuano Category.)

Kon naminaw ka, di na matugaw
Sa bagting sa kampana sa ting-adlaw.
Kon naminaw ka, di na mangapkap
Ang mga kamot sa barandilya
Sa simbahan ni Sr. San Juan Bautista.
Kon naminaw ka, di na magapos
Sa kahilom ang mga katawa
Ni mohupas ang pilit-pilit nga katam-is
Sa mga halok ko sa hangin.

Busa, ayaw kog basola nga mitikig
Ug mitagok ang akong laway
Sa gabii nga nag-uwang ang mga iro.
Usa ikaw ka yamog nga nagdali
Nga mohalok sa yuta.

Kon mosulti ang mga amorseko, maangu-ango
Kay dili malilong nga imong gibalian
Sa tunok ang lawiswis kawayan
Dihang imong gipadausdosan.
Ug karon bisan maliso ang buko sa kawayan,
Hingpit ka nang dili maminaw
Sa hilom nga bakho sa akong kahiladman
Sa pagkaabo sa imong dalunggan.

(Published in SunStar Weekend, December 22, 2007)

Wa man makita, akong madungog Ang hagyong sa taas mong Kamot nga nagpangab-ot Sa puti kong buhok. Miabot na ang imong gikahadlokan— Dili ko na malingi ang akong anino Nga imong gisapwang. Dili ko na usab malitok Ang imong bansagon Nabaligtos na ang dila Sa mitagok nga laway. Pugngi nga dili mahulog ug dulaan Sa hangin ang imong mga luha. Kay bisan magbaha ang imong bakho Sa hangin ug ianod kining sungkod Dili na kapugngan nga itikang Ang akong mga tiil. Karon pa nga mihunob na Ang paminhod sa lapalapa. Ang gihatag mong apdo sa baka, Sili, suka, asin ug asukal Akong igasa sa bag-o kong mahigala. Pero karon tilokon ta una Ang lantong sa atong kasadya. (Published in Bisaya magazine, January 2, 2008)

DID you ever see or hear a top played like bowling?

In West Poblacion, Garcia-Hernandez, Bohol, a top (trompo) game called paro is played and is a well-loved sports especially in Sitio Bitaugan. This barangay sponsors tournaments every April 27, the feast day of the Mother of Perpetual Help and during Christmas. The local government of Garcia-Hernandez also sponsors tournament especially during summer coinciding the foundation anniversary of the town.

Long before I was born, the string-wound top was already a favorite toy of my elders. This koti, as we locally call it, is an improvised version of the kasing, which until now no one knows its origin.

According to my Lolo Enrique, before World War II erupted, playing kasing was their entertainment with a little betting, which Manong Emong Abucejo usually sponsored.

At that time, village folks were crazy of the game. Because of the popularity of the game, cockfighting aficionados no longer went to the cockpit arena on Sundays. Cockpit owners protested and the game and betting in kasing were stopped.

After the controversy, Alipio Ranoco made what is now known as koti. This copycat of the kasing has no sharp point; instead it has a head. It is made of the bark of a guava tree and it is larger than it predecessor.

The koti Ranoco made was duplicated. It became an alternative toy for the young and adults in the barangay.

Koti players later on invented paro, whose objective is to earn points by hitting the stationary top using another top. After its invention, the game became popular and spread to the neighboring barangay and to the whole town. Barangay and town officials saw the uniqueness of the game. They joined hands to develop and popularize the newfound game, and sponsored tournaments throughout the past years.

How to Play Paro
In a paro game, two opposing team play in five innings. Every team has eight to more that ten throwers, who bring their own top to the game. In every inning, only eight throwers are allowed to throw their top and vice versa. The objective of the game is to hit as many tops as much as possible in five innings.

Before the game starts, a referee will toss a coin to determine who will be the first team to throw. On the other hand, the opposing team who will not throw will put their tops on the cemented floor in a straight line called the top line. The top line, where tops are spaced evenly, is almost 30 meters away from the foul line or the thrower’s line.

An announcer will then call the name of the thrower before he can throw his top. The player earns points when his top hits the opposing top, respective of how many tops it hits. As a bonus, the referee will give back his top and he can throw it again until he fails to hit a top in the top line.

In the game, a thrower will not earn points in the following circumstances:

• When his top did not spin while standing on the floor after it hit the opponent’s top
  
• When the top goes back to the top line after it pass and comeback towards its path
  
• When the top stops after hitting another top
  
• When the top hit a wall or an object and bounces back and hit another top
  
• When the thrower steps on the foul line while throwing his top
  

After five innings, the team that garners the highest points wins the game.

If after five innings they are tied, the competing teams will play another inning until the highest pointers emerge as winners.

A paro tournament gives an alternative entertainment for the young and old alike in the barangay and to the whole town. As a physical activity, it needs certain exercise of concentration in throwing the top.

As one onlooker says, "There’s no other top game that gives thrill and excitement to the players and audience alike than the paro tournament."


(This article was published in Philippine Panorama, March 21, 1999. Today, the koti used in paro tournament is made of ipil-ipil bark. Though, many prefer to use jackfruit bark for its lightness. The biggest koti used to play in a paro game now weights almost a kilo.)

Want to be healthy, happy and productive this holiday season? You can consider and adopt The Ten Commandments of Health formulated by Justo C. Justo, former journalist and Pasay City councilor and now a businessman.

Here they are:
Less meats, more vegetables.
Less salt, more vinegars.
Less sweets, more fruits.
Less eats, more chews.
Less clothes, more bathes.
Less talks, more deeds.
Less desires, more sharing
Less worries, more sleeps.
Less rides, more walks.
Less anger, more laughs.

DO you expel wind from the tail end every now and then, be it silent, noisy or smelly? If you are, then, don’t be ashamed. You are not alone. There are many out there farting.

Everybody passes gas, though, in different level. You and me are simply made that way. It is natural to all of us, for intestinal gas is a normal by-product of digestion. You begin producing it shortly after you're born and can even continue producing it after you die. But if you have more than your share, it's a major annoyance you need to solve.To understand where did this bad air come from, lets find out what happened to the foods we ate.

All the foods we ate need to be digested up to its tiniest molecular units in order to enter in the bloodstream. Once food reaches the stomach, all proteins are broken into amino acids, all fats into fatty acids and all carbohydrates (simple and complex) into glucose molecules before being absorbed in the small intestine. When food does not get absorbed into the intestinal wall, it cannot enter the bloodstream. Indigestible food and liquids are sent down to the large intestine as waste for liquid reabsorption.

The large intestine is the home to hundreds of different bacteria growing within it. These bacteria live peacefully and provide certain positive health benefits to the body. Most of the bacteria in the large intestine are harmless and cause no problems. These bacteria rely on the indigestible food we eat for their own nutrition. Though there are also gas former bacteria that thrive from certain foods. They generate gases such as hydrogen and methane. Most of the gases you fart are formed by these bacteria. And when so much air were produce in the intestine, there’s no other resort than to fart it out.

This flatulence, utot in Tagalog or in Bisaya, contains odorless gases, such as nitrogen, carbon dioxide, oxygen, and methane. But it also contains hydrogen sulfide, which causes the smell like rotten eggs, methanethiol, which smells like decomposing vegetables, and dimethyl sulfide, which smells sweet.

How much odor is produced also depends on the food you eat. Vegetarians might fart as often as meat-eaters, but their "serenades" do not smell as much because vegetables produce less hydrogen sulfide. The more sulfur rich the foods you eat, the more your farts will stink because bacteria will generate sulfides and mercaptans as they break down the nutrients.There are many reasons why our farts exceed than normal.

Primary cause is eating more carbohydrates. Of the three nutrients, carbohydrates are the big cause that can produce flatulence because sugar and flour it contents will be easily fermented.

Second is eating hard to digest foods like milk. For example, a cow’s milk is unnatural to the human body, which is why a lot of people are lactose intolerant that means the body does not know how to digest milk, so it sets it aside as waste.

Third is the amount of bacteria living in the large intestines. Each person's intestinal fauna is composed differently so people do not react similarly to the same foods.

Fourth is chewing and swallowing air. Chewing gum gives people flatulence because it makes them swallow more air than usual. Each time food, liquid, or even saliva is swallowed, a small amount of air is carried to the stomach.

Fifth is intestinal infection. When a person has an intestinal infection, the lining of the intestinal track thins and nutrients, again, get sent to the large intestine without being absorbed.If your married, it might not be grounds for divorce but I’m sure it is a cause for complaint.

If you don’t want to be a lean mean farting machine forever, you can try these 10 easy ways to reduce farting.

1. Start to eat more healthily. Chew your food slowly, eat wholesome food little and often, rather than having large meals in the evening.

2. Change your diet to avoid hard-to-digest foods, like beans, raw onions, and some green vegetables like broccoli, cabbage and wholemeal bread.

3. Avoid eating too late at night. This may make it hard for your digestion to work properly.

4. Avoid sources of sulfur, which increase the risk of foul smelling wind. These include alcohol, preserved meat products, sausages, meat pies, salami and dried fruit that have been dipped in sulphur dioxide and squash.

5. Reduce your meat intake. The high protein content means a high content of amino acids some of which contain sulphur that might be turned into hydrogen sulphide.

6. Limit alcohol to one or two drinks a day. Heavy drinking can upset digestion, while the high sulphur content of wine and beer will often produce offensive smelling wind.

7. Take vitamin B supplements and friendly bacteria lactobacillus acidophilus.

8. Cut back on cigarettes. Smoking heavily can reduce the output of digestive enzymes by the pancreas which means some food may not be fully digested.

9. Eat two or three portions of fresh fruit and vegetables a day. The fibre and sugar content of these foods helps to promote the growth of healthy bacteria in the intestine, which can reduce the production of foul smelling wind.

10. Limit stressful situations, which may affect your digestion.All in all, diet plays a significant role in the production of gas, be it smelly or otherwise. Carbonated beverages are an important source of intestinal gas. So are carbohydrates because they often contain indigestible sugars, starches and fiber. Some of the foods known that contain high complex carbohydrates are eggplant, apple, popcorn, cabbage, nuts, beans, carrots, onions, raisins, cauliflower, peaches, soybean, broccoli, pears, tuna, yams, sweet potato, cheese, cashews, milk products and yeast on bread. Rice is the only starch absorbed almost completely by the small intestine. Because rice starch never reaches the large intestine, gas-producing bacteria don't break this starch down.

Intestinal gas is rarely a sign or symptom of a serious condition. But you should see your doctor if your gas is persistent or severe, or if it's associated with vomiting, diarrhea, constipation, unintentional weight loss, or blood in the stool. Excessive gas may be a sign of another digestive disorder such as gastritis, gastroesophageal reflux disease (GERD) or irritable bowel syndrome.

Intestinal gas can cause discomfort and embarrassment. But like death and taxes, it’s a part of life. It can be delayed, diminished, or directed but not deleted. It is the exhaust fume of digestion, the necessary result of the bowel's work and a sign of a normally functioning digestive system.

So, don’t fear my smelly friends. There is life after the gas chamber.

TEN years ago, I accompanied Lolo Enrique in harvesting ubi in his little hilly farm situated across an old cemetery of the town. While carrying the harvested root crop to the hut beside the road, I accidentally dropped two pieces of ubi into the ground. Lolo Enrique yelled at me after seeing my carelessness, "Ely, pick up the ubi and kiss them," he ordered. I hurriedly did what he wanted me to do and uttered some words of repentance for what I’ve done that Lola Leling told me to do so.

I asked my Lola Leling why the ubi should be kissed when dropped on the ground. She answered politely that the ubi is sacred and it can bring malediction to the man if he did not do it accordingly.

Later, I was told that this Boholano practice is being followed for almost half a millennium now. Boholanos venerated the ubi plant as a sacred crop and that respect to the plant is still stronger today as ever. Though we, the new generation of Boholanos, adopted it without sensing the true cause of this custom we inherited from our ancestors.

According to Rene Sumodobila, the sacredness of ubi did not come without any reason at all. It is given by God. And it deals with the rich history of the Boholanos’ culture and their resiliency as a people to triumph over natural and man-made adversities.

Chinese traders during the silk trade brought the ubi (Dioscorea alata) to Bohol in the 10th century (Sung and Yuan Dynasties). When some Chinesse traders settled in Panglao Island, particularly Dauis, and married natives or who have been shipwrecked, they planted many different varieties of ubi root crops. Under the sandy-loam soil, the ubi thrived well and were easily accepted by the Boholano natives in Panglao Island area as an important part of their diet.

One day in the 1540s, the Portuguese-led Ternatan pirates (from Ternate, an island near Sulawesi, Indonesia) treacherously attacked and plundered the island. In the event, they killed more than 300 natives, including the ruling Datu Arripada Dailisan, and enslaved hundreds of men, women and children including Dailisan’s wife. As it was the custom in those days to abandon any site associated with death and misfortune, the survivors of the raid left the island and crossed the Mindanao Sea. In the rush to abandon the area, the Boholanos forgot to think about the ubi.

Many years later, when Christianity came to Bohol, the highlander Boholanos coming from Corella and other neighboring towns resettled the abandoned communities.

Unfortunately, in that Hispanic era, a great famine cause by long drought occurred. All the green vegetation died and the new settler around the Dauis-Panglao, Baclayon, and neighboring areas starved and many died.

The hungry Boholanos searched for food. While they continued searching, they asked God to help them to ease their suffering. Fortunately, in their constant search for food, someone accidentally struck a fleshly tuber in the ground, some are white and some are purple. The famish settler cooked it, tasted it without hesitation that it can be inedible or has poison. The settler found out that the tuber is edible, very delicious, and highly nutritious.

He told the other settlers about his discovery. Together, they found and dug more tubers. The unknown tuber saved the people from hunger. They instantly venerated it as a savior crop and for them, kissing it is not enough for giving thanks to the Almighty God.

LIKE the tarsiers of Corella, Bohol, this 25-feet python also attracts tourists - foreigners and locals alike to come to Upper Sta. Fe, Alburquerque, Bohol and see in person the world’s largest python in captivity. This female reticulated python christened "Prony" was a super hit among Filipino celebrities like Cesar Montano and Patricia Javier and many foreigners from all over the world who heard her existence in the island province of Bohol.

The name ‘Prony" came from Manong Sofronio Salibay who caught her in the town’s cemetery. This world-renowned python was only five kilos and five feet in length when captured on October 21, 1996. But many cannot believe what she is today. Under the caring hands of the Salibay brothers – Sofronio, Eugenio and Jingjing--- "Prony" became a 200-kilo python whose body length is now 25 feet with 28 inches body width.

"Her growth is very abnormal," Manang Jingjing says. "Reptile experts from London Zoo assigned by Charles Wartenberg, director of Animal Kingdom Foundation, Inc. informed us that her size is like a 40-year old python. Maybe because of how we cared her.

"We give her everyday all our love. We always talk to her day and night. We called on her name even if she cannot hear us. Since our calling is in our hearts, she could hear us. She could receive the vibrations and messages from our minds and hearts. This summer we sprayed her water three times a day. According to reptile experts, her life span is 150 years. We are hoping she will live up to it.

"Prony" has already swallowed cats and dogs. In fact, she had feasted 40 live dogs before Animal Kingdom Foundation, Inc., led by Mr. Wartenberg, raided the Salibay brothers that saved 12 dogs reserved for one year ration. Today, live goat and pigs are her monthly gourmet.

"Under the watchful eyes of AKF Inc., we already feed Prony five goats and five pigs, alternately. But now, we try to give her only pig, a 40-kilo pig a month. And we make sure that the pig is clean and free from disease.

"We received an offer that will give us millions but we turned it downed. We are not after the money. "Prony" is not for sale. It’s our mission now to care her forever. Our family loves her very much. She’s a family treasure," the lady sanctuary keeper admitted.

"Prony" is now house in the steel-caged situated beside the house of Salibay brothers. It was built with the help of AKF Inc. and with the assistance of PepsiCo.

"The P5.00 entrance for food and maintenance is a small amount compared to the great experience of seeing in person the world’s largest python in captivity," Manang Jingjing opined.

On summer "Prony" averages 300 visitors a day. Many of them were awed when they saw her in her steel-cage. "Oh, no! It’s a monster. A real Anaconda," a South Korean tourist shrieked watching "Prony" opened her mouth. And the African-American, who was standing near the railing together with his wife, avowed, "Only in the Philippines!"