Panlantaw sa Pagsugat sa Bag-ong Tuig
Ni ELEAZAR TUTOR ACAMPADO


KOMUN na ang pagsambog sa relihiyon ug patuo-tuo sa pagsaulog nato sa pagsugat sa unang adlaw sa Bag-ong Tuig. Magbanha kita aron mahinginlan ang mga daotan. Magsul-ob og sapot nga polka dot aron dili maglisod sa panalapi. Pasigaon ang tanang suga aron magmahayag ang kaugmaon sa tuig. Magbayang ug lamiang mga pagkaon ug mokaon sa 12 ka lignging prutas aron buhong sa pagkaon ang tibuok tuig. Molukso aron motaas nga ipahigayon sa unang segundo sa tuig. Ablihan ang tanang pultahan ug bentana aron pasudlon ang suwerte ug maayong enerhiya sa kalibotan. Mobasa sa Bibliya ug motambong sa misa, ubp.

Sa pagsugat sa Bag-ong Tuig, naapil usab sa atong mga ritwal ang paghinulsol ug pagbag-o. Hugot kitang nagtuo nga ang bag-ong tuig magdala og bag-ong paglaom, bisan pag natabonan sa mga kapaksayan. Apan kini magpahinumdom usab kanato sa panahon sa pagbuhat ug ang padulngan sa tanang binuhat nga may kinabuhi.

Ang Bag-ong Tuig labaw pa kay sa yanong panukdanan sa panahon. Kini usa ka oportunidad aron pagsuhid sa ngangagi, molantaw sa unahan ug sa tanang moabot pa, ug unya mobalik sa labing mahinungdanong gimbuhaton sa kasamtangan panahon.

Sa katilingban nga nabilanggo sa orasan, kritikal ang daklit nga paghinuktok. Magtugot kini kanato pagkat-on sa atong mga sayop, sa atong mga hustong nabuhat, ingon man sa naandang ginahimo. Kini ang hinungdan nganong nagahimo kita og resolusyon sa Bag-ong Tuig, o mga panaad nga ato lang usab nga pakyason.

Bisan unsa kadaghan sa atong gipangbayang nga pagkaon diha sa lamesa alang sa media noche, sa mga pagkaong lignginon ug 12 ka buok lignginon nga nagkadaiyang prutas nga taliwad-an sa lechon-baboy, mabulokon man ug banha ang atong pagsugat sa Bag-ong Tuig ug mahinangpon kitang mosugat niini nga puno sa paglaom nga kini maghatod na kanato og suwerte, apan ang ginapangandoy natong suwerte seguradong dili moabot kon magtanga lang kita sa atong gilingkoran ug padayong magdamgo.

Ipakita nato nga mahimo natong makab-ot ang gilatid nga pangandoy sa minaayong paagi bisan pa sa grabeng kalisdanan nga atong sagubangon sa mosunod nga 52 ka semana sa atong kinabuhi. Ugmaron nato ang kinatibuk-ang potensiyal sa abilidad nga gigasa sa Kahitas-an.

Ning tuig 2011, ang tanang posibilidad ug mga hagit magsugod na usab. Hinaot nga padayon kitang magtinguha sa pagkakabuhi nga himsog, malipayon, malamposon ug mag-ampo nga ipahilayo sa kadaotan ug katalagman.

Maayong Mga Butang sa Pagsaulog Nato sa Pasko
Ni ELEAZAR TUTOR ACAMPADO


YUNIK ug walay ikatandi ang pagsaulog nato sa Pasko. Ginasaulog man god nato ang labing taas nga Pasko sa tibuok kalibotan, gikan sa Disyembre 16 sa unang adlaw sa misa de gallo ug matapos sa pista sa Tulo ka Hari sa Enero 6. Gani, mahimo na man kining makasulod sa Guinness Book of World Records alang sa yunik ug labing taas nga panahon sa pagpangandam ug pagsaulog sa Pasko.

Maoy atong naandan ang pagsaulog sa Pasko nga puno sa kasadya ug kalipay. Busa kini ang labing ginaatngan nga okasyon sa tanang panahon, ang paboritong okasyon sa halos 94 ka milyong Pilipino. Lupig niini ang pagsaulog nato sa pista. Kay tiaw mo na nga sa pagtungtong pa lang sa Septiyembre, daghan na ang mangandam sa pag-abot ning halandomong panahon sa tuig. Mabati na man gani nato ang Paskohanong mga awit. Hinuon, ang uban sa paghitangka na sa Nobiyembre magsugod ang preparasyon sa pagpahimutang og Christmas decors sama sa Christmas tree, belen, parol, ubp.

Sa paghinangat sa Adlaw sa Pasko, mabatyagan nato ang festive mood sa bisan asang suok sa Pilipinas. Kay lagi ang pagsaulog niini daghag ikadulot nga maayong butang sa atong kinabuhi.

Malimtan natong mga Pilipino ang tanang kalamidad ug mga masakit nga kasinatian alang ug tungod sa espiritu sa Pasko. Malimtan nato ang mga problemang ikahibalag matag adlaw. Kini ang panahon nga ang dili tinuod nga managhigala ug labing higpit nga kaaway magkatapok alang sa usa ka rason: ang pagsaulog sa pagkatawo ni Hesus nga atong Manunubos.

Ang taas nga panahon sa pagsaulog sa Pasko naghatag og oportunidad natong mga Pilipino nga magkahiusa uban sa atong pamilya, paryente, higala ug bag-ong nakaila aron labi pang maugmad ug mabug-os sa kalig-on ang relasyon sa panagdait sa usag usa. Mag-uban ning panahona ang pamilya sa Noche Buena, sa pag-ampo ug pagbinayloay og mga regalo.

Kini sad ang panahon alang sa reyunyon. Diin ang panagdait nagpahigayon kanato nga saulogon og maayo ang kinabuhi nga mora ba og anaa nato ang tanang butang sa kalibotan. Magbaha ang walay kataposang kalipay.

Panahon usab kini nga matilawan ang lamian nga mga pagkaon sama sa bibingka, puto, budbod, suman ug uban pa. Hinuon, bisan og duna kitay mapalit nga ingon niini sa laing mga adlaw, lahi gyod ang mga pagkaon nga ibayang panahon sa Pasko. Makunhoran lagi ang insidente sa kagutom niining panahona.

Usa sa labing maayong butang ang pagpakita sa panagdait ug paghigugma sa isigkatawo. Ang pamilya sa kanunay makabatyag nga kompleto ang ilang Pasko kay nahiusa man usab sila sa pagsaulog sa espirituwal nga kasaulogan sa Pasko.

Sa pagsaulog sa Pasko, mabatyagan nato ang presensiya sa tinuod nga gugma ug sa init nga pagbati gikan sa pamilya, paryente, higala, ubp. Usa kini ka espesyal nga panahon sa pagpakita sa atong kalipay pinaagi sa paghatag og pagdawat og mga grasya. Ang pagpahat ngadto sa uban sa mga grasya nga nadawat ug pagtabang ngadto sa mga kabos ug alaot sa katilingban.

Bisan pa og anaa kita sa lisod nga sitwasyon, dili gyod nato makalimtan ang tinuod nga kahulogan sa Pasko. Higugmaon nato ang atong isigkatawo ug handomon ang maayong binuhatan ni Hesus Kristo. Sa pagsaulog nato sa pagkatawo ni Hesus, matag Pasko gipakita nato ang gugma ngadto sa mga tawo nga anaa sa atong palibot. Gipabatyag nato kanila nga sila mahinungdanon sa atong kinabuhi. Gidawat nato si Hesus ug gitugtan nga mosulod sa atong kinabuhi aron magkahiusa kita sa gugma ug pagtuo.

Palaran kitang mga Pilipino nga libre ang pagsaulog nato sa Pasko. Dili sama sa ubang mga nasod ilabi na ang dili Kristiyano nga usa na ka dakong krimen bisan na lang ang pagkanta og Paskohanong awit.

Kanatong tanan, Malipayong Pagsaulog sa Pasko!

Pagsaylo

Alang nako sama katulin ni Ruping
Ang dagan sa Dory. Misaylo god ka
Sa gilubngan sa imong inunlan ug miabot
Sa dakbayan diin dili na mabati
Ang bagting sa kampana.

Miliwas na ang pista sa Jagna. Naglaba
Na gani si Nanay sa imong labhonon
Samtang naglitanya sa imong bansagon
Nagpangita hain gipadpad
Ang imong mga katawa.

Kon ibatbat ang dapit naabtan, ihunghong
Sa Habagat. Apan ayaw sultii
Si Nanay nga di ka na makamao moayo
Og kompyuter kay basin mangliki
Ang dughan nga naughan
Sa kataposang tinulo sa gatas bisan
Padayon ang ulan sa Bitaugan.

(Napatik sa Bisaya Magazine, Nobiyembre 17, 2010 issue)

Fruit Bags Vs. Fruitfly ubp. Kalabot sa Pummelo Production


USA sa dakong problema sa mga nananom og pummelo kun buongon, labi na sa Luzon, ang fruitfly. Kini ang pesteng insekto nga makahatag og dakong kadaot sa mga prutas sama sa chico, bayabas, caimito ug uban pang bunga nga mga utanon sama sa paliya, patola ug uban pa.

Ang fruitfly mangitlog diha sa nagakaugmad nga mga prutas ug kon ang mga itlog mapusa, ang larvae kun ulod maningaon sa unod sa prutas. Ang naatake nga mga prutas maahat sa pagkadalag hangtod nga matagak. Bisan gani ang mga prutas nga hapit na mahingkod mahimong madaot. Dili man tuod kini matagak gikan sa punoan apan dili na mahimong ikabaligya.

Ang tradisyonal nga paagi sa pag-esprey og insecticide aron pagpanalipod sa mga prutas gikan sa fruitfly dili lang dakog gasto, dili usab epektibo. Dunay daghang fruitfly kay bisan og ang usa ka mag-uuma mahimong nakapatay sa mga insekto diha sa iyang plantasyon, duna gihapoy mga fruitfly nga moabot gikan sa silingang mga umahan.

Gawas sa pag-esprey og pamatay-dangan, ang laing paagi sa pagkontrolar sa fruitfly nga nasulayan na gitawag nilag trapping. Sikopon ang laki nga fruitfly sa botelya nga dunay pheromone baits nga mag-atrak lang sa mga laki. Ang pagtuo sa kadaghanan nga kon ang mga laki mapuo, wala nay laki nga makigpares sa mga baye. Niining paagiha, bisan kon ang mga baye makapangitlog diha sa mga prutas, dili kini mapusa busa dili makahatag og kadaot.

Samtang ang teknik epektibo sa pagsikop og daghang laki nga fruitfly, dili gyod hingpit nga mapuo. Maong duna gihapoy kadaot, hinuon, dili na dako. Karon, usa ka bag-ong kalamboan ang paggamit og Supernet nga inangkat gikan sa Taiwan. Kini usa ka tagokon nga esprey gamit ang aerosol canister nga kasagaran i-esprey sa plastik nga mga botelya nga gipangbitay diha sa plantasyon. Kini nga teknik makasikop og daghang fruitfly apan walay garantiya nga ang populasyon sa fruitfly hingpit nga mapuo.

CLOTH FRUIT BAG
Karon aniay naugmad ang fruit bag nga ginama gikan sa panapton. Ang paggamit og cloth fruit bag usa ka seguradong paagi sa pagpanalipod sa bunga sa buongon gikan sa kadaot nga ikadulot sa fruitfly. Ang bag dako kaayo nga igong makasulod ang hingkod nga bunga. Duna kiniy higot aron sayon lang ang pagputos sa bunga og pagtangtang kon susihon ang kondisyon sa giputos nga prutas.

Usa ka tawo nga hingpit nga migamit sa bagging technique ug nagmalamposon mao si Rene Florencio. Dunay siyay 20 ka ektraya nga umahan sa Tarlac City nga gitamnan og manga ug pummelo. Ang prutas puston dayon sa higayon nga ang bunga niini susama na sa gidak-on sa itlog sa manok. Ang bag mogasto lag P5 matag usa apan kini gamay ra tandi sa bili sa wala madaot nga bunga sa buongon nga nagbaton og walay tatsa nga pamanit. Ug ang bag mahimo nga magamit pag-usab.

Si Florencio nagtanom og 500 ka grafted Magallanes pummelo lima ka tuig na ang minglabay. Nagsugod kini sa komersiyal nga pagpamunga sa dihang ang mga punoan nag-edad nag upat ka tuig. Hinuon, daghan sa mga prutas ang nadaot sa fruitfly. Sa ikalimang tuig, karong tuiga, ang mga punoan labi pang nagmabungahon. Sa dihang nakita niya kami nga nagputos sa kaugalingong namong tanom nga mga pummelo gamit ang cloth bag, miorder dayon siyag 20,000 ka bag sa mananahi. Karon, ang mga punoan sa buongon mabulokon gumikan sa nagkalainlaing kolor nga mga cloth bag apil na niini ang asul, abohon, biyoleta, pula ug dalag.

Sa dihang giimbitar mi niya sa iyang umahan pipila na ka semana ang minglabay, among gisusi ang kondisyon sa gipangputos nga mga bunga. Hamis ang pamanit sa mga bunga. Ang kinaiyahan nagtugot sa iyang mga punoan sa buongon nga mamungag daghan karong tuiga. Ang ubang mga punoan namungingi sa bunga nga ang kadaghanan moabot og 200 ka bunga.

NGANONG MANANOM OG BUONGON
Dunay daghang maayong rason nganong angay kitang magprodyus og daghang buongon. Una, usa kini sa lamian kan-on nga prutas ug halos tanang tawo mokaon niini. Ang problema lang niini kay ang maayong mga prutas mahal usab kaayo alang sa ordinaryong pumapalit. Usa kini ka maayong rason nganong angay kitang magprodyus og daghang buongon aron kon modaghan na ang suplay, posible na nga mous-os ang presyo niini sa kamerkadohan.

Ang suplay sa maayong kalidad sa bunga sa buongon nagkulang tungod kay mga 5,000 lang ka ektarya sa tibuok nasod ang gitamnan niining maong matang sa bungahoy. Gamay ra kini tandi sa 15,000 ka ektarya nga gigahin sa mga taga Thailand alang sa pagprodyus og pummelo.

Tandi usab sa mangga, ang buongon dugay nga madaot. Mahimo kining tipigan sulod sa usa ka buwan ubos sa ordinaryong kondisyon nga dili madaot, ug labi pang molungtad kon kini tipigan sa cold storage. Daghang punoan sa buongon ang mahimong matanom sa usa ka ektarya kaysa mangga. Ang girekomendar nga distansiya mga walo ka metro ang ulang samtang sa mangga, ang bag-ong rekomendasyon 12 ngadto sa 14 ka metro ang kalagyoon sa usag usa.

Laing bentaha sa buongon tandi sa mangga mao nga ang mga buongon mahimong komersiyal nga produktibo sulod lang sa upat ka tuig gikan sa pagtanom sa semilya. Sa kaso sa mangga, ang grafted planting material mahimong komersiyal nga produktibo pagtangkod og 7 ngadto sa walo ka tuig. Usab, ang punoan sa buongon dili na esprehan og flower inducer aron kini mamunga. Ang mga buwak sa buongon dili usab madaot bisan maabtan sa ting-ulan, dili sama sa mangga. Unya ang unang pagpangani masundan usab og laing pagpangani sulod sa usa ka tuig dili sama sa mangga nga kausa lang makaani sa usa ka tuig.

Ang buongon mahimo usab nga mapatubo sa daghang bahin sa nasod. Pero ngano nga mas daghang tawo ang gustong mananom og mangga? Kini tungod kay pipila lang ka Pilipino ang nasayod sa bentaha sa pagpananom og buongon. Ang laing rason mao nga dunay daghang makita nga mango planting materials kaysa buongon. Mao nga kasagaran kon maghunahuna nga mananom og bungahoy, ang una nilang mahunahuna mao ang mangga.

Dili lisod nga makaprodyus og maayong tanom nga buongon. Apan, diyotay lang ang nakaamgo nga ang mga tanom nagkinahanglan og hustong pag-atiman aron ang mga tanom produktibo ug ang ilang mga bunga maayog kalidad. Ning bag-o lang, usa ka tawo nga anaa sa construction business nga nagabase sa Marikina City apan dunay umahan sa Batac City sa Ilocos Norte miduol kanato aron magpatambag. Ngano, matod pa niya, nga ang grafted Magallanes pummelo nga iyang napalit nagprodyus og daghang bunga apan ang mga bunga gagmay? Dili kini aslom apan ang unod uga kaayo. Unya miingon siya nga ang punoan ug ang mga sanga nagpagawas og mga duga nga humok sa pirmero apan sa kadugayan mogahi sama sa resin.

Nasabtan nato ang iyang problema. Gipangutana nako siya kon iya ba kining giabonohan. Negatibo ang iyang tubag. Regular ba niyang gibisbisan ang punoan? Dili siya segurado kon gibuhat kini sa iyang gisaligan. Unya gibutyag niya nga ang buongon gitanom sa yuta nga batoon.

Ang problemadong punoan wala lang gyod maatiman sa husto. Kon ang buongon dili maabonohan, dili mabisbisan kon gikinahanglan ug ang yuta dili tabunok, ang punoan magmasakiton gayod. Magprodyus kini og tagokon nga duga. Kon ang punoan gilunasan sa nutrina, dali ra kining maatake sa mga sakit ug peste.

Aron magmabungahon ang iyang buongon, gisultihan nako nga kuskoson ang tanang tagokong duga sa punoan ug mga sanga niini. Inigkahuman, pintalan niya ang apektadong bahin og fungicide nga gihimong papilit pinaagi sa pagdugang og tubig. Ang tanom angay nga abonohan sa gisagol nga urea ug complete fertilizer. Ang organikong abono angay usab nga iaplay diha sa yuta. Mahimo kining pasundan og sinemanang pag-esprey og foliar fertilizer. Ang patay nga mga sanga, kon duna man, angay nga tangtangon. Kon dili mag-ulan, ang bungahoy angay nga regular nga bisbisan.

Gipasaligan nako siya nga ang iyang buongon makarekober kon iya lang kining atimanon og maayo. Ang maghimunga nga punoan sa buongon nagkinahanglan og daghang abono aron makaprodyus og daghan. Ang bag-ong libro bahin sa pummelo production ni Dr. Pablito P. Pamplona ug duha ka kauban sa University of Southern Mindanao naghisgot sa paagi sa pagpangabono ni Severino Belviz, usa ka malamposong pummelo grower gikan sa Calinan, Davao City.

Sa ika-9 ngadto sa ika-10 ka tuig sa punoan sa buongon, si Belviz nag-aplay og 10 ngadto sa 15 ka kilo matag punoan kada tuig, nga gibahin sa upat sa samang gidaghanon. Human sa pagpangani, nag-aplay siyag 2.5 ngadto sa 3.5 ka kilo matag punoan gamit ang ratio nga duha ka bahin sa nitrogen, usa ka bahin sa phosphorus ug usa ka bahin sa potash. Sa dili pa magsugod sa pagpamuwak ang punoan, nag-aplay siya og 2.5 ngadto sa 3.5 ka kilo matag punoan gamit ang ratio nga usa ka bahin sa nitrogen, usa ka bahin sa phosphorus ug usa ka bahin sa potash. Unya kon ang mga bunga susama na sa gidak-on sa itlog sa manok, nga mga duha ka buwan human ang pollination, nag-aplay siya og laing 2.5 ngadto sa 3.5 ka kilo gamit ang ratio nga duha ka bahin sa nitrogen, usa ka bahin sa phosphorus ug 4 ka bahin sa potash. Ang ikaupat nga aplikasyon ipahigayon duha ka bulan usa mangani. Nag-aplay siya og 2 ngadto sa 3 ka kilo sa potash matag punoan. Niining paagiha sa pagpangabono, si Belviz giingon nga makaani og 200 ngadto sa 400 ka bunga matag punoan matag tuig.

Si Dr. Pablito P. Pamplona nga among giubanan sa dihang mingbisita mi sa umahan ni Rene Florencio nagpahimug-at usab sa kahinungdanon sa hustong pagpuong. Kini nagpasabot nga mahinungdanon ang pagtangtang sa huyang nga mga sanga. Ang kinatung-an sa punoan angay nga mahinloan. Likayan nga magkasayloay ang mga sanga. Aron maseguro nga magmabungahon ang mga punoan, ang water sprouts (niwang nga mga sanga nga kasagaran motubo nga tul-id paitaas), ang himsog nga bag-ong mga sanga nga kasagaran motumaw gikan sa punoan niini angay nga tangtangon.

Gipahimug-atan ni Dr. Pamplona nga ang pagpuong ipahigayon matag duha ka semana. Samtang ang mga trabahante naglibot-libot sa plantasyon, angay nilang bantayan ang pagtumaw sa water sprouts. Sa higayon nga sila motumaw, dali lang kining matangtang gamit ang kamot.

Kon gusto kang masayod og dugang mahitungod sa produksiyon sa buongon, makaayo nga makahupot ikaw sa “Handbook on Pummelo Production Practices in the Asean” nga gisulat ni Dr. Pamplona, Marisa E. Garcia ug Rogelio G. Borres nga gipatik sa University of Southern Mindanao, Kabacan, Cotabato. Alang sa dugang kasayoran, mahimong makontak si Dr. Pamplona sa 0918-908-1227.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya.

Sustansiyadong Berdeng Pagkaon Alang sa Gatasang Kanding


ANG balanseng nutrisyon dili lang mahinungdanon sa tawo apan mahinungdanon usab sa mga hayop sa umahan, sama sa gatasang kanding. Ang berdeng pagkaon makadugang sa mga nutrina nga mahimong makuha sa hayop gikan sa formulated commercial feeds.

Sa nabaniog na nga Alaminos Goat Farm sa Laguna, nga nagpasiugda karon og Direct Sales Business Opportunity sa pagpamaligya og Milk Star Fresh Goat’s Milk, nga gidumala ni Rene Almeda ug sa duha niya ka anak nga sila si Art ug Totie, nagpokus ang ilang atensiyon partikular sa pagprodyus og igong suplay sa berdeng pagkaon sa tibuok tuig nga taas ang nutrisyonal nga bili. Nasayod ka ba, pananglitan, nga sila nananom karon og daghang kamunggay (Moringa oleifera)? Kini ang usa sa bag-ong kagamitan sa kamunggay nga kinaham nga utanon sa daghang bahin sa nasod ug karon gigamit sa pagprodyus og health and beauty products sama sa malunggay shampoo, ice cream, pan de sal, sabon, tsaa ug daghan pang uban.

Sa Alaminos Goat Farm, nagpasanay silag kamunggay sa duha ka paagi. Usa niini gitanom pinaagi sa pinutol nga lindog ug ang lain pinaagi sa liso. Ang makaikag ani kay ang mga liso giulang lang og pipila ka pulgada gikan sa matag usa ug nagprodyus og daghang nanahong palwa. Kini tungod kay gitanom sila sa yuta nga abunda sa tai sa kanding.

Tinuod, ang liso sa kamunggay mahimong itanom nga duol sa usag usa. Dili sila tugotan nga motubog taas pinaagi sa kanunayng pag-ani sa dahon niini. Dili kami makatuo sa sinugdanan sa dihang nadungog namo nga ang liso sa kamunggay alang sa produksiyon sa dahon mahimong ikatanom nga pipila lang ka sentemetro ang ulang. Apan nakita nako sa personal ang plantasyon sa langyawng magasin nga nagpakita sa plantasyon sa kamunggay diin kini gitanom sa mga laray sama sa mani. Ang mga dahon sa itaas, nasayran nato, puongon kanunay aron ang mga tanom magpabiling magtubo nga dili motaas.

Ang kamunggay girekomendar alang sa nanagpasuso nga mga inahan. Kini giingon nga mag-agni sa daghang produksiyon sa gatas sa tawo. Ug kini ang rason nganong ang mga Almedas naghunahuna nga kini maayo usab alang sa gatasang mga kanding.
Kon mahatagan sa hustong pagdumala – igong pag-abono ug kaumog (dili malumos sa tubig) magpabilin nga produktibo sa daghang katuigan. Kini ang usa ka tanom nga sayon patuboon sa nagkadaiyang bahin sa nasod.

Indigofera
Laing kakumpayan nga tanom nga gipatubo sa mga Almeda sa dinaghan mao ang Indigofera. Gamay kini nga leguminous tree nga nagprodyus og daghang dahon nga ginapakaon alang sa gatasang kanding. Hupong usab kini sa nutrina. Matod ni Rene Almeda, nagbaton kinig protina nga 24.5 porsento. Abunda usab kini sa calcium nga anaa sa gatas.

Ang Indigofera sayon usab patuboon. Matanom kini pinaagi sa liso. Ang hingkod nga mga punoan niini nga dili kanunay mapuongan mamunga nga dunay daghang liso. Ang liso sayon ra usab nga isabod. Sa igong organic manure ug pagmintinar sa igong kaumog sa yuta, ang punoan magprodyus og daghang dahon sa tibuok tuig. Ang dahonon niini nga mga sanga mahimong anihon matag 30 ka adlaw, matod ni Rene. Busa daghang kumpay ang makuha gikan sa punoan.

Mulberry
Laing kakumpayan nga tanom nga gipatubo sa mga Almeda sa dinaghan ang mulberry. Kini ang kahoy nga ang mga dahon gigamit alang sa pagkaon sa silkworms. Nagbaton usab kini og taas nga nutrina nga maayong ipakaon alang sa gatasang baka. Dunay daghang matang sa mulberry. Ang uban daghag gagmayng dahon kaysa uban. Ang matang sa mulberry nga dagkog dahon mao ang among nakita gikan sa Pakistan.

Ang mulberry tree magprodyus og berdeng dahon sa tibuok tuig kon mahatagan lang og igong abono (organic o dili) ug igong kaumog panahon sa ting-init. Sayon ra usab kining padaghanon ug kini usa ka dakong bentaha. Ang lindog sama kadak-a sa tudlo o sama kadako sa bukton sa bata mahimong itugsok sa yuta aron manggamot. Sulod sa pipila ka buwan, ang nanalid nga lindog mahimo nang itanom. Sahi sa ubang duha ka kakumpayan nga tanom nga nahisgotan sa itaas, ang mulberry matunhayon ug dili na kinahanglan ang pagtanom pag-usab basta ang punoan padayon lang mahatagan sa gikinahanglan niini.

Napier Grass
Kini ang usa ka sagbot nga pinalabi sa mga tag-iya sa Alaminos Goat Farm. Ang Napier paspas manubo nga sagbot nga matunhayon usab. Makaani kinig labing menos 4-5 ka tonelada sa usa ka ektarya matag 45 ka adlaw. Maoy gitamdan sa mga Almeda nga ang mga Napier maputol nga dili mosobra sa 45 ka adlaw gikan sa ulahing pagpamutol aron ang mga sagbot tam-is ug daling matunaw.

Dunay tulo ka nailhang matang sa Napier dinhi sa Pilipinas. Dunay usa nga karaan na nga gipaila-ila dinhi sa nasod daghang tuig na ang minglabay. Nasundan kini sa haybrid nga gipaila-ila gikan sa Estados Unidos pinaagi ni Martin Gomez, usa ka ransero gikan sa Laguna. Unya duna usay gitawag og Guatemalan Napier nga dagko og mga dahon kaysa duha ka nahaunang matang. Apan kini dili pa matanom sa kadaghanan. Pipila lang ka mag-uuma ang nakabaton niining matanga.

Ang Napier sayon nga pasanayon pinaagi sa nanalid nga pinutol nga lindog. Motubo kinig maayo sa yuta nga dunay igong kaumog ug daghan ang nalata nga tai sa hayop ug ubang prinosesong organikong abono.

Centrosema
Dunay laing kakumpayan nga tanom nga gipatubo ang mga Almeda. Kini ang Centrosema nga dugay nang gipatubo sa mga ransero sa nasod. Mahimo kining isagol sa ubang mga sagbot ug regular nga anihon. Kini giingon nga nagbaton og taas nga protina.

Sa laing bahin, gibutyag ni Rene nga sila nag-ugmad og 31 ka plot sa kakumpayan nga tanom nga gipahimutangan og overhead sprinklers. Matag adlaw, mamutol sila sa usa ka plot. Human nga maputlan ang 31 ka plot, ang unang plot andam na usab alang sa laing pag-ani. Kini usa ka praktikal nga paagi sa pagseguro sa inadlaw nga panginahanglan sa masabsab nga kumpay sa ilang gatasang kanding.

Ang Husto nga Pagpakaon
Dunay hustong paagi sa paglawog sa berdeng pagkaon alang sa mga hayop. Nagpahimug-at si Rene Almeda nga labing maayo nga hatagan ang mga hayop sa berdeng pagkaon sa ginagmay – kanang igo nilang mahurot sa mubong panahon. Ang pagkaon ihatag matag tulo ka oras. Ug dili angay nga idan-ok lang ang gikinahanglan nga inadlawng pagkaon sa dahon sa kahoy ug mga sagbot sa usa ka higayon sa pagpakaon.

Ingon ani ang hustong pagpamuhi og gatasang kanding. Kon ikaw anaa sa goat business, sulayig sagop ang pipila sa praktikal nga mga ideya gikan sa Alaminos Goat Farm. Ang mga ideya mahimo nimong maaplay sa laing proyekto sa panghayopan.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya.

Ania na Usab ang Agrilink


ANG labing gipaabot nga agricultural trade show sa nasod nagsingabot na. Busa, seguroa gayod ang imong eskedyul, nga makahigayon ka pagtambong sa maong okasyon. Gipasabot nato ang Agrilink 2010 nga ipahigayon gikan sa petsa 7 ngadto sa 9 sa Oktubre adto sa World Trade Center Metro Manila. Anaa kini mahimutang sa kanto Gil Puyat Avenue ug Diosdado Macapagal Blvd., Pasay City.

Sa gihapon, ang Agrilink (nga giapilan usab sa Foodlink ug Aqualink) salmotan sa pribadong mga kompaniya ug ahensiya sa kagamhanan nga magpakita sa nagkadaiyang mga produkto, teknolohiya ug serbisyo. Sa pribadong mga kompaniya, nag-apil na niini ang gikan sa ubang nasod sama sa China, Korea, Taiwan, United States, France, Germany, United Kingdom ug uban pa.

Maoy pahimug-atan karong tuiga ang good agricultural practices nga nagtumong sa pagtabang niadtong mga nanagnegosyo sa pagpanguma aron makasugakod sa kompetisyon sa lokal nga mga merkado ingon man usab sa gawas sa nasod.

Ang Agrilink karong tuiga maghatag og espesyal nga pagtuki sa small ruminants, nga nagpasabot sa mga kanding ug karnero. Ang small ruminants misulbong karon nga mahinungdanong kabahin sa lokal nga agrikultura nga mahimong makahatag og kita sa dagkong entreprenor ingon man usab sa gagmayng mag-uuma sa kabanikanhan.

Tungod sa science-based farming technology, ang gituohan kaniadto nga dili mahimo ubos sa lokal nga kondisyon, mahimo nang malamposon nga mapahigayon karon. Sama sa commercial goat dairying, pananglitan. Ang makaikag nga sugilanon sa labing malamposong nanagprodyus og gatas sa kanding sa komersiyal dinhi sa nasod, tukion sa usa ka pasinati sa unang adlaw pa lang sa Agrilink. Kini ang sugilanon sa Milk Star brand nga giprodyus sa Alaminos Goat Farm sa Laguna nga kasamtangang ginabaligya karon sa Metro Manila pinaagi sa duha ka dagkong supermarket chain.

Gipamatud-an sa Alaminos Goat Farm nga sa haom nga genetics, hustong nutrisyon ug pagdumala, ang kanding nga Saanen mahimong makaprodyus og upat ka litro nga gatas matag adlaw sulod sa 300 ka adlaw nga lactation. Ang usa ka panukiduki nga giabaga sa Philippine Council for Agriculture, Forestry and Natural Resources Research and Development (PCARRD) gipahigayon sugod sa miaging tuig hangtod karong tuiga. Ug napamatud-an nga ang goat dairying mahimong kapanguwartahan sa paggamit sa hustong mga teknolohiya.

Sa Agrilink 2010, upat ka eksperto ang mamulong sa pasinati nga giulohan og “Kambing: SAGOat sa Kahirapan, the Milk Star Experience.” Si Rene Almeda, nagsilbing consultant sa iyang anak nga si Art kinsa maoy rehistradong tag-iya sa Alaminos Goat Farm, maoy magpasiuna sa seminar. Ipahat niya sa manambong ang mga teknolohiya nga nakatabang nga maangkon niya ang kalamposan sa goat dairy farming. Usa sa ilang praktikal nga estratehiya mao ang pag-establisar sa gitawag nilag AGF Salad Garden. Kini gilangkoban sa plot sa kakumpayan nga mga tanom sama sa Indigofera, Napier ug ubang mga matang diin sila mamutol og berdeng pagkaon matag adlaw aron isuplemento sa concentrates o komersiyal nga pagkaon nga ginahatag nila sa ilang mga hayop. Gusto nila nga kini masagop usab sa ubang mga mag-uuma, bisan niadtong nanag-alima og laing hayop.

Si Dr. Edwin Villar, direktor sa Livestock Research Division sa PCARRD, magpasabot sa mga manambong sa kaugmarang gipahigayon sa PCARRD Rural Enterprise Development (RED) project sa mga kanding. Ang proyekto naimplementar na sa Ilocos, Cagayan Valley, Tarlac ug sa Rehiyon 8 diin ang clusters sa small goat farmers ginahatagan og igong pagbansay ug superbisyon sa pagpahigayon sa kaugalingon nilang mga proyekto ingon nga usa ka seryosong negosyo. Kini giisip nga usa ka labing praktikal nga paagi sa pagsangyaw sa sayantipik nga pagpamuhi og kanding.

Sa laing bahin, si Dr. Emilio Cruz, direktor sa Small Ruminants Center sa Central Luzon State University magtuki sa kahinungdanon sa papel sa nutrisyon, labi na sa paggamit sa low cost forage grass and legume combination sa pagpakaon sa mga kanding. Ang Small Ruminants Center nagsulay na sa nagkadaiyang mga modyul nga nagtumong sa paghimo nga ang pagpamuhi og kanding mokita ug malungtaron alang sa gagmayng mga mag-uuma sa kabanikanhan.

Ang ikaupat nga mamumulong mao si Dr. Jonathan Nayga sa Isabela State University kinsa magpasundayag sa PCARRD-assisted research project sa artificial insemination sa mga kanding. Bahin kini sa semen collection and preservation ginamit ang powder extender.

Gawas sa mga pasinati, duna usay mga eksibit sa buhing mga hayop sa gawas sa exhibition area sama sa karnero, baboy ug manok. Si Dr. Rey Itchon sa Solraya Enterprises mibutyag nga mag-eksibit sila sa ilang Sunshine free-range chickens. Ug magpasiugda usab siya og pasinati ug libreng konsultasyon sa free-range poultry raising sa gawas sa exhibition area.

Sa sulod sa World Trade Center, ang mga dumuduong makakita sa nagkadaiyang mga produkto ug serbisyo. Nag-apil na niini ang mga makina sa umahan, feedmilling equipment, poultry equipment, fresh and processed food products, aquaculture technologies, grain processing machines, organic food products, crop protection products, abono ug daghan pang uban.

Sa outdoor exhibit area usab, dunay daghang bungahoy ug ornamental plants nga mahimong mapalit sa publiko. Kini nag-apil sa superyor nga mga matang sa buongon, carabao mango ug imported nga matang sa mangga, makopa, Longkong ug Duku lanzones, rambutan, durian ug uban pa.

Dugang pa gayod, may raffles pa diin kaping dosena sa mga kanding ug karnero ang gitaganang premyo sa palarang mabunot nga attendees.
Dili sama sa ubang trade fairs, ang Agrilink bukas ug libre alang sa publiko. Busa, seguroa gayod nga dili ka makapalta sa Agrilink 2010 edition.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Ang Harvest Festival sa Quezon City


GIABIBAHAG maayo si Sekretaryo sa Agrikultura Proceso J. Alcala sa gipahigayong tulo ka adlaw nga AANI Harvest Festival sa Quezon Memorial Circle sa Quezon City di pa lang dugay. Ang mga mag-uuma nga gikan sa nagkalainlaing dapit sa Luzon mihangop niya, ang matag usa gusto nga magpakuhag hulagway uban sa sekretaryo. Ang harvest festival bukas ug libre sa publiko.

Ang pista sa abot sa umahan gipahigayon aron pagsaulog sa ika-14 nga anibersaryo sa Agri-Aqua Network International (AANI) diin gitambongan sa nagkadaiyang grupo sa mga mag-uuma ingon man indibidwal nga mga mag-uuma kinsa nanagladlad sa nagkadaiya nilang mga produkto ug serbisyo. Ang Departamento sa Agrikultura, ilabi na ang Bureau of Fisheries and Aquatic Resources, maoy cooperator ug nag-eksibit usab og mga matang sa isda nga ilang gisangyaw karon alang sa komersiyal nga produksiyon.
Gipahibalo ni Sekretaryo Alcala ang dakong tumong karon sa DA aron maangkon ang abundang suplay sa nagkadaiyang produktong agrikultural (mga tanom ug hayopan sa umahan) nga makaseguro sa maayong kita sa mga mag-uuma ug maseguro usab ang seguridad sa pagkaon alang sa mga pumapalit. Gipahimug-atan niya nga mas labing maayo nga kunhoran ang pag-angkat og bugas. Ang kuwarta nga gamiton alang sa pag-angkat og bugas angay nga gamiton sa pagpalit og bugas nga naprodyus sa lokal nga mga mag-uuma aron sila madasig nga magprodyus og dugang pang bugas-humay. Ang iyang target, nga maangkon nato ang self-sufficiency sa bugas human sa tulo ka tuig.

Usa ka maayong balita, niya pa, nga duna na karoy pundo sa kagamhanan alang sa pag-implementar sa Organic Agriculture Law nga napalabang sa sayong bahin ning tuiga. Usa siya ka madupotong tig-adbokar sa organikong pagpanguma ug gipasalig niya ang pag-abag sa kagamhanan sa pagpangita og dapit diin ipahimutang ang organic center o trading post.

Sa paghisgot sa agricultural trading post, gibutyag niya nga aduna nay usa nga naestablisar sa Tayabas City sa Quezon. Kini ang ikaduhang trading post sa lalawigan. Pipila ka tuig ang minglabay, si kanhi Kongresista Alcala nagpahimutang sa unang agricultural trading post sa Sariaya, Quezon. Sa ngadto-ngadto, daghan pa ang mahimong mapahimutang sa estratehikong dapit sa nasod. Ang pagpahimutang og trading post o bagsakan usa ka paagi aron ang mga mag-uuma, labi na ang mga gagmay, makabaligya sa taas nga presyo sa ilang mga abot.

Ang grupo sa mga mag-uuma nga mingsalmot sa harvest festival mao ang Samahang Magsasaka sa Paraang Organiko sa Kaunlaran ng Tayabas, sa Tayabas Quezon; Bauan Organic Farming Association of Bauan, Batangas; Kasamahan sa Kalikasang Pagsasaka (KAKASA) Multi-purpose Cooperative of Baras, Rizal; Pililla, Rizal Farmers Group pinangulohan ni Rolando Villanueva; Kolo Ka Koloy, Inc. (Dumagats of Montalban) pinangunahan ni Nora Vertudez; Stada Aetas Pilipino Agta Tribal Council of Elders sa Barangay Antipolo, Buhi, Camarines Sur pinangunahan ni Elena Sta. Ana.

Ang Malunggay Farmers Association of Camarines Norte inunhan ni Terso Rasco; Benguet State University nga gipangunahan ni Presidente Rogelio Colging; Central Luzon State University pinangunahan ni Dr. Fe Porciuncula; Antipolo Farmers Group pinangunahan ni Rey Estampador; Tanay Farmers Group pinangunahan ni Nelcar Llano; Pagsanjan Farmers Group pinangunahan ni Boy Austria; Nasugbu, Batangas Farmers Group pinangunahan ni Larry Caisip; Diversified Agriculture Herbal & Organic Network pinangunahan ni Benjie Roxas, Jr; Kasama Ka Organik Cooperative pinangunahan ni Dr. Gani Catedral.

Ang mga indibidwal nga nanagladlad sa ilang mga produkto ug serbisyo nag-apil nila ni Pio Rodriguez kinsa nagpakita sa iyang biogas unit; Jun Catan sa Mapecon nga nagpakita sa iyang green charcoal-powered stove ug oven; Dr. Rey ug Sandy Itchon kinsa nag-display sa ilang Sunshine free-range chickens, organic eggs ug prinoseso nga karne sa manok; Rene Almeda ug mga anak sa Alaminos Goat Farm kinsa nag-introdyus usab sa ilang prinosesong karne sa kanding, preskong gatas ug ice cream; Gil ug Prime Quizon sa ilang mga pabo; Ruselle ug Neils Buenviaje sa ilang organic vegetables, chilled tuba ug uban pa.

Ang harvest festival gilangkoban usab sa mga lektyur, demonstrasyon ug forum sa haom-sa-panahon nga mga topiko sa pangisdaan, organic farming, pagpananaman ug uban pa. Duna usay Agri-Kapihan diin si Dr. Rey Itchon naghisgot sa produksiyon sa Sunshine free-range chicken; Ben Rara sa produksiyon sa kanding ug karnero; ug Gil Quezon sa produksiyon sa pabo. Duna usay demonstrasyon sa waterless ug oilless cooking. Sa kataposang adlaw, si Jojo Baldia naglektyur bahin sa freshwater ornamental fish production.

Ang AANI nga nagsugod sa 1996, nagpokus sa pagsangyaw sa teknolohiya sa pagpanguma ingon man pagpalambo sa weekend markets diin ang mga mag-uuma direktang makabaligya sa ilang mga abot ngadto sa mga pumapalit. Nagdumala kini og weekend market didto sa Food Terminal Inc. sa Taguig City. Duna usab kiniy operasyon sa Quezon Memorial Circle. Nagpahigayon kinig regular nga mga seminar ingon man farm tours. Dugang niini, nagdumala usab kini og organic farm sa Antipolo City. Ang bise presidente ug operations manager niini mao si Pol Rubia, usa ka enhinyero kinsa nagdumala usab sa kaugalingon niyang punong sa wala pa masugdi ang AANI.

Ang AANI nagpahigayon og farm tour aron ang mga partisipante makasud-ong sa personal sa naugmad nga mga praktis sa progresibong proyektong agrikultural. Pipila sa mga farm nga nabisita di pa lang dugay mao ang Real Fresh Dairy Farm ni kanhi Senador Ramon Magsaysay Jr. sa Calauan, Laguna; ang organikong umahan ni Ronald ug Josie Costales sa Majayjay, Laguna; ang Center for Rural Technology Development sa Bay, Laguna; ang Pangasius project sa St. Martha Farm sa Teresa, Rizal; ang Teresa Orchard & Nursery sa Teresa, Rizal usab; ug ang organikong umahan ni Pol Rubia sa Candelaria, Quezon.

Niadtong Agosto 14, ang AANI nagpasiugda og tour adto sa Platinum Island Farm sa Tanay, Rizal. Kini ang umahan nga gidumala ni Ruselle Buenviaje, ang 28 anyos nga chemical engineer, kinsa miluwat sa corporate job sa dakbayan aron pag-ugba og organic farming. Sertipikado siyang organic farmer ubos sa Organic Certification Center of the Philippines.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Bighead Carp: Labing Baratong Isda Alang sa Masa


KON dunay matang sa isda nga nagtanyag og ubos nga presyo sa mga pumapalit sa Kamanilaan, dili kini tilapya, dili bangus o galunggong kun tabudlos. Kini ang Bighead carp. Usa kini ka paspas-motubo nga isda sa tab-ang nga gipaila-ila gikan sa Tsina panahon sa administrasyon ni Marcos ug gianggaan gani og Imelda fish. Halos tanang merkado sa Kamanilaan karon, ang mga mamaligyaayg isda maghanyag niini ingon nga “Maya-maya” nga usa ka taas og bili nga matang sa isda.

Daghang salamat sa mga eksperto sa National Inland Fisheries Technology Center sa Tanay ug sa Binangonan Freshwater Station sa SEAFDEC, parehong naa sa Rizal, nga paspas nagprodyus og fingerlings. Ang pribadong mga entreprenor nakakat-on unsaon pagpasanay ang Bighead, aron sa pagseguro nga adunay makuha nga fingerlings alang sa grow out operators ug sa pagpamuhi niini sa katubigan sa mga lungsod.

Karon, ang Bighead carp giprodyus nga dinaghan sa fishpens diha sa Laguna Lake ingon man usab sa uban pang mga laguna lukop Pilipinas. Ang Bighead carp nagtanyag og daghang bentaha. Kini ang labing paspas-motubo nga matang bisan og dili pakan-on og commercial feeds. Sulod sa unom ngadto sa walo ka bulan, motimbang na kinig usa ka kilo. Ug kon moabot na kini sa ingon nga timbang, ang pagtubo labi pang paspas, matod ni Ireneo Calugbang, kinsa nagsuperbisar og gatosan ka ektaryang fishpens sa Laguna Lake nga gitagana lang gyod sa produksiyon sa Bighead sulod sa minglabayng 30 ka tuig.

Sa usag tunga ngadto sa duha ka tuig, ang pipila kanila motimbang nag walo ka kilo. Ang duha ka tuig nga Bighead carp nga gihimong kober sa isyu sa Agriculture magazine sa Agosto mitimbang og walo ka kilo. Gikan kini sa fishpen sa Frabelle Corporation sa Tanay. Sa nanglabayng mga tuig, daghang Bighead carp ang naprodyus sa Laguna Lake. Matod ni Calugbang, sa halos tanang bahin sa tuig, ang Frabelle nga dunay fishpens sa Jala-jala mag-ani og unom ngadto sa walo ka tonelada matag adlaw. Sa mga bulan nga kusog ang panginahanglan, mag-ani silag 12 ngadto sa 15 ka tonelada sa nagkadaiyang gidak-on gikan sa usa ka kilo ngadto sa walo ka kilo matag usa.

Ang Bighead carp usa gayod ka labing baratong isda alang sa masa, matod ni Calugbang. Karon, ang kasamtangang presyo nga makuha nila gikan sa fishport sa Cardona naa sa P23 ngadto sa 26 kada kilo. Kon ang sama mabaligya sa merkado, ang premium slices mabaligya sa tag-P60 kada kilo o labawg diyotay, depende sa mga merkado.

Panahon sa Disyembre ngadto sa Enero sa higayon nga ang mga isda sa dagat ug ubang matang sa isda sa tab-ang sama sa bangus ug tilapya magkulang ang suplay, ang fishport prices mosaka ngadto sa P40 ngadto sa P45 kada kilo. Pero kini mas barato pa gayod kaysa bangus ug tilapya.

Human nga mikusukuso ang bagyo, ug daghang isda ang nakagawas gikan sa fishpens, ang Bighead carp mibarato pag-ayo sa tag-P5 kada kilo sa mga stall daplin sa kalsada sa Laguna Lake, matod ni Culagbang. Kini ang mga isda nga nakuha sa gagmayng mangingisda.

Ang Bighead carp wala makakontribyut sa polyusyon sa Laguna tungod kay wala man sila pakan-a og komersiyal nga feeds. Hingpit lang silang nagdepende sa natural nga mga pagkaon sa lawa alang sa ilang pagpakabuhi.

Duna lay gamayng diperensiya sa Bighead tandi sa ubang mga matang. Ang ubang tawo nagkonsiderar nga ang Bighead carp dili maayog lami tandi sa bangus o tilapia. Apan sa hustong pagluto, ang Bighead mahimo usab nga lamian.

Pipila ka tuig ang minglabay, ang Binangonan Freshwater Station nagpahigayon og “Karpistahan” diin nagkadaiyang Bighead carp recipes ang giandam alang sa pagtagbaw sa panilaw sa kadaghanan. Kini nag-apil sa carp lumpia, kaldereta, sinigang sa miso, adobo, curry carp, carp in coconut milk, arroz carpa, kilawin, hamonado, embutido ug pinirito. Duna usay surimi-based food products nga ginama gikan sa Bighead carp meat, nag-apil na niini ang carp nuggets, fishball, carp burgers ug kikiam. Ang surimi mao ang minced fish flesh nga gitangtangan og bukog una giporma alang sa nagkadaiyang preparasyon.

Panahon sa “Karpistahan” mga napulo na ka tuig ang minglabay, usa ka eksperto sa Philippine Council for Aquatic and Marine Research and Development (PCAMRD) nagbatbat sa dakong potensiyal sa Bighead carp alang sa surimi-making. Ang mga Haponanon kinsa nag-una sa pagprodyus og surimi nagagamit lang og isda sa dagat sa paghimo nilag mga produkto gikan sa isda. Gibutyag usab nga usa ka Pilipino nga eskperto ang unang migamit og isda sa tab-ang, ang Bighead carp, sa paghimo og surimi-base food products.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Fruit Bags Vs. Fruitfly ubp. Kalabot sa Pummelo Production


USA sa dakong problema sa mga nananom og pummelo kun buongon, labi na sa Luzon, ang fruitfly. Kini ang pesteng insekto nga makahatag og dakong kadaot sa mga prutas sama sa chico, bayabas, caimito ug uban pang bunga nga mga utanon sama sa paliya, patola ug uban pa.

Ang fruitfly mangitlog diha sa nagakaugmad nga mga prutas ug kon ang mga itlog mapusa, ang larvae kun ulod maningaon sa unod sa prutas. Ang naatake nga mga prutas maahat sa pagkadalag hangtod nga matagak. Bisan gani ang mga prutas nga hapit na mahingkod mahimong madaot. Dili man tuod kini matagak gikan sa punoan apan dili na mahimong ikabaligya.

Ang tradisyonal nga paagi sa pag-esprey og insecticide aron pagpanalipod sa mga prutas gikan sa fruitfly dili lang dakog gasto, dili usab epektibo. Dunay daghang fruitfly kay bisan og ang usa ka mag-uuma mahimong nakapatay sa mga insekto diha sa iyang plantasyon, duna gihapoy mga fruitfly nga moabot gikan sa silingang mga umahan.

Gawas sa pag-esprey og pamatay-dangan, ang laing paagi sa pagkontrolar sa fruitfly nga nasulayan na gitawag nilag trapping. Sikopon ang laki nga fruitfly sa botelya nga dunay pheromone baits nga mag-atrak lang sa mga laki. Ang pagtuo sa kadaghanan nga kon ang mga laki mapuo, wala nay laki nga makigpares sa mga baye. Niining paagiha, bisan kon ang mga baye makapangitlog diha sa mga prutas, dili kini mapusa busa dili makahatag og kadaot.

Samtang ang teknik epektibo sa pagsikop og daghang laki nga fruitfly, dili gyod hingpit nga mapuo. Maong duna gihapoy kadaot, hinuon, dili na dako. Karon, usa ka bag-ong kalamboan ang paggamit og Supernet nga inangkat gikan sa Taiwan. Kini usa ka tagokon nga esprey gamit ang aerosol canister nga kasagaran i-esprey sa plastik nga mga botelya nga gipangbitay diha sa plantasyon. Kini nga teknik makasikop og daghang fruitfly apan walay garantiya nga ang populasyon sa fruitfly hingpit nga mapuo.

CLOTH FRUIT BAG
Karon aniay naugmad ang fruit bag nga ginama gikan sa panapton. Ang paggamit og cloth fruit bag usa ka seguradong paagi sa pagpanalipod sa bunga sa buongon gikan sa kadaot nga ikadulot sa fruitfly. Ang bag dako kaayo nga igong makasulod ang hingkod nga bunga. Duna kiniy higot aron sayon lang ang pagputos sa bunga og pagtangtang kon susihon ang kondisyon sa giputos nga prutas.

Usa ka tawo nga hingpit nga migamit sa bagging technique ug nagmalamposon mao si Rene Florencio. Dunay siyay 20 ka ektraya nga umahan sa Tarlac City nga gitamnan og manga ug pummelo. Ang prutas puston dayon sa higayon nga ang bunga niini susama na sa gidak-on sa itlog sa manok. Ang bag mogasto lag P5 matag usa apan kini gamay ra tandi sa bili sa wala madaot nga bunga sa buongon nga nagbaton og walay tatsa nga pamanit. Ug ang bag mahimo nga magamit pag-usab.

Si Florencio nagtanom og 500 ka grafted Magallanes pummelo lima ka tuig na ang minglabay. Nagsugod kini sa komersiyal nga pagpamunga sa dihang ang mga punoan nag-edad nag upat ka tuig. Hinuon, daghan sa mga prutas ang nadaot sa fruitfly. Sa ikalimang tuig, karong tuiga, ang mga punoan labi pang nagmabungahon. Sa dihang nakita niya kami nga nagputos sa kaugalingong namong tanom nga mga pummelo gamit ang cloth bag, miorder dayon siyag 20,000 ka bag sa mananahi. Karon, ang mga punoan sa buongon mabulokon gumikan sa nagkalainlaing kolor nga mga cloth bag apil na niini ang asul, abohon, biyoleta, pula ug dalag.

Sa dihang giimbitar mi niya sa iyang umahan pipila na ka semana ang minglabay, among gisusi ang kondisyon sa gipangputos nga mga bunga. Hamis ang pamanit sa mga bunga. Ang kinaiyahan nagtugot sa iyang mga punoan sa buongon nga mamungag daghan karong tuiga. Ang ubang mga punoan namungingi sa bunga nga ang kadaghanan moabot og 200 ka bunga.

NGANONG MANANOM OG BUONGON
Dunay daghang maayong rason nganong angay kitang magprodyus og daghang buongon. Una, usa kini sa lamian kan-on nga prutas ug halos tanang tawo mokaon niini. Ang problema lang niini kay ang maayong mga prutas mahal usab kaayo alang sa ordinaryong pumapalit. Usa kini ka maayong rason nganong angay kitang magprodyus og daghang buongon aron kon modaghan na ang suplay, posible na nga mous-os ang presyo niini sa kamerkadohan.

Ang suplay sa maayong kalidad sa bunga sa buongon nagkulang tungod kay mga 5,000 lang ka ektarya sa tibuok nasod ang gitamnan niining maong matang sa bungahoy. Gamay ra kini tandi sa 15,000 ka ektarya nga gigahin sa mga taga Thailand alang sa pagprodyus og pummelo.

Tandi usab sa mangga, ang buongon dugay nga madaot. Mahimo kining tipigan sulod sa usa ka buwan ubos sa ordinaryong kondisyon nga dili madaot, ug labi pang molungtad kon kini tipigan sa cold storage. Daghang punoan sa buongon ang mahimong matanom sa usa ka ektarya kaysa mangga. Ang girekomendar nga distansiya mga walo ka metro ang ulang samtang sa mangga, ang bag-ong rekomendasyon 12 ngadto sa 14 ka metro ang kalagyoon sa usag usa.

Laing bentaha sa buongon tandi sa mangga mao nga ang mga buongon mahimong komersiyal nga produktibo sulod lang sa upat ka tuig gikan sa pagtanom sa semilya. Sa kaso sa mangga, ang grafted planting material mahimong komersiyal nga produktibo pagtangkod og 7 ngadto sa walo ka tuig. Usab, ang punoan sa buongon dili na esprehan og flower inducer aron kini mamunga. Ang mga buwak sa buongon dili usab madaot bisan maabtan sa ting-ulan, dili sama sa mangga. Unya ang unang pagpangani masundan usab og laing pagpangani sulod sa usa ka tuig dili sama sa mangga nga kausa lang makaani sa usa ka tuig.

Ang buongon mahimo usab nga mapatubo sa daghang bahin sa nasod. Pero ngano nga mas daghang tawo ang gustong mananom og mangga? Kini tungod kay pipila lang ka Pilipino ang nasayod sa bentaha sa pagpananom og buongon. Ang laing rason mao nga dunay daghang makita nga mango planting materials kaysa buongon. Mao nga kasagaran kon maghunahuna nga mananom og bungahoy, ang una nilang mahunahuna mao ang mangga.

Dili lisod nga makaprodyus og maayong tanom nga buongon. Apan, diyotay lang ang nakaamgo nga ang mga tanom nagkinahanglan og hustong pag-atiman aron ang mga tanom produktibo ug ang ilang mga bunga maayog kalidad. Ning bag-o lang, usa ka tawo nga anaa sa construction business nga nagabase sa Marikina City apan dunay umahan sa Batac City sa Ilocos Norte miduol kanato aron magpatambag. Ngano, matod pa niya, nga ang grafted Magallanes pummelo nga iyang napalit nagprodyus og daghang bunga apan ang mga bunga gagmay? Dili kini aslom apan ang unod uga kaayo. Unya miingon siya nga ang punoan ug ang mga sanga nagpagawas og mga duga nga humok sa pirmero apan sa kadugayan mogahi sama sa resin.

Nasabtan nato ang iyang problema. Gipangutana nako siya kon iya ba kining giabonohan. Negatibo ang iyang tubag. Regular ba niyang gibisbisan ang punoan? Dili siya segurado kon gibuhat kini sa iyang gisaligan. Unya gibutyag niya nga ang buongon gitanom sa yuta nga batoon.

Ang problemadong punoan wala lang gyod maatiman sa husto. Kon ang buongon dili maabonohan, dili mabisbisan kon gikinahanglan ug ang yuta dili tabunok, ang punoan magmasakiton gayod. Magprodyus kini og tagokon nga duga. Kon ang punoan gilunasan sa nutrina, dali ra kining maatake sa mga sakit ug peste.

Aron magmabungahon ang iyang buongon, gisultihan nako nga kuskoson ang tanang tagokong duga sa punoan ug mga sanga niini. Inigkahuman, pintalan niya ang apektadong bahin og fungicide nga gihimong papilit pinaagi sa pagdugang og tubig. Ang tanom angay nga abonohan sa gisagol nga urea ug complete fertilizer. Ang organikong abono angay usab nga iaplay diha sa yuta. Mahimo kining pasundan og sinemanang pag-esprey og foliar fertilizer. Ang patay nga mga sanga, kon duna man, angay nga tangtangon. Kon dili mag-ulan, ang bungahoy angay nga regular nga bisbisan.

Gipasaligan nako siya nga ang iyang buongon makarekober kon iya lang kining atimanon og maayo. Ang maghimunga nga punoan sa buongon nagkinahanglan og daghang abono aron makaprodyus og daghan. Ang bag-ong libro bahin sa pummelo production ni Dr. Pablito P. Pamplona ug duha ka kauban sa University of Southern Mindanao naghisgot sa paagi sa pagpangabono ni Severino Belviz, usa ka malamposong pummelo grower gikan sa Calinan, Davao City.

Sa ika-9 ngadto sa ika-10 ka tuig sa punoan sa buongon, si Belviz nag-aplay og 10 ngadto sa 15 ka kilo matag punoan kada tuig, nga gibahin sa upat sa samang gidaghanon. Human sa pagpangani, nag-aplay siyag 2.5 ngadto sa 3.5 ka kilo matag punoan gamit ang ratio nga duha ka bahin sa nitrogen, usa ka bahin sa phosphorus ug usa ka bahin sa potash. Sa dili pa magsugod sa pagpamuwak ang punoan, nag-aplay siya og 2.5 ngadto sa 3.5 ka kilo matag punoan gamit ang ratio nga usa ka bahin sa nitrogen, usa ka bahin sa phosphorus ug usa ka bahin sa potash. Unya kon ang mga bunga susama na sa gidak-on sa itlog sa manok, nga mga duha ka buwan human ang pollination, nag-aplay siya og laing 2.5 ngadto sa 3.5 ka kilo gamit ang ratio nga duha ka bahin sa nitrogen, usa ka bahin sa phosphorus ug 4 ka bahin sa potash. Ang ikaupat nga aplikasyon ipahigayon duha ka bulan usa mangani. Nag-aplay siya og 2 ngadto sa 3 ka kilo sa potash matag punoan. Niining paagiha sa pagpangabono, si Belviz giingon nga makaani og 200 ngadto sa 400 ka bunga matag punoan matag tuig.

Si Dr. Pablito P. Pamplona nga among giubanan sa dihang mingbisita mi sa umahan ni Rene Florencio nagpahimug-at usab sa kahinungdanon sa hustong pagpuong. Kini nagpasabot nga mahinungdanon ang pagtangtang sa huyang nga mga sanga. Ang kinatung-an sa punoan angay nga mahinloan. Likayan nga magkasayloay ang mga sanga. Aron maseguro nga magmabungahon ang mga punoan, ang water sprouts (niwang nga mga sanga nga kasagaran motubo nga tul-id paitaas), ang himsog nga bag-ong mga sanga nga kasagaran motumaw gikan sa punoan niini angay nga tangtangon.

Gipahimug-atan ni Dr. Pamplona nga ang pagpuong ipahigayon matag duha ka semana. Samtang ang mga trabahante naglibot-libot sa plantasyon, angay nilang bantayan ang pagtumaw sa water sprouts. Sa higayon nga sila motumaw, dali lang kining matangtang gamit ang kamot.

Kon gusto kang masayod og dugang mahitungod sa produksiyon sa buongon, makaayo nga makahupot ikaw sa “Handbook on Pummelo Production Practices in the Asean” nga gisulat ni Dr. Pamplona, Marisa E. Garcia ug Rogelio G. Borres nga gipatik sa University of Southern Mindanao, Kabacan, Cotabato. Alang sa dugang kasayoran, mahimong makontak si Dr. Pamplona sa 0918-908-1227.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Babayeng Enhinyero, Sertipikadong Organikong Mag-uuma

NAGKADAGHAN ang mga Pilipino karon nga mingsalga sa organikong pagpanguma. Ug dili lang sila ordinaryong mga mag-uuma. Ang uban kanila mga propesyonal nga dili gyod gradwado sa agrikultura. Usa ka babayeng propesyonal kinsa nag-ugba sa kaugalingon niyang matang sa organikong pagpanguma mao si Ruselle Buenviaje, usa ka chemical engineer nga nakatapos sa iyang kurso sa University of the Philippines niadtong 2003.

Ang 28 anyos ug dalaga nga si Ruselle nakakaplag nga ang organikong pagpanguma makatagbaw ug makapahimsog. Nakatrabaho na siya sa dakbayan sa duha ka kompaniya human sa iyang gradwasyon apan miluwat siya sa kataposan niyang trabaho sa usa ka multinational French firm niadtong 2007 aron pagdebelop sa Platinum Island Farm sa bukirang bahin sa Daraitan, Tanay, Rizal.

Nahagit si Ruselle sa pagsulod sa pagpanguma human nga ang iyang mga ginikanan mipalit og 5.5 ektaryas niadtong 2007. Wala madugay human niadto, nahidugang ang 6.5 ektaryas nga kasikbit sa nauna nilang napalit nga yuta, ug nakapalit pa usab silag laing 3 ka ektarya diha ra usab sa duol. Busa mikabat na sa 15 ektaryas ang ila karong gitikad. Ang nakaayo ning ilang luna kay taas ang elebesyon niini diin kasarangan ang klima ug layo kaayo sa polyusyon. Anaa usay makuhang tubig gikan sa gamayng suba nga duol ra sa ilang luna. Busa, maingon nato nga usa kini ka maayong dapit alang sa pagpatubo og nagkadaiyang tanom.

Bisan busy ang iyang mga ginikanan nga sila si Ernesto ug Lisa ingon man ang bugtong niyang igsoon sa pag-atiman sa construction business sa pamilya, hugot silang mingsuportar kang Ruselle sa pagpanguma niini. Tungod kay iregular ang porma sa yuta, nga may bahin nga patag ug kindang-kindang, nagtukod ang iyang amahan og farm road nga bastanteng kaagian og de makinang mga sakyanan. Nagtukod usab ang iyang amahan og duha ka modernong greenhouse alang sa pagpatubo og high-value crops sama sa lettuce, strawberry ug culinary herbs. Ug kay mahinungdanon man lagi kaayo ang sistema sa tubig alang sa mga tanom labi na usab sa livestock production, nagpahimutang silag dakong tangke sa tubig sa habogon nga bahin sa ilang luna alang sa epektibong irigasyon.

Walay pormal nga edukasyon sa agrikultura si Ruselle apan daghan siyag nakat-onan gikan sa iyang pagbasa sa mga libro ug ubang publikasyon, ilabi na sa organikong pagpanguma. Gawas sa pagbasa, nagpahigayon usab siya og kaugalingong pagpanukiduki. Niini, misamot kalangyab ang iyang naabot karon sa pagpanguma sukad nga nagsugod siya sa tunga-tunga sa 2007. Maoy nag-una niyang tanom ang lettuce nga gipatubo niya on staggered basis kun banos-banos sulod sa mga greenhouse. Nagpatubo usab siyag diyotayng culinary herbs ug strawberry.

Tulo ka matang sa lettuce ang gipatubo karon ni Ruselle. Kini ang green leafy type, ang red (Rose) ug romaine. Tungod kay organiko ang iyang mga abot, mabaligya niya kini sa taas nga presyo, sa tag-P180 kada kilo. Ug dili niya problema ang pagbaligya niini kay dunay usa ka distribyutor gikan sa Antipolo nga moangkat sa tanan niyang mga abot sa umahan.

Giunsa niya pagpatubo ang iyang mga tanom sa greenhouse sa walay paggamit og kemikal nga mga abono ug pestisidyo? Dakong bentaha ang paggamit niya og greenhouse kay dili na siya kinahanglan pang mag-esprey sa iyang mga tanom batok sa mga pesteng insekto kay lagi ang mga insekto dili na man makasulod sa greenhouse. Aron makahatag og tabunok nga growing medium, andamon niya ang luna nga tamnan pinaagi sa pagsagol sa yuta og 25 porsento sa vermicompost ug 10-15 ka porsento sa river sand ug sinunog nga pakpak sa humay. Sa dili pa magtanom, magbutang usab siya og seaweed extracts nga ipaagi niya sa drip irrigation system. Kini magpakondisyon sa yuta ug maghatag og mga mineral nga mag-agni sa mga tanom sa pagtubo.

Matag duha ka semana, ang mga tanom aplayan og vermi tea. Kining brewed vermicast usa ka gamhanang plant growth enhancer. Sulod sa 25-30 ka adlaw gikan sa pagtanom sa mga semilya, andam na kining anihon. Ug imbes nga mogamit og black plastic mulch, migamit siyag tinagod-tagod nga bunot diha sa iyang mga tanom nga lettuce ug culinary herbs. Aduna siyay shredder alang niini.

Nagprodyus usab si Ruselle og kaugalingon niyang compost, vermicompost ug vermicast. Duna siyay vermiculture unit diin siya magprodyus og vermicast ug vermicompost. Ang vermicompost isagol sa yuta sa tamnanan samtang ang vermicast (hugaw sa mga wati) gilaga aron makamugna og vermi tea nga iaplay pinaagi sa drip irrigation system. Duna usay dugang kompos nga maprodyus sa iyang mushroom project. Nagprodyus usab siya sa kaugalingon niyang semilya ingon man table mushrooms. Ang mga biya nga gipatuboan sa uhong maoy himoon niyang kompos.

Isip usa ka propesyonal nga dunay technical training, si Ruselle madupoton kaayo sa iyang pagpanukiduki, pagsulay sa pagkaplag sa mga butang nga makahatag og benepisyo. Pananglitan, nag-eksperimento siya sa paggamit sa tinagod-tagod nga bunot sa lubi imbes nga black plastic mulch alang sa iyang tamnanan sa strawberry. Sa iyang kasinatian, ang mga tanom nga strawberry naghimungag maayo sa dihang migamit siyag plastic mulch. Apan sa usa ka higayon nga gitangtang niya ang plastic mulch ug gipulihan niyag tinagod-tagod nga bunot sa lubi, ang mga tanom minghunong sa pagpamunga maong gibalik niya ang plastic mulch. Ug karon nalingaw siya sa iyang strawberry project kay ang mga tanom nagprodyus og dagkong mga bunga nga tam-is. Sa pagtanom niya og strawberry, dako ang iyang bentaha tandi sa mga manananom usab niini sa Benguet kay haduol siya sa dakong merkado, ang Metro Manila.

Gawas sa greenhouse crops, nananom usab si Ruselle og ubang mga utanom sama sa talong, okra, kalabasa ug ubang paboritong mga utanon. Kini usab gipatubo sa organikong paagi. Misulay usab siya sa pag-ugmad og prinosesong mga produkto gikan sa iyang mga abot. Pananglitan, nag-ugmad siyag lamiang ketchup gikan sa iyang mga kalabasa.

Nag-ugmad usab siya sa kaugalingon niyang burger gikan sa naani niyang mga mushroom ug dili kaayo hingkod nga bunga sa lubi. Ang burger ginabaligya karon sa showroom sa opisina sa iyang mga ginikanan didto sa Pasig. Ang ubang mga produkto mao ang fresh chilled tuba, coconut vinegar ug coco sugar. Ang coco sugar usa ka mahalon nga asukal nga dakog export potential. Namaster na ni Ruselle kon unsaon sa pagprodyus og coco sugar. Niya pa, mga walo ka litro sa tuba makamugna og usa ka kilo sa coco sugar. Apan dili ibaligya ni Ruselle ang iyang coco sugar nga kinilo. Hinuon, anaa na siya sa proseso sa pag-order og packaging alang sa 7 ka gramo, nga labing maayong ipatam-is sa usa ka tasa nga kape. Maoy iyang tumong nga ikabaligya kini sa tag-P5 kada pakete. Ug kini mahimong ikasuplay sa mga coffee shop, nga mahimong madanihon alang niining maong mga establisemento.

Sa pagkakaron, si Ruselle dunay duha ka mananggiti nga makakolekta og 25 ngadto sa 30 ka litro matag adlaw. Sa ilang umahan, naay daghang naghimungang mga punoan sa lubi nga kakuhaan og tuba. Hinuon, ang mga mananggiti nag-atiman lang og 40 ka punoan matag adlaw alang sa produksiyon sa tuba. Ang ubang mga abot nga tuba gi-pasteurized ug gibaligya isip chilled tuba. Ang usa ka botelya nga may sulod nga 350 ml. mabaligya og P25. Ang pasteurized chilled tuba dili madaot sulod sa duha ka semana.

Padayon usab karon sa pagpananom og lubi si Ruselle. Nagpasanay siya og daghang seednuts kun semilya alang sa kaugalingong gamit ingon man usab ipamaligya ngadto sa interesadong mga mag-uuma. Gani, napili man siyang most outstanding coconut farmer sa Region 4A ug sa dili madugay makigtigi sa National Gawad Saka Award sa Department of Agriculture.

Gawas niini, duna usay ugbahong laing proyekto si Ruselle. Padayon siya karong nananom og lemon grass kun tanglad nga tumong niyang kakuhaan og essential oils nga gamiton sa health and beauty products. Ug ang bag-o mao ang honeybee culture. Si Johndom Domagtoy, usa ka expert apiculturist ingon man usab sa coconut production, mitabang niya sa iyang proyekto sa honeybee ug sa lubi.

Kon magpadayon kining gihimo ni Ruselle, dili ikatingala kon sa pipila ka tuig gikan karon, ang Platinum Island Farm mahimong tourist destination dili lang alang sa mahiligon sa organikong pagpanguma apan usab alang sa tanang katawhan. Karon pa lang, si Ruselle naghunahuna na sa usa ka dapit kan-anan diin ang mga dumuduong motilaw sa healthful organic vegetables, mushroom-coco burgers, bag-ong dawat nga tuba, ug kape nga gipatam-isan sa coco sugar, sa paghingalan og pipila.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Eksperto Nag-awhag sa Pagsulod og Contract Growing sa Humay

DUGANG contract-growing scheme sa pagprodyus og humay ang gisabwag karon ni Dr. Frisco Malabanan, ang national program coordinator sa programa sa Ginintuang Masaganang Ani sa kagamhanan.

Sa panahon sa akong pag-interbiyo niya nga nahitabo sa Syngenta Rice Expo didto sa Cabanatuan City, gitumbok niya ang programa sa hybrid seed company nga maoy usa ka modelo. Ingon niini ang sistema. Ang kompaniya maghatag og inputs sa mga mag-uuma apan dili cash kondili material inputs sama sa binhi, abono ug mga pestisidyo. Dugang niini, mahinungdanon usab nga ang kompaniya magsuplay sa hustong mga teknolohiya sama sa tukmang pag-aplay sa hustong matang sa abono ug sa eksaktong ang-ang sa pagtubo sa mga tanom. Ang kompaniya sa binhi, pananglitan, magpadala usab og mga technician aron matabangan ang mga mag-uuma sa ilang pagpananom.

Sa samang higayon, ang kompaniya sa binhi mopalit sa ani sa mga mag-uuma. Aron maseguro nga ang mga mag-uuma dili magbaligya sa ilang mga abot ngadto sa ubang pumapalit, ang kompaniya sa binhi mopalit sa abot nga labaw og .50 sentabos kada kilo kaysa kasamtangang presyo sa merkado, kon bag-o man ugaling kining naani. Sa kaso sa uga nga humay, ang premium price P1 kada kilo.

Si Dr. Malabanan miingon nga ang sistema epektibo kaayo kay sa iyang banabana dili momenos sa 3,000 ka ektarya sa irrigated farms ang giugmad karon ubos ning maong sistema sa Nueva Ecija lang, labi na sa mga lungsod sa Gen. Natividad, Talavera ug Sto. Domingo.

Ang matag mag-uuma nagtikad og usa ngadto sa lima ka ektarya. Mag-anihan silag 180 ngadto sa 200 ka bakid sa preskong humay panahon sa ting-init ug 140 ngadto sa 160 ka bakid panahon sa ting-ulan.

Maayo kaayo ang sistema tungod kay nakapahigayon kini sa mga mag-uuma sa pagpatubo og humay ginamit ang girekomendang praktis nga dili mabalaka bahin sa kuwarta sa pagpalit og input requirements. Makaseguro usab sila sa maayong presyo sa ilang abot.

Ang kompaniya sa binhi, sa laing bahin, dunay oportunidad nga mokita kay makabaligya sila sa ilang humay ug sa maayong presyo kay lagi duna man silay kaugalingong outlet. Mapahiluna nila sa husto ang bugas humay sa paagi nga makabaligya silag taas nga presyo niini sa merkado.

Nganong Diyotay Gihapon ang Maaning Humay
Samtang dunay daghang balita nga naghisgot sa daghang abot sa humayan sa ubang mga mag-uuma, kadaghanan sa mag-uumang Pilipino padayon nga nakasinati og diyotayng abot. Ang nag-unang rason nganong daghang mag-uuma ang diyotay lag maani mao ang wala nila paggamit sa hustong teknolohiya.

Si Dr. Malabanan naglakbit sa kaso sa Barotac, Nuevo sa Iloilo diin ang kadaghanan sa mga mag-uuma mag-anihan og 3.6 ngadto sa 3.7 ka tonelada sa humay matag ektarya. Kini ubos kaayo tandi sa posibleng maani sa mga matang sa humay nga mahimong matanom.

Matod ni Dr. Malabanan, halos sa tanang higayon, ang mga mag-uuma dili mag-aplay sa igong abono. Kon ang girekomendar 6 ngadto sa 8 ka sako matag ektarya, mag-aplay lang silag 3 ngadto sa 5 ka sako. Ang dakong sayop pa niini kay wala sila mag-aplay sa igong abono sa hustong panahon. Aron makab-ot ang posibleng anihon sa matang sa humay nga gitanom, ang girekomendar nga abono angay nga gamiton sa hustong panahon.

Unsa ang saktong panahon? Si Dr. Malabanan nagpahimug-at sa pag-aplay sa hustong abono sa igong gidaghanon panahon sa kataposang pagsudlay sa basak. Gitawag kini og basal application. Ang matang ug gidaghanon angay nga ibase sa soil analysis. Kasagaran hinuon, sa basal application girekomendar ang 14-14-14. Ang urea o ammonium sulfate mahimo usab nga gamiton.

Panahon sa ting-init, 3 ngadto sa 4 ka sako sa complete fertilizer ang girekomendar matag ektarya. Kon ting-ulan – 2 ka sako sa complete fertilizer ug usa ka sako sa urea.

Pag-abot sa 45-50 ka adlaw gikan sa pagsabod, ipahigayon ang side-dressing. Panahon sa ting-init, mag-side-dress og 2-3 ka sako sa urea ug 4-6 ka sako sa ammonium sulfate.

Kon ang 5 porsento sa tanom nga humay magsugod na sa pagpamuswak, mag-aplay og usa ka sako sa muriate of potash (0-0-60) o usa ka sako sa 17-0-17 aron kini makabuylo sa pagtimgas. Kon makatimgas og maayo, ang usa ka sako kasagaran motimbang og 55 ngadto sa 56 kilos. Kon ang tanom dili maabonohan sa 0-0-60 o 17-0-17, ang usa ka sako sa maaning humay kasagaran motimbang lag 48 ngadto sa 50 ka kilo. Kana tungod kay ang mga tipasi sa humay wala kaayo makatimgas, matod ni Dr. Malabanan.

Sa gipahigayong Syngenta Rice Expo, napakita usab nga ang paggamit sa Armure, usa ka kemikal nga mobatok sa fungal disease, makapausbaw sa abot gikan sa 10 ngadto sa 15 porsento. Lain usab nga kemikal, ang Cruiser, makapausbaw sa abot dili lang sa humay apan sa mais usab. Ang kemikal gamiton aron pag-coat sa mga binhi sa dili pa kini itanom. Kini makapanalipod sa mga tanom gikan sa pirdesyon sa mga insekto. Ang nakaayo usab niini kay ang kemikal magpalig-on sa tanom. Ang tanom magprodyus og tag-as ug daghang malungtarong gamot nga dakog kapuslanan panahon sa hulaw.


Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Ulahi na ba sa Imong Kinabuhi ang Pagpananom og Bungahoy?


ANG mga tawo may nagkadaiyang rason nganong dili sila gustong mananom og bungahoy. Usa ka senior citizen ang nasayran nato nga wala maninagad sa pagpananom og lansones ug ubang paboritong bungahoy tungod kay siya naglakat na sa setenta ug nagtuo nga dili na siya makahulat nga mamunga kini.

Kini mahimong tinuod kon magtanom siyag semilya nga wala mapatubo pinaagi sa grafting, marcotting o sa inarching. Sa miaging tuig, giimbitar ako sa pinuy-anan ni Pilar Perez sa Philam Homes sa Quezon City aron matilawan ang labihang tam-isa nga prutas niyang lansones diha sa iyang lagwerta. Ang punoan dako ug labihan ang pagpamunga. Gitug-anan ko niya nga ang maong bungahoy naglakat na sa 18 anyos ug anaa pa lang sa ikaduha niining pagpamunga. Kini tungod kay ang maong tanom usa ka seedling tree.

Gihinubay ni Pilar nga ang ilang drayber maoy nagtanom sa liso sa prutas nga iyang nakaon. Sa unang higayon, namunga kini sa ika-17 niini nga tuig!

Ingon niini kataas ang panahon sa paghinulat nga mamunga ang ubang mga bungahoy kon liso maoy itanom. Gawas nga dugay kining mamunga, ang seedling trees duna usay laing mga kakulian. Sama sa rambutan, pananglitan, dunay baye ug laki nga mga liso. Kon mahitabo nga makatanom kag laki nga liso, ang punoan mamuwak lang human sa pipila ka tuig apan ang mga buwak dili maugmad ngadto sa pagka bunga. Ug ang dakong demalas niini kay walay paagi nga masayran nga ang liso sa rambutan baye kun laki.
Laing kakulian niini kay dili ka makaseguro nga ang tanom nga gipatubo gikan sa liso magmatinud-anon sa iyang tipo. Kini nagpasabot nga ang bunga sa seedling tree mahimong dili sama kalamian komparar sa orihinal nga gigikanang tanom. Sa pummelo kun buongon, pananglitan, ang punoan nga gipatubo gikan sa liso kasagaran mamunga og laig lami nga bunga kaysa inahan nga punoan.

Hinuon, dunay paagi nga makaseguro nga ang mga senior citizen makahulat sa pagpamunga sa iyang mga bungahoy. Dili na siya maghulat pag 17 ka tuig o lima ka tuig. Gani, makatanom man siyag bungahoy nga mahimong mamunga dayon. Makapamupo siya sa unang bunga bisan wala pay usa ka tuig nga pag-alima niini. Sama sa gihimo ni Bonn ug Nanette Esguerra dili pa lang dugay.

Si Bonn ug Nanette mga balikbayan gikan sa Amerika ug Canada. Nahitabo lang nga ang ilang inahan kinsa sobra na sa otsenta ang pangedaron nakapalit og umahan sa San Jose del Monte City sa Bulacan pipila na ka tuig ang minglabay. Ang propedad nagpabilin nga wala matikad sa nanglabayng katuigan ug ang ilang inahan magpangutanahan sa duruha matag karon ug unya kon makatilaw ba gyod siyag bunga nga abot sa ilang yuta.

Ang kanunayng pagpangutana sa ilang inahan nag-aghat nila nga molihok nga sa ilang tan-aw maoy daling tubag sa pangutana. Nagtukod silag instant orchard diin makapahigayon sila sa pagpangani og mga prutas sulod lang sa usa ka tuig. Mingduaw sila sa nursery sa Teresa, Rizal nga nag-specialize sa pagprodyus og dagkong planting materials sa exotic fruit trees.

Ug unsa may ilang gipangpili? Mingpalit silag tulo ka nagkalainlaing imported makopa varieties nga gitanom sa dagkong mga kontiner nga aduna nay mga bunga. Human nga ila kining naluyong sa yuta, maghulat na lang sila nga moguwang ug mangahinog ang mga bunga niini. Lain nilang gipili ang sweet tamarind nga namunga na usab. Di pa matapos ang usa ka tuig, ang ilang inahan mahimo nang makatilaw sa pipila ka tam-is nga mga bunga. Laing dagkong planting materials nga ilang gipalit mao ang pipila ka matang sa imported nga mangga nga naghimunga na, nag-apil niini ang Golden Queen ug Chokanan. Mingkuha usab silag Vietnam pummelo, Magallanes pummelo ug Perante orange nga namungingi na usab sa bag-ong mga bunga.

Laing tawo kinsa makasulti nga mahimo kang makaani gikan sa tanom nga buongon sulod lang sa usa ka tuig gikan sa pag-transplant niini mao ang bonsai expert nga si Modesto Manglicmot Jr. Sa 2008, mipalit siyag dagkong planteng material (5 feet tall) sa Vietnam pummelo nga iyang gitanom sa iyang bonsai garden sa UP Campus sa Diliman, Quezon City. Sa miaging tuig, nakaani siyag lamian nga prutas. Usa ka bunga lang una ang iyang gitugotan nga maugmad tungod kay dili kaayo kini dako nga punoan. Apan karong tuiga, gitugotan na niya nga makaugmad og daghang bunga ang iyang tanom.

Usa ka enhinyero sa Department of Public Works and Highways, sa laing bahin, mipalit og usa ka trak nga dagkong planting materials sa Longkong lanzones gikan sa Teresa Nursery. Imbes nga maghulat og 17 ka tuig nga mamunga ang bungahoy, nagalaom siya nga makaani sa unang bunga paglabay sa upat ngadto sa unom ka tuig kon maatiman lang niyag maayo ang mga tanom. Duna usay uban kinsa nakakaplag og ideya sa pagtanom og dagkong planting materials sa bungahoy.

Karon imo nang makita, nga ang mga senior citizen dili na maghulat og taas nga panahon nga ang ilang bungahoy mamunga. Ang ila lang buhaton karon mao ang pagtanom sa dagkong planting materials sa superyor nga mga matang sa bungahoy. Kon maatiman kinig maayo, magantihan sila sa lamiang mga bunga niini alang sa kaugalingon nilang pangonsumo, para panggasa sa ilang mga higala ug kabanay, o kaha para baligya.


Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

Ni ELEAZAR TUTOR ACAMPADO

MATAG adlaw liboan ka Pilipino ang mogawas sa nasod aron magpaulipon sa mga langyaw mokita lang sa ginapangandoyng dolyar. Adunay mga doktor, nars, maestra, enhinyero, seaman, ingon man mga mason, welder, electrician, drayber, kosinero, waiter ug uban pa. Apan may mga Pilipino sad nga mokitag dolyar nga dili na manarbaho sa gawas sa nasod. Nahimo kini ni Vincent Isles (administrator sa Isles Tech, EduPhil ug uban pa), ni Mike Ligalig (administrator sa Tubag Bohol, usa ka forum nga gibuhat alang sa mga Bol-anon), ug ning tagsulat.

Tungod sa pagsulbong sa teknolohiya sa internet, misulbong usab ang oportunidad sa pagpangita og kuwarta bisan anaa ka lang sa sulod sa imong panimalay o sa internet café. Basta anaay kompyuter ug koneksiyon sa internet, nakaseguro ko nga mokita kag dolyar labi na kon nasayod kag unsaon.

Pipila sa epektibong kahinguhaan og dolyar mao ang pag-apil-apil sa mga paid survey, pagsulod isip virtual assistant, pagpanguha og translation services, pagpamaligya sa kaugalingong produkto diha sa Ebay ingon man usab diha sa Multiply, pagpanulat og artikulo nga ipatik sa mga website, pagsangyaw sa mga produkto sa uban kun affiliate marketing, ug pag-ugmad og kaugalingong blog (tipiganan sa mga alinghuna, ideya, kasinatian, hulagway, musika, balita, ubp.)

Sa akong tan-aw, ang blogging ang usa sa labing maayong paagi nga mokitag dolyar ingon nga usa ka online business, nga labi pang epektibo kon ikombinasyon sa affiliate marketing. Gamay ra ang gikinahanglan niining kapital aron makasugod, makadani og magbabasa ug unya makat-on unsaon sa pag-monetize sa blog nga maghatag og desenteng kita nga padayong moabot bisan og magtrabaho lang og duha ka oras sa usa ka adlaw. Pipila sa sikat ug kusog mokita nga blogs karon nga akong ginabasa mao ang ProBlogger ni Darren Rowse, Entrepreneurs-Journey ni Yaro Starak, JohnChow ni John Chow, ZacJohnson ni Zac Johnson, YugaTech ni Abe Olandres, Macuha ni Marhgil Macuha, sa paghingalan og pipila.

Pag-ugmad og Blog
Sa mga gustong mosulod sa pag-blogging, dunay daghang paagi sa pag-set up og blog. Mahimong mogamit og Wordpress, Blogger ug uban pang libreng mga site nga mag-host sa blog. Apan ang labing maayo mao ang pag-set up og kaugalingong blog nga magdala sa kaugalingong domain name, pananglitan www.mb.com.ph sa mantalaang Manila Bulletin, aron dunay kompletong kontrol sa pagdumala sa blog kun seryoso gyod nga mokitag dolyar gikan sa pag-blogging. Mogasto ka lag labing menos $10 matag tuig sa domain name ug $7 sa hosting server.

Sa higayon nga mamontar na ang imong balayan, mamili kag template ug layout nga mahiayon niini. Dunay daghang libre nga magamit nga theme alang sa nagkadaiyang platform labi na sa Wordpress ug Blogger. Kon may ikasarang, mahimo usab nga mopalit og premium themes.

Apan ang labing mahinungdanong pangutana ani kon unsay sulaton ug ipatik diha sa imong blog. Dunay mga tawo nga nag-blog bahin sa ilang kinabuhi, dunay bahin sa ilang trabaho, dunay bahin sa ilang hobbies, ang uban naghisgot sa celebrities, ug duna say bahin sa mga produkto.

Karon magsugod ka na sa pagsulat sa imong blog posts. Kon imong makita ang pipila ka blog sa internet, mabantayan nimo nga ang gitas-on sa ilang gipangsulat nagkadaiya. May mingsulat og usa ngadto sa duha ka parapo. Duna say misulat og artikulo nga may 400 ngadto sa 500 ka pulong. Apan duna say misulat og mas taas pa nga artikulo. Kay lagi wala may tinuod nga balaod kon blogging na ang hisgotan.

Human mag-post og artikulo sa blog, usa ka dakong hagit sa blogger ang pag-atrak og magbabasa. Dinhi magsugod ang kuti nga pagpangita og magbabasa pinaagi sa pagsangyaw sa imong blog diha sa cyberspace sa mga social bookmarking site sama sa Twitter ug Facebook, sa social media site sama sa Digg ug Reddit, sa forum, sa ubang mga blog ilabi na sa susama o kalambigit sa imong blog, sa email, sa article directories ug blog directories.

Apan ang tanan nimong kahago makawang kon dili nimo kini ma-monetize. Mas labing maayo nga mokita kag kuwarta gikan sa mga mibisita sa imong blog. Dunay daghang paagi nga mokitag dolyar. Usa na niini ang Google Adsense. Libre ka nga makabukas og account niini aron makakuha og ads code nga ikapahimutang sa mga pahina sa balayan aron makaatrak og ads gikan sa Google Adwords Network. CPC kun Cost Per Click ang nag-una nilang serbisyo diin mokita kag komisyon sa matag click sa anunsiyo nga migawas sa imong balayan.

Mahimo sad mokita sa pagsulat og mga artikulo sa espesipikong mga suheto nga gisitar sa Pay Per Post ug Review Me nga nagrebyo sa mga produkto ug website. Sa laing paagi, mahimo sab nga magrebyo ug magrekomendar og mga produkto sa ubang tawo pinaagi sa affiliate links nga ipahimutang sa blog posts. Mokita kag komisyon sa matag produkto nga mahalin.

Sahi sa mga mantalaan, makatanyag sab og espasyo alang sa mga anunsiyo diha sa blog diin makasitar kag pilay imong ipabayad.

Sa higayon nga maestablisar na ang imong balayan, daghan na ang magbisitahan ug mikita na, mahimo nimo kining ibaligya sa napulo ka pilo sa binulan niining kita. Ug unya mahimo ka na sab nga magsugod og bag-ong proyekto.

Akong Kasinatian Nga Mikitag Dolyar
Naikag ko sa pagkat-on unsaon sa pag-blogging dihang natan-aw nako sa programang Mel & Joey si Abe Olandres nga naghisgot nga mikita siyag sobra sa $5,000 sa pag-ugmad niya sa YugaTech, usa ka technews site. Ug bisan daginoton ang akong pasilidad sa English language ug kaalam sa internet, nangaresgar gyod ko nga makatukod og blog aron makasunod sa tunob ni YugaTech (online name ni Abe). Nag-research ko sa internet sa mga artikulo nga makatudlo kanako sa mga yano ug ekspertong tamdanan sa pag-blogging. Ug sa paggiya ni Higaladagang ug Kompare Mike Ligalig nasugdan gyod nako ang akong unang blog ginamit ang Blogger blogging platform.

Tungod kay mahiligon kog basa-basa bahin sa pagnegosyo, nakahunahuna ko pag-ugmad og balayan nga maoy mahimong depositohanan sa mga giya ug balita bahin sa pagnegosyo ug malamposong nanagnegosyo nga akong mabasa ug makutlo sa mga mantalaan, magasin ug bisan sa internet. Dinhi natukod ang Entrepinoy Bank (Make Money Bank for Best Ways to Make Money) nga ang kanhi URL address entrebank.blogspot.com. Sa dihang napalit nako ang domain name nga entrebankph.com sa GoDaddy, gi-trasfer nako ang Entrepinoy Bank gamit ang bag-ong domain name ubos sa Wordpress blogging platform sa bag-ong hosting provider.

Sa unang upat ka bulan, lipay na kaayo ko nga dunay mibisita nga 30-50 matag adlaw ug mokitag $4-8 matag bulan gikan sa Google Adsense. Apan dili pa gyod ko kontento. Nangalap kog dugang mga teknik ug giya. Hangtod nga nabasa nako ang mga ebook kun electronic book nga nagtuki sa how to make money online sama sa 31 Days to Build a Better Blog ni Darren Rowse nga napalit nakog $19.75, Blog Profits Blueprint ni Yaro Starak ug Make Money Online with JohnChow ni John Chow nga parehong libreng ma-download sa ilang balayan.

Naaplay nako ang akong nakat-onan gikan sa maong mga ebook. Ug epektibo kaayo kay pagtangkod sa unom ka bulan sa Entrepinoy Bank, hinay-hinayng mingdaghan ang mingduaw niini ug hinay-hinay sab nga midako ang kita hangtod nga nakapunpon kog $102.19 nianang pagka Abril 2009. Maoy polisiya sa Adsense nga dili ipadala ang komisyon sa Adsense kon dili moabot og $100 ang kita sa Adsense account, ug nga kini ipadala pagkasunod bulan na. Mao nga nakobra nako ang unang kita nga dolyar diha sa internet niana nang Mayo 26, 2009 pinaagi sa Western Union Quick Pay.

Una kong mikitag sobra sa $100 niana nang pagka Hulyo. Nakapunpon ko niadto og $103.98 sa Adsense sa tibuok bulan. Sukad adto, mosobra na sa $100 ang akong kita matag bulan nga nagpadayon hangtod karon. Gani, matag kataposan sa bulan na sab kong magdawatan sa bugti sa akong paningkamot sa pag-ugmad sa Entrepinoy Bank. Ug sa pagsulat niini, Hulyo 20, nakapunpon na kog $289.

Gawas sa Google Adsense, mikita na sab ko sa pagsulat og artikulo nga dili mokubos sa 300 ka pulong nga ako ra usab nga gi-post sa blog. Dunay mibayad nakog $6, $10, $12, $25 ug ang labing dako mao ang $70 gikan sa usa ka banking website sa Amerika. Mikita na sab ko gikan sa direct advertising sa usa ka financial services company sa United Kingdom nga mibayad nakog $200 sulod sa usa ka tuig nga anunsiyo sa ilang serbisyo. Ang bayad niini nakuha nako pinaagi sa Paypal nga mao usay akong gigamit sa pagbayad sa domain name ug hosting sa blog, ug sa Smart Broadband nga maoy internet service provider sa desktop computer nga akong gigamit sa balay.

Gawas sa monetary reward, duna say edukasyonal nga benepisyo ang akong balayan. Nakuha kong blog partner sa Learning Curve, Inc. ug nakatambong nga libre sa gipahigayon nilang duha ka adlaw nga Money Summit and Wealth Expo sa Carlos P. Romulo Auditoriom, RCBC Plaza Makati niadtong Hulyo 1 ug 2. Naimbitar sab ko sa BrandSpeakAsia alang sa press conference sa paglusad nila sa BPI Globe Banko nga gipahigayon sa BPI head office sa Dakbayan sa Makati.

Bisan dunay mga kahuyangan ug kakulangan, apan gihinay-hinayan nakog korehir ang akong balayan. Sa tibuok kong kinabuhi, ako kining mahalon, ampingan ug palamboon ingon nga usa ka tinuod nga negosyo. Kay sa dagan sa panahon, napanglantawan man gyod nako nga mas daghan pa ang moabot nga benepisyo niining naugmad kong online business. Maoy tumong nako karon nga mokitag $1,000 sa dili pa matapos ang tuig. Ug kini dili imposible.

Kon nahimo ni Vincent Isles, ni Mike Ligalig ug nako nga mokitag dolyar nga dili manarbaho sa gawas sa nasod, way rason nga dili usab nimo kini mahimo. Ang unang lakang ray lisod.

Kini alang sa imong kalamposan ug pinansiyal nga kagawasan!

(Alang sa mga pangutana, email sa tagsulat sa entrepinoybank@gmail.com.)

RAUL CARERAS
Sugarcane
Camarines Sur


Civil engineer nga nahimong sugarcane farmer

Dili ang pagka mag-uuma maoy unang karerang gipili ni Raul Careras. Usa siya ka civil engineer ug gipahimuslan niya ang iyang bokasyon pinaagi sa pagpanawat og job contracts nga iyang masugatan.

Apan dihang ang iyang asawa mihangyo kaniya sa pag-resign aron pagtabang niini sa pagdumala sa agriculture business sa pamilya, si Careras midesidir sa pagsulay sa panguma.

Nadiskobrehan niya nga gaan ang iyang mga kamot sa pagpatubo og mga tanom. Gani, ang pagpanguma nahimo niyang full-time nga propesyon ug ang engineering jobs nahimo na lang niyang sideline.

Sa sinugdan, mitabang lang siya pagdumala sa umahan sa pamilya sa iyang asawa. Unya misugod siyag iyang kaugalingong pananom. Sa sinugdanan niadtong 1985, aduna lang siyay upat ka ektaryang gitamnan og mais. Nakamatikod sa maayong potensiyal sa mga tanom, diin gigamit isip pagkaon ug lawog sa hayopan, misugod siya pagpangabang og luna duol sa iyang gitikad.

Human sa halos 23 ka tuig sa pagpanguma, si Careras nagdumala na karon og kinatibuk-ang 200 ektaryas nga umahan. Nananom siyag mais para himoong feeds, diin ibaligya niya sa laing mga negosyante, mga tag-iya og poultry farm, ug mga nagbaboyan. Sa 1990, mientra sab siya sa piggery ug poultry operations. Human sa duha ka tuig, misulay siya pagpananom og tubo.

Karon ang katubhan ming-okupar na og 140 sa 200 ka ektaryang gipanag-iya ug giabangang yuta sa upat ka lungsod sa Camarines Sur. Ang nahibilin gitamnan niyag mais ug mga bungahoy, nga giatiman sa labing menos 100 ka trabahador. Ang gidaghanon sa iyang mga tawo mosaka ngadto sa 250 panahon sa ting-ani.

Apan kining tanan hapit mawala kaniya dihang ang iyang pananom naigo sa bagyong Rosing. Apan inay nga motagam, gipamunit ni Careras ang mga tipaka ug misugod pag-usab.

Aron paglikay sa dakong risgo sa bagyo nga kanunay moigo sa Camarines Sur, si Careras mihukom sa pagtamod og planting calendar ug pagdugang sa iyang kahibalo pinaagi sa pagpangonsulta sa mga eksperto sa Departamento sa Agrikultura.

Mangutana siya sa mga representatib sa DA kalabot sa bag-ong mga teknolohiya ug mga programa ug magtambongan usab siyag mga technology demonstration. Ang DA mitabang sab niya sa pagkuhag maayong mga binhi ingon man mga abono nga gikinahanglan kaayo niya.

Tigtambongan usab siyag mga training nga ginapahigayon sa Sugar Regulatory Administration. Ug ang usa ka estudyante nga nahimong master sa iyang pagka siya karon kanunay nang imbitahon isip resource speaker sa mga seminar ug training nga ipahigayon sa SRA.

Pinaagi sa hustong mga teknik sa pagpananom nga iyang gisunod, si Raul nakakuhag 172 toneladas nga tubo, iyang kinatas-ang naani. Gimintinar niya ang 60:40 share para sa iyang katubhan. Sa mais, nakaamgo siya sa pag-inobeyt aron makaani og 10 ka toneladang mais.

Apan miingon siya nga ang iyang kinadak-ang kalamposan mao nga nakapatungha siya ug nakapatapos sa iyang mga anak. Silang magtiayon aduna nay tulo ka gradwado sa kolehiyo samtang ang kamanghoran hapit na usab makahuman.

Kining mao nilang mga anak maoy ilang gilaoman nga mosunod kaniya ug sa iyang kapikas sa pagtikad sa umahan nga maoy naghatag kanilag dili tiawng mga grasya.


Mga Tip
• Pagpreparar sa yuta, kinahanglan nga mag-deepplowing ka. Ikaduha ang soil analysis, gikinahanglan usab. Dayon pagbalik sa organic. Sama karon, migamit na ko og mga iti sa manok, ang resulta maayo kaayo. Unya ang paggamit og mga haybrid nga binhi, mga variety nga high yielding. Seguro ang sourcing sa mga igtatanom, kinahanglan sakto gyod sa maturity, mga 5-7 mos old nga tubo ang planting materials, dili nang mga guwang na. Anihon sa saktong edad o maturity.
• Sa mais, sa pagtanom kinahanglang mamintinar ang saktong distansiya. Kon ting-ulan, kinahanglan 20 x 70, unya kon ting-init 20 x 65 cm, unya paggamit og organic, paggamit og modernong mga binhi, proteksiyon batok sa corn borer ug mga sagbot. Kinahanglan sab nga may post harvest facilities ka.

REBECCA TUBONGBANUA
McNester Food Products
Guimaras

Produktong mangga nagbutang sa Guimaras sa mapa

Magtutudlo. Katabang sa panimalay. Kawani sa pipila ka pribadong kompaniya.

Ingon niini si Rebecca Tubongbanua sa wa pa niya makaplagi ang tinuod nga bokasyon, nga mao ang pamatigayon nga maoy magbutang sa kaugalingong marka sa produkto sa pagkaon sa mapa pinaagi sa McNester Food Products.

Ang McNester— gikutlo gikan sa ngalan sa iyang duha ka anak, Mac-mac ug Ralph Nester— gitukod kaniadtong 2003 tungod kay human sa unom ka tuig nga panarbaho ingon nga katabang sa panimalay sa gawas ug nangawani sa pipila ka pribadong buhatan, nakahukom siya nga ang panarbaho ngadto sa uban dili maoy iyang latid. Busa, pinaagi sa P7,000 niyang tinigom, ang gradwado sa Chemistry namuhunan sa iyang negosyo nga calamansi concentrate ingon nga una niyang produkto.

Gigamit niya ang abandonadong balay sa iyang bayaw nga babaye nga maoy pahimutangan sa iyang minao-mao nga dapit-prosesohanan. Sa dihang mikita siyag dugang, iyang gipanindot ang iyang gamayng pabrika ug namalit og bubentaha nga kahimanan.

Sinugniban sa kaikag, nagpalambo siyag bag-ong mga produkto matag bulan ug sa kataposan nianang tuiga, nag-alagad na siya isip middleman sa mga eksporter nga mamalit og mangga sa iyang dapit-natawhang Guimaras. Kadtong mga mangga nga wa palita sa mga eksporter ang lig-ong nagbutang kang Tubongbanua sa dalan paingon sa mas dakong kalamposan.

Dinasig sa kasibot sa pagtabang sa mga mag-uumag mangga, iyang gipamalit ang mga mangga nga wa mahalin ngadto sa mga eksporter ug giproseso niya ngadto sa lainlaing mga produkto.

Aron kapahimuslan ang tibuok prutas, naghimo siyag sawsawang mangga ug ketsap nga mangga. Apan ang dakong bahin sa 150 kilos nga preskong mangga nga kasagaran niyang mapalit gikan sa mga mag-uuma adto sangko sa pagka pinaugang mangga. Ang ubang bahin gihimo niyang puree. Ang mga liso gipamaligya ngadto sa mga nursery ug ang panit giproseso ngadto sa kompos.

Paglabay sa katuigan sa paghingpit ug pag-eksperimento sa linya sa iyang mga produkto, ang McNester karon nahimong usa sa labing pinangita nga prodyuser sa pinaugang mangga, manggga nga atsara ug mango+calamansi concentrate. Mipalahi usab siya sa paghimo og kalabasa nga atsara, kapayas nga achara, mango jam, mango chutney ug pulburon.

Wa kalikayi, ang McNester giimbitar sa pagsalmot og trade fair ug eksibit ug walo sa 20 ka produkto sa McNester ang gibaligya karon sa lainlaing supermarket, souvenir shops, hotel ug kantina sa mga tulunghaan sa Guimaras, Iloilo, Bacolod ug sa mas layo pa sama sa Manila.

Si Tubongbanua, kinsa naggahin gihapon sa iyang panahon sa pagdumala sa iyang patigayon, lakip na ang pagtumod ug pagputos, miingon nga siya dili unta magmalamposon kon wala pa paluyohi sa Departamento sa Agrikultura, Science and Technology ug Trade and Industry.

Sa 2008, ang DA midapit sa McNester isip usa sa mag-eksibit sa usa ka trade fair nga gipahigayon sa Dakbayan sa Quezon. Si Tubongbanua midemonstrar sa iyang resipe sa pasta nga dunay sawsawang mangga. Ang maong talagsaong mga sagol nakadakop sa atensiyon sa publiko ug nakatabang kini aron siya makasulod sa merkado sa Manila.

Ang iyang mga produkto napasundayag na sa Agribusiness Expo Showroom ug nagpadayon pa siya pagbaid sa iyang katakos sa pagtambong og mga seminar ug mga konsultatibong miting nga gipaluyohan sa lainlaing ahensiya.

Iya na usab nga gipunting sa iyang panan-aw ang pagpalapad pa sa iyang patigayon ug padak-an pa ang iyang dapit-prosesohanan aron makatubag sa panginahanglan sa nagatubong merkado.

Karon, kanang makit-an siya sa mga tawo panahon sa mga trade fair, mangutana sila bahin sa bag-ong mga produkto nga gilaraw niyang ipaila sa merkado.

Niining paagiha, si Rebecca naghimo sa Guimaras nga ilado dili lamang sa mangga, kondili sa mga produkto sab sa mangga.

Mga Tip:

• Kinahanglan duna gyoy luna sa inobasyon ilabi na sa mga produkto sa mangga.
• Gamit og lata nga tabon imbes plastik nga tabon alang sa dugayng pagkadaot ilabi na kon pang-eksport.
• Girekomendar ang 17-19 brix alang sa mangga para sa gitinguhang kolor sa mga produkto.

RICARDO TOLENTINO
Mango Production
Ilocos Norte

Hari sa Mangga sa Ilocos

Sagad nga ang mangga ilambigit sa Guimaras sa Kasadpang Kabisay-an ug Pangasinan sa Amihanan. Bisan pa, si Ricardo A. Tolentino, nailhan nga Mango King sa Ilocos, nangita og mga paagi kon unsaon nga madugtong ang bulawanong prutas sa Ilokandia.

Nagsugod sa iyang kahingag sa pagpananom og mangga si Nong Carding sa dihang siya 12 anyos pa lang. Isip tiglantaw-lantaw sa bungahoyan sa iyang ama-ama nga si Tatay Rudy, ang batan-ong Mango King mao ang opisyal nga tigbomba ug tigpupo. Ug busa, bisan siya batan-on pa lang, nakakat-on siya sa makuti nga teknik sa produksiyon sa mangga.

Samtang nagkuha siyag degree sa Marine Transportation, iyang nahimamat ang eksporter og mangga nga si Robin Tan sa JOBIN CORPORATION diin iyang gidapit sa iyang lalawigan ug gidani sa pagtukod didto og sanga.

Human niya matapos ang kurso sa marine transportation sa Philippine Marine Institute, dihadiha mibalik si Carding sa iyang pinuy-anang lalawigan ug gipadayon ang industriya sa mangga, sa sinugdanan ingon nga prodyuser-suplayer sa Jobin ug Central MACARONI Corp.— kompaniya nga nagbase sa San Juan, Metro Manila nga naghimo og mango juice ug mango puree.

Ang nagakadakong panginahanglan sa mangga sa duha ka kompaniya nag-aghat kang Nong Carding sa pagpanguna sa kaubanang manananom og mangga nga mamahimong mag-uuma-magpapatigayon sa ilang kaugalingon. Iyang gidasig ang uban sa pagsugod pagpananom og mangga.

Uban ang kamatubayon ug kasibot, nakahimo siya pag-impluwensiya sa 500 ka mag-uuma sa pagsulod sa produksiyon sa mangga ug sa ngadto-ngadto siya nahimong ilang kontraktor. Kining 500 ka mag-uuma midaghan pa ngadto sa 700 sa kasamtangan human sila makamatngon sa mga benepisyo nga makuha niining maong kalihokan. Nakahimo siya pagsulod sa mga mag-uuma-kontraktor gikan sa Cagayan, Ilocos Sur ug Abra.

Nakahimo siya pagdani og daghang mag-uuma nga mosulod sa produksiyon sa mangga tungod kay gihatagan niya sila sa gikinahanglang abag sama sa salapi, binhing igtatanom, pestisidyo, abono, flower inducer, ug fungicides.

Samtang dugang kahigayonan sa patigayon ang misuyla, ang kalamposan misunod usab kang Nong Carding, ug ang misunod kasaysayan na lang.

Si Tolentino, kinsa sa sinugdan nagbantay lamag lima ka ektaryang plantasyon, naila na nga lig-ong haligi sa industriya sa mangga. Nakahimo siya pagmugnag trabaho sa kapin sa usa gatos ka estambay sa komunidad ug nagpadayon paghatag og tabang pinansiyal sa ubang mananomay og mangga sa lalawigan.

“Akong giila ang panginlabot sa Departamento sa Agrikultura ingon nga katipik ning akong kalamposan sa paghatag og subsidiya sa abono, hinabang teknikal, ug pasilidad sa human sa pag-ani alang sa Ilocos,” matod ni Tolentino.

Milabay na ang adlaw nga lima lamang ang iyang trabahante nga nag-alagad sa panginahanglan sa iyang plantasyon. Karon nga misaka na ang panginahanglan, aduna na siyay 120 ka regular nga kawani ug dugang 80 panahon sa peak season.

Nakapabarog na usab siyag dapit-komprahanan sa mga Dakbayan sa Laoag ug Batac, ug usab sa lalawigan sa Ilocos Sur, Cagayan ug Abra, ug sa pipila ka bahin sa La Union. Sa pagkakaron, nakasuplay usab siyag mangga sa PROFOODS sa Dakbayan sa Sugbo.

Ug bisan pa sa iyang paglambo, wala siya magpalayo sa umahan, ug nag-isip sa kaugalingon nga naningamot nga mag-uuma. Kanunay siyang nag-eksperimento sa lainlaing teknolohiya nga iyang nakat-onan sa lainlaing matang sa bansay-bansay.

Ingon nga prodyuser sa panahon nga dili tingdas-ag, nagbansay siya sa pagputos sa prutas, pagpamung-ol, pagpangabono ug ang labing bag-o mao ang teknolohiya sa Tsina sa paggamit og inantigo nga dughit nga gama sa plastik nga pukot nga adunay unay nga suwab nga makapamenos sa dagayday sa duga sa prutas sa mangga panahon sa pag-ani. Ang “tree tagging” ug “tree indexing” maoy nadugang sa iyang mga inobasyon kay kini nakahatag kaniyag pangkasaysayang kasayoran kalabot sa matag punoan sa mangga, naghatag kaniyag lig-ong ideya kon haing manggaha ang maayo ug dagkog bunga kay kini man ang gipangita dinhi sa ato ug sa gawas. Ang damgo sa usa ka batan-on nahimong kamatuoran sa usa ka hamtong.

Mga Tip

Ang prutas sa mangga sama na sa gidak-on sa itlog sa manok 55-60 ka adlaw human sa pagpabulak. Pusta ang bunga og lig-ong materyal aron makasukol sa ulan ug kusog nga hangin. Ang iputos kinahanglan nga may igong gidak-on aron paghatag igong lawak sa pagtubo sa prutas. Ang ilawom nga bahin kinahanglan serado aron paglikay sa mga dangan nga makaitlog sa pungkay sa prutas.

RODOLFO BIBAL
Integrated Farming
Panay, Capiz

Walay diploma sa kolehiyo, usa ka malamposong tawo

Walay gihuptang diploma sa kolehiyo, apan ikapasigarbo niya ang bulto sa kaalam ug kasinatian nga ikasina bisan niadtong mga doktorado.

Ug ang maong kaban sa mahinungdanong mga kasayoran nakapahimo niining anak sa yano ug mapaningkamotong mga mag-uuma nga pinangita sa mga magtutudlo alang niadtong buot makat-on unsaon nga makasapi og igo-igo gikan sa linangkob nga panguma.

Miingon si Bibal nga wa gani siya mosuway man lang pag-eskuylag kolehiyo tungod kay nasayran niya sa lapyong pangedaron nga makat-on siyag daghan sa panguma. Busa, samtang ang iyang mga igsoon naningkamot nga makahuman og kurso, si Bibal mibubo sa iyang mga paningkamot sa pagpananom sa umahan sa ilang pamilya.

Ang iyang amahan mihatag kaniyag 6.5-ektaryang umahan nga gikultibar niya human sa iyang kaminyoon sa 1983 ug gibubo niya ang iyang panahon ug katakos sa iyang umahan, diin mao lamang ang bugtong niyang tinubdan sa panginabuhi.

Hapit na unta siya moangka sa 1990 sa dihang naalkanse siyag liboan ka pesos sa pamuhunan sa panguma tungod sa baha, ang makapapikal sa mga mag-uuma nga kanunayng ilawom sa kaluoy sa panahon.

Apan gitambagan siya sa iyang amahan, kinsa kanunayng nagsulti kaniya nga ang mga babag kabahin lamang sa kalamposan. Ug busa nahibalik ang iyang kadasig ug gidoble ang iyang paningkamot aron magmalamposon ang diyotay niyang uma.

Gisangkap ni Bibal ang kaugalingon pinaagi sa pagtambong og mga bansay-bansay ug seminar nga gipahigayon sa Departamento sa Agrikultura ug gihubad dayon niya kini sa lihok sa unsay nakat-onan niya sa “tulunghaan”.

Gikan sa humay lamang, gipalapdan ni Bibal ang iyang panguma pinaagi sa pagpananom og mga utanon sama sa kamatis, spring onion, paliya, agbati, sili, tawong, pipino ug mga lagutmon sama sa taro.

Ingon nga organikong mag-uuma sa kasingkasing, si Rodolfo migamit lang og organikong abono sa pag-atiman sa iyang mga tanom. Ginamit ang azolla, uhot sa humay, biya sa baboy, ug mga sagbot sa iyang panginahanglan sa compost, nakadaginot siyag dakong kantidad. Ang iyang hiniposan gigamit niya pagpadaghan pa sa iyang mga tanom ug pagpangarasti pa sa ubang natad sama sa pagpamuhig tilapia.

Nangayo usab siyag tabang sa mga teknisyan sa DA kinsa mahimut-on kaayong mitudlo kaniya sa teknolohiya, sama sa plastik nga pang-mulching nga maoy nakaingon sa taas-taas nga usbaw sa ani niya sa talong.

Si Bibal, mipahat usab sa iyang kahibalo dinha sa iyang komunidad.

Ang iyang umahan, ang Bibal Integrated Farm, gikonsiderar sa DA ingon nga modelo sa malamposong Integrated Farming System. Nagpasibantog kinig lainlaing tanom sama sa humay, utanon, mga bungahoy, ug kahayopan sa nataran.

Sanglit nanginahanglan siyag tabang aron mamahimong produktibo ang iyang umahan, nakahimo siya paghatag og trabaho sa iyang mga silingan ug lumulupyo sa duol nga komunidad, ug busa nakapalambo sab sa kalidad sa ilang mga kinabuhi. Mapasigarbohon siya nga pipila sa iyang mga trabahante kauban pa niya gikan sa iyang pagsugod niadtong siya yano pa lamang mag-uuma og humay.

Tungod sa iyang kalamposan, si Bibal nakadasig sa ubang mag-uuma, ordinaryong trabahante ug nakapamuhunan sa abanteng agrikultura.

Alang niya, ang kasinatian— maayo ug dili— usa ka maayong magtutudlo.

Mga Tip

• Ang linangkob nga panguma maoy labing maayong paagi nga mahimo sa usa ka mag-uuma sa iyang umahan.
• Pagtukod og semilyahanan.