RAMIRO PANGANIBAN
Seaweed Production
Sorsogon

Ang kahimuot sa pagpananom og guso

Si Ramiro Panganiban, usa sa malamposong mag-uuma-tig-abag sa nagbase sa komunidad nga Participatory Action Research (CPAR) sa “Seaweeds Showcase Project” sa Pilar, Sorsogon, miingon nga ang iyang malamposong pangarasti nagsugod lang sa ordinaryong kuryosidad.

Si Ramiro, nakahinumdom nga sa wa pa siya mahilambigit sa pagpananom og guso, nalingaw siya sa panagat nga palutaw, diin kini, maoy gikuhaan niya sa inadlawng panginahanglan sa iyang pamilya sa igo-igo lang nga kita. Gikan sa iyang kaubanang mananagat, nabatian niya ang potensiyal sa pagpananom og guso ug ang nagtubo nga gidaghanon sa mga mananagat nga nahingag niini. Nabatian sab niya ang proyekto sa LGU bahin sa guso.

“Ako lang ning gisuwayan, uban ang paglaom nga mokitag diyotay,” mahimut-ong sugid ni Ramiro.

Gisugdan niya ang pagtanom og guso sa 2003. Ug unya, nahimo siyang mag-uuma-tig-abag sa proyekto sa CPAR nga gipatuman sa Bureau of Agricultural Research (BAR) uban sa Bureau of Fisheries and Aquatic Resources (BFAR) Region 5, sa Sorsogon State College (SSC), ug ang Local nga Kagamhanan sa Pilar (LGU).

Si Ramiro natudlo nga tsirman sa Seaweeds Farmers and Traders Association (SFTA) sa Dao, Pilar, Sorsogon, nga gilangkoban sa mga mag-uuma og guso sa 11 ka daplig-dagat nga kabarangayan sa Pilar.

Ingon nga mag-uuma-tig-abag, si Ramiro gihatagan og materyal alang sa pagpananom og guso sama sa straw, pisi, bangka, ug 15 kilos nga binhi sa guso aron makasugod.

Alang kang Ramiro, ang dugang kita nga madala sa balay alang sa iyang pamilya maoy sinugdanan niyang motibasyon sa paghilambigit niya sa pagpananom og guso, ang iyang pagtuo sa potensiyal niini sa pag-usab sa mga kinabuhi sa kaubanan niyang mananagat ikaduha lamang. Wa siya masayod sa estadistika sa pagpananom og guso apan husto siya sa iyang pamaagi.

Sa Pilar, ang kasagarang gikultibar mao ang matang sa guso nga Kappaphycus alvarezii (nasayran kaniadto nga Euchema cottonii), tungod sa pagka halinon niini ug taas og panginahanglan.

Sa dihang gipakisayran sa mga benepisyo nga nakuha ni Ramiro gikan sa pagpananom og guso, sayag siyang miingon, “Ah, daghan!” Sulod lang sa tulo ka tuig, gawas sa bangka ug materyales nga iyang nakuha ingon nga mag-uuma-tig-abag, ang iyang kita miusbaw.

Ang gidaghanon sa produksiyon sa usa ka pag-ani moabot og 4,200 kilos nga preskong guso (600 kilos inigkauga). Ang iyang kaugalingong tamnanan, nga may sukod nga 50 metro kuwadrado, makahimo pagprodyus og 900 kilos nga preskong guso. Sa maong kita, nakahimo siya pagpatungha sa iyang tulo ka anak.

Sanglit si Nong Ramiro matinud-anong sakop man sa SFTA, ang pagpresyo sa iyang abot dili suliran. Ang Asosasyon nag-alagad isip seguradong merkado alang niya ug sa ubang sakop.

Sama sa ubang paningkamot, nasugatan sab ni Ramiro ang pipila ka suliran, kasagaran may relasyon sa panahon. Sa 2005, pananglitan, ang iyang kita mitibugsok ngadto sa P3,000 matag ani sa 800 kilos nga preskong guso.

Bisan tuod kon ang pagpananom og guso dili hasol kon pagmintinar ang hisgotan, si Ramiro miingon nga usahay malisod alang niya tungod kay siya man ang nagbuhat sa tanan gikan sa pagtanom hangtod sa pag-ani. Iyang limpiyohan ang pisi matag 3 ka adlaw ug itumod sab niya ang ani sa merkado.

Si Ramiro nagtuo sa panultihon, “Kon way kasakit, way ganansiya,” ug midugang nga sa matag paningkamot, ang usa magmapinaaboton aron makakab-ot sa gitinguha. Ang mahinungdanon, matod niya, nga ang tawo makakat-on sa kasinatian. Sa dihang gipangutana kon siya manananom na lang bag guso sa tibuok niyang kinabuhi, mitubag siya og makapahikurat nga “Oo, tungod kay dako kog pagtuo sa guso.”

Mga Tip:

• Tungod kay ang ilang guso gitikad man sa mabaw nga bahin sa dagat, ang kausaban sa kaparat sa tubig gikinahanglan sab nga bantayan tungod kay makaapekto kini sa kalidad sa ani.

JUSTINO & JULIE ARBOLEDA
Juboken Enterprises
Albay

Gikan sa mga biya ngadto sa kaadunahan

Himoa ang mga biya ngadto sa mapuslanon, biodegradable nga mga produkto nga makapanalipod sa kalikopan, paghatag sa gikinahanglang mga trabaho sa kabos nga mga mag-uuma sa iyang pinuy-anang lalawigan ug saylo pa, mokita pag dugang tandi sa desenteng kita gikan sa nagatubo nga patigayon ug himoon ang Pilipinas nga mapasigarbohon. Si Engr. Justino R. Arboleda, nahimugso sa Guinobatan, Albay, nakahimo niining tanan ug labaw pa.

Ug kini nanghitabo tungod kay siya kanunay mang maayog rekord sa pag-eskuyla uban ang bachelor ug master’s degree sa Agricultural Engineering gikan sa Tokyo University ug doktorado gikan sa Tsukuba University, buot niya nga ugmaron ang iyang katakos ug moangat ang kahimtang sa liboan ka mga mag-uuma og lubi sa ilang lalawigan.

Ug atol nga siya nahilambigit sa usa ka pagtuon nga gipaluyohan sa Asian Development Bank aron pagpiho sa hinungdan sa kakabos sa Bicol nga siya nakamatikod og mga pamaagi aron himoon ang mga bunot, nga gipamiyaan lamang sa mga mag-uuma human nila lugita ang unod aron iproseso ingon nga lana, ngadto sa lanot nga pision ug dagmayon ngadto sa lig-ong mga banig nga epektibo kaayo nga pangpugong sa nangabanlas nga yuta.

Hinunoa, ang iyang “coconet” wala dihadiha mokita. Ang mga ahensiya sa kagamhanan ug mga pribadong buhatan nga iyang giduol nagduhaduha sa pagpaluyo sa iyang plano, nga matod pa, risgo kaayo. Ang pagsalikway mao lamay nakahimo kang Arboleda nga mohimo og dakong layat gikan sa pagka dekano sa College of Agriculture sa Bicol University ngadto sa pamatigayon. Ug mao nga sa 1995, uban sa iyang kapikas nga si Julie, usa ka biologist ug magtutudlo, ilang gimugna ang Juboken Enterprises.

Dihadiha ilang gipalambo ang ilang materyal alang sa pangpugong sa pagkabanlas sa yuta nga lanot sa lubi ug ning bag-o lang nga ang ilang talagsaong produkto nakataga sa atensiyon sa gawas sa nasod nga nangita og pamaagi aron mapugngan ang kalikopanong pagkaguba sa mga tampi sa suba, baybayon, ug kabakildan.

Matod ni Arboleda, ang ilang coconet, diin karon gitawag og geotextiles, labing maayo sa pagkontrolar sa pagkabanlas tungod kay kini mosunop man og tubig, mopugong sa tubig, mopugong sa pagkaanod sa yuta panahon sa ting-ulan ug makapatabunok sab kini sa yuta alang sa pagpatubo sa mga tanom. Sayon ra sab kining gam-on ug maayo sang panginabuhian sa mga mag-uuma og lubi nga manguha sa lanot sa bunot ug magdagmay niini aron makahimo sa geotextile.

Ang Departamento sa Agrikultura, pinaagi sa Philippine Coconut Authority, mitabang sa pagbaligya sa ilang mga produkto. Sukad sa 2000, kanunay silang nanambong og trade fairs nga giorganisar sa PCA.

Dili pa dugay nga ang geotextile sa Juboken nakakuha sa pag-ila nga sibo kanila, ang labing prestihiyoso niini mao ang pagdaog sa tigi sa unang ganti sa First World Challenge nga gipaluyohan sa BBC World Television sa London kaniadtong 2005.

Apan alang kang Arboleda, ang labing maayong ganti mao ang pagtabang sa kababayen-an ug mga mag-uuma sa lubi ug pagpakatap sa kinatas-ang produkto nga mapagarbohon gikan sa Bicol, Pilipinas.

Mga Tip:

• Kinahanglan nga adunay pasensiya, ang pagpailob ug paningkamot. “Ang pamatigayon dili dula. Hatagan kini og pagtagad. Ang teknikal nga kaalam gikinahanglan usab. Si Ginong Arboleda usa ka enhinyero, busa wa kamiy suliran kon bahin na sa pag-ayo sa mga makina ug pag-atiman niini,” hinugilon sa iyang asawa.

JONEL PADILLA
Dairy Production
Laguna

Mag-uumang Ilonggo Milampos sa Pagsanjan, Laguna

Unsay gihimo sa usa ka Ilonggong mag-uuma sa Pagsanjan, Laguna diin ang matikad nga uma nihit kaayo? Ang usa makapangutana niini sa unang higayon nga iyang ikahibalag si Jonel Padilla, nga nagagikan sa Dakbayan sa Bacolod sa Negros Occidental.

Niining tanan, ingon sa dili katuohan nga ang usa ka tawo nga gikan sa lalawigan nga dunay halapad nga kaumahan manguma na hinuon sa tiilan sa kabukiran sa Sierra Madre.

Apan ang kapalaran nagdala kaniya sa Pagsanjan sa 1987.

Matod niya, iyang gibulgar ang giingon niyang “anomaliya” sa ahensiya sa kagamhanan sa Negros Occidental diin siya nangawani ingon nga teknisyan sa panghayopan sukad sa 1975. Ug tungod sa iyang pagbulhot sa sirbato, diriyot siya mamatay sa kamot sa binayrang mga mamumuno.

Aron makalingkawas sa nagtinguha sa iyang kinabuhi, iyang gibiyaan ang pinalanggang dakbayan ug gidala ang iyang banay sa Manila diin atua usab ang iyang igsoong babaye. Maayong mga butang ang gitagana kaniya, sanglit gikahimamat niya ang paisanong Ilonggo gikan sa Bacolod kinsa nagpuyo na usab sa Pagsanjan.

Gikan sa iyang kailang Ilonggo, iyang nasayran nga dunay 8,000 metro kuwadradong propedad nga ibaligyaay sa usa sa mga barangay. Miadto siya aron pagsusi ug iyang nasayran nga ang Pagsanjan maabiabihon kaayo tungod sa maayong kahimtang sa kahusay ug kalinaw segun sa nakita niyang presensiya sa mga turistang Caucasian.

Gihatagan siyag salapi sa iyang igsoong babaye aron mapalit ang propedad, ug kini maoy nakapasugod sa iyang pamilya sa bag-ong kinabuhi.

Dihadiha, human makapahiluna sa Pagsanjan, gisugdan niyag ugmad ang propedad ngadto sa usa ka bungahoyan. Nananom siyag saging, rambutan, santol, kaymito, manga ug kahil, aron pagdugang sa tinanom na daang kalubihan.

Mikompesal si Jonel nga sukad niadtong gamay pa siya, buot na niyang mamuhi og hayopan. Wa madugay, nakat-on siya unsaon paggatas sa baka. Sama sa karaang panultihon, kadali rang makakat-on ang usa kon siya modedikar sa iyang kasingkasing ug kalag niini.

Ang bakahan para panggatas padayon sa pagpanganak, apan si Jonel napugos sa pagbaligya sa mga nati aron matubag ang panginahanglan sa kolehiyo sa iyang upat ka anak nga sa pagkakaron nakapanarbaho na. Sa among pagpakighinabi kaniya, duha na lang ka buok baka ang nahabilin.

Apan kana wa magpasabot nga ang iyang hilig sa pamuhi og baka mimenos. Gani, mas misamot pa man kinig kalig-on kay siya aduna nay ubay-ubayng panggatas nga mga Murrah buffalo, nga matod niya mas daghan og gatas tandi sa panggatas nga baka. Sa tuig 2000 nakakuha siyag duha ka Murrah buffalo gikan sa pinasahing modyul sa PCC [Philippine Carabao Center] sa UPLB. Pagkasunod tuig, nakakuha na usab siyag tulo ka Bulgarian Murrah buffalo gikan sa dairy module program sa PCC.

Uban sa pipila ka gatasan nga dungan nga gikuhaag gatas, si Jonel desenteng mikita gikan sa gatas sa kabaw. Sulod sa 14 ka buwan (gawas lang sa Nobiyembre 2005 diin wala silay koleksiyon) ang kinatibuk-an niyang produksiyon nga 5,616.4 litros nga gatas nakahatag niyag makaikag nga kita.

Gani, ang tinuig nga kita sa kadaghanang agriculturist nga nag-alagad sa kagamhanan halayo ra kaayo sa kita ni Jonel. Sa tinuod lang, napamatud-an niyang husto ang iyang desisyon nga mopahimulos sa sayong pagretiro sa edad nga 60, aron mokonsentrar sa iyang bungahoyan ug panghayopan.

Sa pagkakaron, si Jonel mipalapad sa iyang panghayopan pinaagi sa 16 ka kabawng gatasan. Usa ka tigproseso sa puting keso sa kabisera sa Laguna, Sta. Cruz, mokuha sa gatas gikan sa iyang umahan ug bayran kinig P40 matag litro. Ang way kaluyang paningkamot ni Jonel sa pagprodyus og gatas alang sa industriya sa cottage cheese sa Laguna sa milabayng katuigan wala molabay nga wa mamatikdi.

Gani, si Jonel usa sa pipila ka gradwado sa agrikultura, nga malamposong migamit sa teyoriya ngadto sa tinuod nga pagbansay alang sa kaugalingong kaayohan, ug sa samang higayon, nakatabang sa paghatag og pagkaon sa nagatubong populasyon sa nasod.


Mga Tip:

• Tukora una ang puy-anan, tinubdan sa tubig, ug sibsibanan sa mga kabaw.

DARWIN TINASAS
Goat Raising
Davao City

Usa ka seaman ang nakakaplag sa iyang kapalaran sa panguma

Para sa kasagarang mga Pinoy, ang pagpangawani sa ubang nasod mao ray paagi aron mokita og dugang ug makahatag sa ilang pamilya og maayong kaugmaon. Si Darwin Tinasas usa sa mga mituo, diin maoy hinungdan nganong siya misunod sa tunob sa iyang amahan, kinsa usa ka master mariner, ug nagtrabaho og duha ka tuig isip seaman.

Apan bisan siya maayo og kita, nangita siya og lain pa, ug ang iyang pagpangita sa katagbawan midala kaniyag balik sa lima-ka-ektaryang propedad sa iyang pamilya sa Balengaeng, Tugbok District, Dakbayan sa Davao.

Wala siyay maayong agi sa pagsugod tungod kay dili man kaayo produktibo ang umahan. Ug aron siya mokita og igo, nakahukom siya pagpasanay og kanding.

“Ang pagpasanay og kanding dili kaayo mahal tungod kay sila mabuhi man lang sa sagbot,” matod niya. Labaw pa niini, adunay maayong panginahanglan sa karne sa kanding tungod sa ubay-ubay nga populasyon sa mga Muslim nga dili mangaon og karne sa baboy ug nagsalig lang sa karne sa kanding sa ilang panginahanglan sa protina.

Ug aron pagsangkap sa kaugalingon sa tukmang kahibalo nga molampos ang iyang patigayon, nangayo siyag panabang sa Davao City Veterinary Office ug sa Departamento sa Agrikultura. Mitambong siya og mga seminar ug bansay-bansay sa produksiyon sa gagmayng mga mananap, ug nangita siyag mga teknolohiya nga makapausbaw sa iyang binuhi nga Anglo Nubian nga mga kanding.

Si Tinasas nagsugod sa 10 lamang apan karon, nagbantay na siyag 30 ka de kalidad nga hayop ug ang kalidad sa iyang kanding milambo. Mipalapad usab siya sa iyang pagpamaligya og kanding ngadto sa buot nga mokita sa pagpasanay og kanding. Ang iyang mga kanding makita sa mga umahan sa Luzon ug Kabisay-an.

Iyang gidasig ang uban nga mosulod sa pagpamuhi og kanding, pinaagi sa pag-ingon nga maayo kining tinubdan sa kita alang niadtong gagmay lag yuta. Segun kang Tinasas, ang usa ka mag-uuma mokita og hangtod sa P150,000 kada buwan sa 30 ka ulo lamang. Ang mga mag-uuma makapili sa matang sa kanding nga nailhan sa isip alang sa karne o gatas. Ang para panggatas nga kanding makasuplay og 2-3 ka litrong gatas matag adlaw sa kantidad nga P30.

“Kon ikaw adunay duha kun kapin pang kanding, igo na kaayo kini aron pag-abag sa pagpatubo sa kita sa pamilya,” matod ni Tinasas.

Sa tinguha nga padak-an pa ang kita sa iyang umahan, misuway usab si Tinasas sa pagpananom og tag-as og bili nga mga tanom ug humay. Nagtanom siyag 50 ka duryan (Puyat nga matang), diin iyang gipang-abonohan og biya sa kanding. Sikbit sa iyang umahan, aduna usay punong si Tinasas diin siya namuhi og Aprikano nga pantat (catfish). Iyang anihon ang pantat matag tulo ka buwan. Sa laing luna, aduna siyay duha-ka-ektaryang kabaskan.

Si Tinasas nakakab-ot og mas makataronganong ganansiya sa iyang pamuhunan ug kini iyang gigamit sa pagpalapad sa iyang umahan. Nakapalit siyag traktora, gamayng trak, incubator, ug ingon man nakapatukod og kongreto ug modernong balay-umahan. Matod ni Tinasas nga tungod sa iyang kalamposan sa panguma, wa siya magmahay sa iyang pagbiya sa maayong saad sa panarbaho isip seaman tungod sa iyang paningkamot sa panguma.

Sa 2007, gisugdan niya ang paghatag og dugang pagpakabili sa iyang gatas sa kanding. Gisuwayan niya ang pagproseso og puti nga keso ug sabon ginamit ang gatas sa kanding. Sa umaabot nga katuigan, nangindahay siya nga maoy mahimong kinatas-ang prodyuser og mga produktong inantigo. Ang mga produkto ihatod sa katindahanan, lulinghayawan/pang-adlaw nga spa sa Metro Manila.

Ang iyang lima-ka-ektaryang umahan, diin iyang gisugdan pagpalambo sa gagmayng matang sa hayopan, mao na karoy garbo sa linangkob nga panguma diin ang payag sa kanding, punong, tamnanan sa duryan ug basakan maayong pagkaatiman.

Iyang napamatud-an nga ang pagpangita og lunhawng laguna wa magpasabot nga molangyaw sa layong dapit. Usahay, anaa lang kini sa imong nataran.


Mga Tip

• Palamboa ang imong laguna walo ka buwan sa di pa mopalit og kanding.
• Pagpangolekta og sagbot alang sa pasibsiban. Laing rason nganong himsog ang iyang mga kanding mao ang matang sa pagkaon nga iyang gilawog kanila. Aduna siyay daghang masibsib nga makahatag sa gikinahanglang nutrisyon sa mga hayop. Sa pagkakaron, aduna siyay napulo ka matang sa masibsib gikan sa lainlaing bahin sa nasod ug gawas. Naglangkob kini sa: Setaria, Atratum, Paspalom, Native Napier, Florida Napier, Guatemala, Kornivia, Ratun Maize, ug Tully.
• “Ang mga bisita sa akong umahan mahikugang inigkasayod nga samtang ang ubang mag-uuma naggahin og salapi alang sa herbisidyo aron lang mapuo ang mga sagbot, sa akong bahin, akong gituyo ang pagkultibar kanila sa akong umahan. Ang mas nakapakugang pa nila mao kanang inigkasayod nga kini mamahimong kuwarta.”

AVELINO LOMBOY
Grapes and Guapple Production
La Union

Prutas sa Kalamposan

Kon mokaon og ubas, lagmit dili ka maghunahuna nga kini gipatubo sa lokal nga umahan. Kini hangtod nga ikaw makaduaw sa usa ka lungsod nga gitawag og Bauang sa La Union nga ikaw mahingangha sa kamatuoran nga aduna gayod diay lokal nga ubasan nga giatiman sa mga mag-uumang Pilipinhon, ug kini tungod kay usa ka tawo ang unang misuway niini.

Kaniadto, si Avelino Lomboy ug ang iyang kapikas nga si Consolacion misuway og lainlaing patigayon sa pananom aron pagpangita sa ilang tingusbawan. Hinunoa, wala gayod sila makontento sa paningkamot nga nagbunga lamang og diyotayng ganansiya. Walay pagkaluba sa iyang pangandoy, gidawat ni Avelino ang sugyot sa usa ka higala nga suwayan ang pagtanom og ubas.



Nagsugod siya pinaagi sa kawhaan ka igtatanom gikan sa Sugbo sa 1970’s, si Avelino naghimo og kaugalingong panukiduki aron kat-onon ang teknolohiya sa viticulture kun pagpatubo og ubas sa kaugalingong nataran sa La Union. “Sa dihang nakahukom ko nga kat-onon ang pagpananom og ubas, ako kining giisip nga lingaw-lingaw lang tungod kay wa man ko masayod kon kini mosalir,” matod ni Lomboy.

Sa nagtan-aw siya sa iyang ubasan nga namunga na, misugod usab pagtubo ang dakong tinguha nga ipadayon sa iyang dapit-natawhan ug nasaksihan ang maayo niining potensiyal. Aron palamboon ang iyang binhi, miimportar siya og semilya gikan sa California ug gipalapdan ang iyang dapit-tamnanan. Sa paghinapos sa 1980’s, ang ubasan ni Lomboy mikanap bisan ngadto na Nueva Ecija ug Iloilo, uban ang kinatibuk-ang gidak-on sa yuta nga 25 ektaryas.

Sa paghinandas sa iyang produksiyon sa ubas, makaani siyag dul-an 2,000 kilos matag adlaw panahon sa ting-ani, kasagaran sa Disyembre. Niining panahona, ang La Union nakakuha nag kabantog ingon nga tigpasanay og ubas kay si Lomboy mipakatap man sa teknolohiya ug midasig sa iyang mga silingan aron mosulod sa mabungahong kalihokan sa teknolohiya sa panguma. Usab, ang merkado sa iyang ubas nakaabot sa kaulohan, diin adunay dakong panginahanglan sa iyang abot.

Sa pagkakaron, siya girespetohan sa dako niyang natampo sa patigayon sa panguma ug nakadawat og daghang pag-ila, gikan sa pagka pinalista sa pagkaplag sa Ten Outstanding Young Men hangtod sa rehiyonal nga Gawad Saka Awardee nga gihatag sa Departamento sa Agrikultura. “Niining akong edad ug ang katawhay sa akong banay tungod sa akong mga kalamposan sa patigayon sa panguma, wa na koy angay pang pamatud-an. Apan padayon pa kong mipahat sa akong mga kaalam aron pagtabang sa mga komunidad libot nako aron makapahimulos sa panguma,” matod ni Lomboy.

Bisan kon ang tanan nilang mga anak nahimong malamposong propesyonal sa ilang napiling mga natad, ang magtiayong Lomboy nagpadayon sa pag-alima sa ilang gugma sa panguma pinaagi sa paghimo sa ilang umahan nga mabungahon dili lang sa ubas kondili sa uban pang tanom nga tag-as og kalidad, sama sa guapple (matang sa bayabas nga dagko og bunga. Gani, nailhan na usab sila isip kinadak-ang mag-uuma sa guapple sa rehiyon sa Ilocos.

Ingon sa wala nay makapugong kang Avelino sa pagpanguna sa patigayon sa panguma sanglit ang sunod niyang laraw gisugdan na usab — ang pagtukod og processing center dinha mismo sa iyang umahan sa iyang ani sa guapple.

Mga Tip:

Sa dihang siya gipangutana kon nganong ang iyang bana milampos sa pagpananom og ubas sa ilang lokalidad, si Consolacion miingon nga ang iyang bana adunay putli nga gugma sa panguma ug nagkat-on sa bag-ong mga butang ug misuway kon unsaon kini nga magmalamposon. “Si Mr. Lomboy kanunay buot moeksperimento ug kanunayng buot mokat-on gikan sa wala. Apan bisan pa niini, ang iyang pagka mainantoson sa panguma maoy nakapahimo sa among negosyo nga malamposon. Kon siya wala pa lang mahigugma sa iyang gibuhat, wa unta mi molampos,” matod niya.

PRECIOSA MATURAN
Alyana Commercial
Negros Oriental

Aron pagsusi sa imong katakos, magsugod kag pangitag kaayohan sa kinabuhi. Tingali kining tipaka sa kaalam nahakulit sa sayong bahin sa kinabuhi ni Preciosa Maturan ug busa siya nakahimo pag-abaga sa lainlaing papel, karera, pamasin sa patigayon nga malamposon.

Sa dihang si Preciosa Maturan nahimong chemical engineer ug nakamatikod nga mituhop sa kaugalingon ang intrikasya sa pananom og tubo ug pagproseso diha sa intosan nga iyang gipamuohan sa 1977, tataw kaayo nga siya wala mahitakda nga mahimong ginapos sa makapuol nga regular nga pangawani. Tipik sa iyang kredensiyal mao ang kasinatian isip magtutudlo sa Matematika sa Unibersidad sa San Carlos City ug tigrepaso sa board exams sa Chemical Engineer.

Sa dihang naminyo siya, gisugdan niya ang kaugalingong pangarasti sa panguma og tubo pinaagi sa gamayng luna nga nasunod niya sa iyang mga ginikanan sa ilang pinuy-anang lungsod sa Dakbayan sa Bayawan, Negros Oriental. “Gawas sa mga butang nga ako nang nakat-onan sa akong pagpanarbaho sa intosan, kanunay kong nangitag paagi sa pagpalambo sa akong katakos ug abilidad sa panguma. Nagtuon pa gani kog agrikultura sulod sa usa ka tuig sa usa ka lokal nga pang-estadong unibersidad aron makabaton pag dugang kahibalo,” asoy niya.

Kining maong way katagbawang kauhaw sa kaalam ug abilidad sa panguma maoy nakapahimo kang Maturan nga malamposon sa patigayon ilabi na sa produksiyon sa tubo ug sa ngadto-ngadto sa pagsuway sab sa pamuhig isda, panghayopan, ug uban pang tag-as og bili nga mga tanom sama sa mangga, saging, kape, utanon, ug goma.

“Kanunay kong masaligon sa pagsulod sa lainlaing patigayon sa panguma tungod kay nasayod man ko nga ang atong lokal nga kagamhanan ug uban pang ahensiya sama sa Departamento sa Agrikultura andam kanunay sa pagtabang sa interesadong mga tawo nga sama nako,” matod niya.

Matod ni Maturan nga pipila sa nahatag kaniyang dihadiha nga tabang gikan sa DA naglakip sa bag-ong matang sa semilya sa tanom, sertipikadong mga binhi, organikong abono sama sa vermiculture, ug teknolohiya sa panguma. Ang konsultasyon sa labing bag-ong teknolohiya sa pagtanom og tubo uban sa Sugar Regulatory Administration sa samang higayon nakatabang kaniya sa pagpakubos sa gasto sa iyang produksiyon.

Tungod sa inobasyon ug pagsagop sa mga teknolohiya, si Maturan nakaprodyus og kapin sa 120Lkg matag ektarya sa 2005-2006 tandi sa mill district’s average nga 95.86 Lkg lamang matag ektarya.

Si Maturan aktibo sa promosyon sa mga programa sa agrikultura ug pamuhig isda sa lalawigan pinaagi sa iyang pagpakiglambigit sa LGU ingon man sa kalihokan sa kooperatiba. Pinaagi sa iyang pagpangulo, ang Tolong Multi-Purpose Cooperative, nga sa kasamtangan adunay 2,384 ka sakop, nahimong Mananaog Rehiyonal sa Gawad Pitak sa Landbank ug usa sa lima ka pinalista sa Coop LGU Partnership Award sa nasodnong lebel.

Ang iyang talagsaong kalamposan sa pagpausbaw sa produksiyon ug ganansiya sa panguma og tubo pinaagi sa pagsagop sa binag-ong mga teknolohiya sa samang higayon maoy nakapahimo niyang National Gawad Saka Awardee sa DA ingon nga Outstanding Sugarcane Farmer sa 2008. Dugang niini, aktibo usab siyang misalmot ingon nga opisyal ug sakop sa lainlaing asosasyon sa manananom og tubo sama sa Confederation of Sugar Producers in the Philippines.

Dili ikatingala nga ang iyang mga kalamposan sa panguma og tubo, pagbaligya niini, ug linangkob nga panguma ug ang iyang kasibot pagpahat sa iyang mga panalangin ug kahibalo nakapahimo niyang dinayeg ug respetado sa mga tawo ilabi na sa Negros Oriental. Wala niya kumkoma ang iyang kalamposan ug siya milantaw sab sa iyang mga silingan. Pananglit, mihatag siyag libreng pagtuon sa mga anak sa iyang mga kawani ug mamumuo. Mihatag usab siyag tabang sa panginabuhian sa pagpamuhig baboy, kanding, ug baka ug abag pinansiyal alang sa pamuhunan sa uma sa mga benepisyaryo sa Comprehensive Agrarian Reform Program.


Mga Tip:

Gawas sa paghigugma sa buhat, si Maturan nagtuo nga ang maayong relasyon ngadto sa iyang mga mamumuo ug kawani mao ang labing mahinungdanong yawe sa iyang kalamposan sa pamatigayon sa panguma. “Kon walay maayong relasyon, walay debosyon gikan sa mga trabahante. Kon way debosyon, dili ka makasalig nila. Mahinungdanon nga makasalig ka sa imong mga trabahante ug sa samang higayon nga sila misalig sab kanimo. Kon ikaw miasenso, sila usab angay nga moasenso,” matod niya.

ANTONIO BAGAOISAN
Off-season Tamato Production
Ilocos Norte

Ang pinuy-anan maoy dapit diin anaa ang kasingkasing, maoy sagad igasulti. Apan sa kaso ni Antonio Bagaoisan sa Batac, Ilocos Norte, ang pinuy-anan mao usab ang dapit diin anaa ang suwerte.

Si Bagaoisan, hinunoa, milatas og taas nga ruta balik sa iyang lungsod nga pinuy-anan.

Natawo siya sa Batac apan didto magdako sa Cabatuan, Isabela diin ang iyang mga ginikanan nahipadpad aron pagkaplag og maayong kapalaran sa pagpananom og humay ug mais. Nakakuha siyag degree sa accounting ug midesidir sa pagpahimulos niini sa maayong kapuslanan pinaagi sa pagbukas og usa ka travel agency sa Manila niadtong 1992. Ang maong pagsulay, sa kaway palad, milungtad lamag duha ka tuig.


Sa paghunahuna nga mas maayo pag mobalik siya sa pagpananom, siya uban sa iyang asawa mipauli sa yutawhan niini sa Benguet aron pagprodyus og baguio beans. Ang suliran sa langyab nga pagsaka-kanaog sa mga presyo, hinunoa, nakapugos sa magtiayon sa pag-undang.

Sa una, namalik sila sa Manila aron pagsugod na usab og laing negosyo nga makasuportar sa nagkadako nga pamilya. Apan kadto, sa gihapon, wala molampos. Sa kataposan, minghukom sila sa pagsulay na usab sa panguma, ning tungora didto na sa dapit sa mga Bagaoisan sa Batac.

Ang una nilang misyon sa pamatigayon niadtong tuig 2000 mao ang paglukat sa ilang yuta nga naprenda sa ilang mga ginikanan ngadto sa ilang paryente sa paghalin nila ngadto sa Isabela. Dayon gitun-an nila kon unsaon sa pagpatabunok og balik sa napansil nang yuta.

Ang una nilang gitanom mao ang kalabasa ug string beans tungod kay kini dili kaayo dakog gasto ug sayon usab patuboon. Ang kita, hinuon, dili usab kaayo dako.

Unya kalit mitungha ang suwerte, nakadungog siyag testimonyo sa radyo sa usa pod ka mag-uuma kon giunsa niini pagkitag P30,000 gikan sa pag-anig off-season nga kamatis.

Dinasig sa pagsulay niini, namuhunan siyag P10,000 ug nagtanom sa 700 metro- kuwadradong luna sa off-season nga barayti sa kamatis nga iyang nakuha sa Mariano Marcos State University, usa ka katambayayong sa Department of Agriculture.

Halos siya makatuo sa iyang dakong suwerte dihang sayon niyang nahipos ang P55,000 gikan sa iyang unang pag-ani.

“Nakombensir gyod ko nga ang kuwarta naa ra diay sa off-season tomato,” nakaingon siya.

Human sa pila ka tuig, iyang gipalapdan iyang luna ngadto sa pito ka ektarya. Kasagaran nga magsugod siyag pangani sa iyang kamatis sa hinapos sa bulan sa Agosto. Ang peak months niya mao ang Oktubre ngadto sa Disyembre diin moani siyag 300-400 ka kilo matag adlaw ug mahalin sa tag-P45 ngadto sa P50 kada kilo nga farm gate price.

Niini, panahon sa off-season, namatud-an ug nasuta niya ang hayahayng gross income nga mitala sa P19,000 ngadto sa P28,000 matag ektarya kada adlaw.

Ang kalamposan nga iyang namatud-an sa pagpananom og kamatis panahon sa off-season naghatod sa iyang umahan sa pagkapili niini isip show window diin sagad nga bisitahan sa state universities sa Rehiyon 1 sama sa halayo nang Bulacan.

Sa iyang personal nga kinitaan, nakapatungha siya sa iyang tulo ka anak-babaye, nakapalit og dugang yuta, bag-ong pick-up truck, ug nakapadako sa ilang balay.

Apan bisan pa ning maong mga panalangin, si Bagaoisan miingon nga dili pa siya takos sa mga lukong sa laurel. Ang pagtenel sa umahan sa pagka produktibo usa ka nagpadayon nga hagit.

Una, anaay mga dangan ug mga sakit nga mahimong modaot sa iyang mga tanom ug bagyo nga mohampak sa umahan. Sa pagkontrolar niini, nangonsulta siya sa mga agricultural technician ug tig-apilan sa Field Days sa Department of Agriculture aron pagkat-on sa tukmang mga teknolohiya sa pag-atiman sa iyang uma ug mga tanom. Sumala pa niya, ang pagka mainantoson maoy yawe sa pagtunhay taliwa sa dili malikayang mga panghitabo sama sa natural nga mga kalamidad nga kabahin na sa kinabuhi sa matag mag-uuma.

“Kon dali ka moangka, dili ka magmalamposon sa pagpanguma,” nagkanayon si Antonio. Mihinugilon siya nga sa miaging tuig, nagtanom siyag upat ka higayon nga gibagyo usab og kaupat.

Bisan pa, wala siya malusno kay nasayod siya nga ang pagpananom sa off-season maoy iyang maayong pamato samtang ang uban walay ikatumod sa merkado. Karong usa na ka optimistikong agribusiness entrepreneur, miingon siya nga aron pagseguro sa iyang kita sa tibuok tuig, mopasahi siya pinaagi sa pagtanom og paliya ug sikwa.

“Dili ka magkinahanglan og dakong luna sa yuta o dakong kapital. Kinahanglang maantigo ka lang mo-maximize pag-ayo sa imong resources,” matod niya.


Mga Tip
• Si Antonio nagsunod og staggered planting system gikan sa Hunyo ngadto sa Agosto. Magsabod siyag semilya sa Mayo alang sa unang hugna sa tamnanan nga tamnan pagka Hunyo. Iyang patuboon ang mga lawngon sa tray gikan sa 25 ngadto sa 28 ka adlaw. Migamit siyag kaugalingong soil media pinaagi sa pormula nga 50 porsentong carbonized rice hull, 25 porsentong organic commercial ug 25 porsentong compost nga iyang minugna sinunod sa teknolohiya sa mga Hapon.
• Ang kamatis itanom sa raised beds (kasagaran 6 pulgadas ngadto sa 1 ka tiil depende sa lokasyon) nga may gilapdon nga usa ka metro uban sa plastic mulch nga 0.75 between rows ug 0.5m between hills. Migamit siya og compost (1 kg/hill) ug 14-14-14 nga abono sa gidaghanon nga 20 gramos kada punoan. Usa lang ka lawngon ang iyang itanom matag buho ug sa pagsugod sa pagpamuwak, iyang panangtangan sa guwang nga mga dahon aron pagdugang sa aeration. Iya kining pagahimoon dungan usab sa pagpanghigot sa mga kamatis diha sa ilang katayan.

RAUL CARERAS
Sugarcane
Camarines Sur

Dili ang pagka mag-uuma maoy unang karerang gipili ni Raul Careras. Usa siya ka civil engineer ug gipahimuslan niya ang iyang bokasyon pinaagi sa pagpanawat og job contracts nga iyang masugatan.

Apan dihang ang iyang asawa mihangyo kaniya sa pag-resign aron pagtabang niini sa pagdumala sa agriculture business sa pamilya, si Careras midesidir sa pagsulay sa panguma.

Nadiskobrehan niya nga gaan ang iyang mga kamot sa pagpatubo og mga tanom. Gani, ang pagpanguma nahimo niyang full-time nga propesyon ug ang engineering jobs nahimo na lang niyang sideline.

Sa sinugdan, mitabang lang siya pagdumala sa umahan sa pamilya sa iyang asawa. Unya misugod siyag iyang kaugalingong pananom. Sa sinugdanan niadtong 1985, aduna lang siyay upat ka ektaryang gitamnan og mais. Nakamatikod sa maayong potensiyal sa mga tanom, diin gigamit isip pagkaon ug lawog sa hayopan, misugod siya pagpangabang og luna duol sa iyang gitikad.

Human sa halos 23 ka tuig sa pagpanguma, si Careras nagdumala na karon og kinatibuk-ang 200 ektaryas nga umahan. Nananom siyag mais para himoong feeds, diin ibaligya niya sa laing mga negosyante, mga tag-iya og poultry farm, ug mga nagbaboyan. Sa 1990, mientra sab siya sa piggery ug poultry operations. Human sa duha ka tuig, misulay siya pagpananom og tubo.

Karon ang katubhan ming-okupar na og 140 sa 200 ka ektaryang gipanag-iya ug giabangang yuta sa upat ka lungsod sa Camarines Sur. Ang nahibilin gitamnan niyag mais ug mga bungahoy, nga giatiman sa labing menos 100 ka trabahador. Ang gidaghanon sa iyang mga tawo mosaka ngadto sa 250 panahon sa ting-ani.

Apan kining tanan hapit mawala kaniya dihang ang iyang pananom naigo sa bagyong Rosing. Apan inay nga motagam, gipamunit ni Careras ang mga tipaka ug misugod pag-usab.

Aron paglikay sa dakong risgo sa bagyo nga kanunay moigo sa Camarines Sur, si Careras mihukom sa pagtamod og planting calendar ug pagdugang sa iyang kahibalo pinaagi sa pagpangonsulta sa mga eksperto sa Departamento sa Agrikultura.

Mangutana siya sa mga representatib sa DA kalabot sa bag-ong mga teknolohiya ug mga programa ug magtambongan usab siyag mga technology demonstration. Ang DA mitabang sab niya sa pagkuhag maayong mga binhi ingon man mga abono nga gikinahanglan kaayo niya.

Tigtambongan usab siyag mga training nga ginapahigayon sa Sugar Regulatory Administration. Ug ang usa ka estudyante nga nahimong master sa iyang pagka siya karon kanunay nang imbitahon isip resource speaker sa mga seminar ug training nga ipahigayon sa SRA.

Pinaagi sa hustong mga teknik sa pagpananom nga iyang gisunod, si Raul nakakuhag 172 toneladas nga tubo, iyang kinatas-ang naani. Gimintinar niya ang 60:40 share para sa iyang katubhan. Sa mais, nakaamgo siya sa pag-inobeyt aron makaani og 10 ka toneladang mais.

Apan miingon siya nga ang iyang kinadak-ang kalamposan mao nga nakapatungha siya ug nakapatapos sa iyang mga anak. Silang magtiayon aduna nay tulo ka gradwado sa kolehiyo samtang ang kamanghoran hapit na usab makahuman.

Kining mao nilang mga anak maoy ilang gilaoman nga mosunod kaniya ug sa iyang kapikas sa pagtikad sa umahan nga maoy naghatag kanilag dili tiawng mga grasya.


Mga Tip
• Pagpreparar sa yuta, kinahanglan nga mag-deepplowing ka. Ikaduha ang soil analysis, gikinahanglan usab. Dayon pagbalik sa organic. Sama karon, migamit na ko og mga iti sa manok, ang resulta maayo kaayo. Unya ang paggamit og mga haybrid nga binhi, mga variety nga high yielding. Seguro ang sourcing sa mga igtatanom, kinahanglan sakto gyod sa maturity, mga 5-7 mos old nga tubo ang planting materials, dili nang mga guwang na. Anihon sa saktong edad o maturity.
• Sa mais, sa pagtanom kinahanglang mamintinar ang saktong distansiya. Kon ting-ulan, kinahanglan 20 x 70, unya kon ting-init 20 x 65 cm, unya paggamit og organic, paggamit og modernong mga binhi, proteksiyon batok sa corn borer ug mga sagbot. Kinahanglan sab nga may post harvest facilities ka.

LEONOR ECHAVEZ
Miki’s/Fenor Food Products
Quezon City

Si Leonor Echavez, usa ka medical technologist, midesidir sa paghunong sa pagpraktis sa propesyon dihang siya naminyo. Sulod sa 11 ka tuig, nagsilbi siya isip buotang asawa sa iyang OFW nga bana. Malaomon siya nga sa umaabot ang iyang bana dili na kinahanglang mobiya kanila ngadto sa laing nasod aron paghatag kanilag desenteng panimuyo.

Ang unang negosyong iyang gisulayan pagsugod mao ang mani – literally – uban sa start-up capital nga P15,000 niadtong 1993. Uban sa usa ka tagluto isip kaabag, nagsugod siya pagpamaligyag mani sa duol nga mga sari-sari store sa Fairview, Quezon City.

Ang market acceptability maoy nag-una nilang tumong. “It took so long, kinahanglang magkugi gyod.” Ingon niini ang paghulagway ni Leonor sa panahon sa wala pa sila makasulod sa nanag-unang supermarkets. Minglanat unag unom ka bulan nga product sampling usa pa sila regular nga makasuplay sa dagkong mga tindahan o mga mall.

Sa paghunahunag bag-ong mga produkto nga makatubag sa panilaw sa mga konsumidor, nakahukom siya pagproseso og mga bulinaw o dilis ug sapsap. Sa maayong kapalarang midangat, ang iyang bana midesidir sa pag-estar na sa Pilipinas ug moabag na lang sa negosyo.

Ang mga bulinaw, sapsap ug pusit pagakomprahon gikan sa Bicol, Roxas City, Aklan labing seguro kaduha sa usa ka bulan depende kon adunay dinagkong mga order. Ang mga lughason ideliber sa sinako nga motimbang og 35 kilos. Ug ang ilang kompaniya karon nagaprodyus nag mga 1½ tons sa prinosesong mga produkto kada bulan.

Sa naestablisar nga relasyon tali sa SM Supermarket chain, ang prinosesong mga seafood dali ra nga nakasulod sa merkado. Ang magtiayon karon aduna nay kaugalingong tindahan nga nahimutang sa Greenhills, Market-Market ug Tiendesitas.

Niadtong 2004, si Leonor ug ang iyang bana mieksportar sa ilang mga produkto ngadto sa US ug Canada. Nagsugod sila pinaagi sa pagsulod sa ilang mga produkto sa plastic packaging ug ngadto sa microwaveable containers. Paglabay sa usa ka tuig, mingliwag sila sa ilang product packaging ngadto sa standard pouches.

Si Leonor maoy buhing pamatuod nga ang mga bana dili na kinahanglang motrabaho sa abroad aron lang pagkaplag og maayong kabuhian. Pinaagi sa ilang seafood products, ang ilang upat ka anak nakaangkon sa ilang ginamithing mga diploma sa kolehiyo. Ug ang bugtong babaye sa mga liwat mibulig na karon sa ilang negosyo.

Mga 12 usab ka trabahador ang regular nga katabang sa magtiayon sa production process, samtang laing dugang mga empleyado ang nanag-atiman sa ilang mga tindahan. Ang negosyo nila mi-evolve na ngadto sa usa nga diin naghatag nag panginabuhi sa uban.

Niadtong 2008, ang Department of Agriculture mihatag kanilag hinungdanong hinabang pinaagi sa pagpromot sa ilang mga produkto sa usa ka eksibit sa abrod. Ug mapasalamaton kaayo si Leonor sa DA sa panabang niini sa market promotions.

“Sakto kaayo si Secretary Yap sa iyang pag-ingon nga ang exports industry kinahanglang ma-promote, nga kini kinahanglang i-market-driven,” nagkanayon ang bana ni Leonor sa Tinagalog, “Kon makakuha tag maayong merkado, ang panginahanglan alang sa mga lughason motaas usab ug kana nagpasabot og dugang kita sa mga mananagat.”


Mga Tip
• Ang LGU ug ang Nasodnong Kagamhanan angayng motabang sa mga mananagat nga makabaton og drying facilities, lakip na ang solar drying facilities, alang sa industriya nga mahimong globally competitive.
• Ilhon una ang target market.
• Sa deep-frying sa dilis, kinahanglang usa ka minuto lang, aron pagkuha sa desired quality, ang pag-marinate sa seafoods mas maayo nga himoon sa entiro gabii.

ANG mga tigpasanay og tanom kun plant breeder padayon nga nanagtrabaho sa pag-ugmad sa ginatanom karong mga tanom, nanukiduki unsaon nga ang naandan nga ginatanom mousbaw pa ang kalidad. Daghang haybrid nga mga utanon, pananglitan, nagkinahanglan usab nga ugmaron tungod sa usa ka rason o laing mga rason.

Sama sa Banate, usa ka matang sa talong nga kinaham sa mga pumapalit, mananomay ug mamaligyaay sa Mindanao. Kini ang naandan nga matang nga makaprodyus og lighter purple fruits kaysa daghang matang nga ginatanom karon sa Luzon. Ang bunga niini taas ug yagpis tandi sa girekomendar sa ubang dapit, apil na ang haybrid. Usa sa rason nganong ang mga mananomay sa Mindanao nakauyon sa Banate tungod kay kon isugba, ang bunga niini dili mokupos ug ang unod magpabilin nga tuskig.

BANATE KING
Sukad nga ang manananom sa Mindanao ug pumapalit, sama sa taga Davao, nakagusto sa Banate, ang mga tigpasanay og tanom sa East-West Seed Company labi pang nanukiduki bahin niini. Sa ilang pagtuon, nakamugna silag bag-ong Banate King nga nahimo karong bag-ong pinalabi sa mananomay og talong sa Davao ug sa ubang bahin sa Habagatang Mindanao. Usa sa dugay nang nananom og Banate King si Rogelio P. Arellano, 57 anyos nga manananom og utanon gikan sa Digos, Davao del Sur.

Sa miaging Abril 19, si Rogelio nagtanom og 985 ka punoan sa Banate King sa 1.5 ektaryang giabangan niyang luna. Nianang Mayo 30, nakaani siyag pipila ka kilo sa bunga niini. Nag-ani siya sa iyang tanom matag tulo ka adlaw ug ang iyang maani nagkadaghan. Pagka Hunyo 22, nakaani na siyag 800 ka kilo nga ang kasagaran iyang mabaligya sa tag-P12 kada kilo. Ang iyang produksiyon karon midoble kaysa iyang naani sa ginatanom niyang Banate King kaniadto. Sukad niini, daghan na ang iyang maaning talong. Kini ang nakaayo sa talong. Kay kon maatiman lag maayo, mahimo kining mamunga ug kapanguwartahan hangtod sa duha ka tuig.

EMPEROR ATSAL
Ang sweet pepper, nga ginatawag usab og atsal sa Kabisay-an, usa ka lain nga taas-og-bili nga tanom nga dakog potensiyal nga kapanguwartahan. Daghan ang matang niini nga kapailin-ilinan. Ang uban dagkog bunga samtang ang uban gagmay. Usa sa gagmayg bunga mao ang Majesty. Diha na kini sa merkado sa daghang katuigan. Himungahon kining matanga sa tanom pero nipis kinig panit nga daling mapangos diha sa pag-ani ug labi na sa pagbiyahe ngadto sa merkado.

Karon, ania, miabot ang Emperor, ang tawag sa naugmad nga Majesty. Ang Emperor susama sa Majesty nga himungahon ug makasugakod sa mga peste ug mga sakit. Ang dakong kalahian niini kay bagaon na kinig panit ug unod. Busa, ang mga nakatanom na niini ming-ingon nga maayo kinig kalidad. Dili kini daling mapangos panahon sa pag-ani ug pagbiyahe paingon sa merkado. Dugay usab kining madaot kaysa nauna nga matang.

RED HOT CHILI
Aduna usay bag-ong nainila nga chili pepper nga giintrodyus di pa lang dugay. Ginganlan kinig Red Hot ug giapod-apod sa East-West Seed. Lig-onon kini nga tanom ug himungahon. Motubo kasagaran sa gitas-on nga 70 ngadto sa 80 sentimetros, makaugmad kinig daghang sanga busa daghan ang maani.

Ang unang mga bunga niini mahimong maani sulod sa 70 ngadto sa 80 ka adlaw gikan sa pagtanom ug ang pag-ani mahimong magpadayon sa hataas nga panahon. Gani, kon mahatagan sa hustong pagmatuto ug pag-atiman, magpabilin kining produktibo bisan molapas na sa duha ka tuig. Ug ang daang tanom mahimong mahibalik sa pagka himungahon pinaagi sa detopping.

Ang bunga ning maong matang sa sili mopunting paitaas maong sayon rang anihon. Ang mga bunga puparehog gidak-on nga nanagbaton og hamisong panit ug dugayng madaot. Ang mga bunga niini daghag kagamitan isip lamas ug mahimong ibaligya nga presko, pinauga o pinulbos. Ang Red Hot mahimong magamit sa daghang lokal nga pagkaon, apil na ang Bicol Express, Sisig, Kilawin ug daghan pang uban. Usa kini sa maayong lughason alang sa pagmugna og hot chili sauce.

Ang presyo ning maong matang sa sili nagkadaiya. Sa pagkakaron, si Rogelio Arellano sa Digos, Davao del Sur, nagbaligya og Red Hot chili sa tag-P20 kada kilo. Sa ubang dapit, sama sa Bulacan, ang presyo mahimong moabot sa tag-P300 kada kilo, matod ni Desiree Duran sa San Ildefonso kon magnihit ang suplay. Mga 600 ka bunga niini motimbag nag usa ka kilo.

BIG C CUCUMBER
Ang pagpananom og cucumber kun pepino dunay dakong bentaha. Ang mga tawo nga nakadiskobre nga kining maong tanom usa sa kapanguwartahan, nahigugma sa pagtanom niini tungod sa daghang rason. Bisan kon diyotay ang gitanom, mokita kinig dako. Mga 35 ka adlaw gikan sa pagtanom, mahimo nang makaani. Ang pag-ani sa bunga sa pepino himoon matag duha ka adlaw. Bisan kon ang pag-ani mahimong molungtad og usa o sobra sa usa ka buwan, ubay-ubay ang maani kay bug-aton ang mga bunga sa pepino. Sa Mindanao, maoy kinaham sa mga mag-uuma nga nananom sa ginagmay ang gidak-on nga motimbang og 250 gramos matag bunga.

Usa sa mga small-scale cucumber grower si Wendel Comaingking sa Bansalan, Davao del Sur. Usahay, magtanom siyag 870 ka hutok sa iyang umahan nga mogastog mga P4,000 usa siya makaani. Usahay sab mokita siyag mga P17,000 sulod sa tulo ka buwan sa iyang giatiman nga pepino. Aron makalikay nga makaugmad og sakit ang iyang mga tanom, sal-ang-sal-angon niya kini sa pagtanom. Kasagaran, makatanom siyag lima ngadto sa unom ka higayon sa usa ka tuig.

Si Wendell nakauyon sa bag-ong Big C Cucumber, ang bag-ong matang nga gipagawas sa East-West Seed. Lig-onon usab kini og himungahon. Ang mga pumapalit nakauyon sa piskay niining bunga nga diyotay rag liso nga bisan og guwang na maayo gihapong kan-on.

Alang sa mga nangitag kapanginabuhian, sulayi ang pagtanom sa mga utanon nga nahinganlan sa unahan. Magmalipayon ka ug dili magmahay nga imo kining gihimo.

SI INDAY

GIKAN sa usa ka yanong magbabaol, si Saturnina “Inday” Diez milampos ug nakapanag-iyag kayutaan ug nahimong mangomprahay sa mga produktong agrikultural sukad lang nga gibuksan niya ang kaugalingong patigayon lima ka tuig na ang minglabay.

Gawas sa gibuksan niyang convenience store, si Inday usa sab sa daghan nga nagsugod sa ginagmayng pamuhunan sa Carbon Market sa Dakbayan sa Sugbo kaniadtong 1996 apan tungod sa limitadong puhunan, wala magdugay ang unang pagsuway ni Inday. Unsaon nga paliton man lang sab lagig barato ang ihandos niyang mga baligyaon ngadto sa mga komprador sa merkado. Ug dinhi siya maalkanse.

Niadtong tuig 2000, ang Cebu Micro Enterprise Development Foundation, Inc mipahulam kang Inday og puhunan aron modaghan ang iyang ani. Ang P3,000.00 niyang nahulam sa CMEDFI gigamit niya sa pagpananom og okra, batong, ug kamatis.

Paglabay sa pipila ka tuig, nakapahimulos siya sa kahigayonan nga makapangutang aron makapalit og tipik sa yuta. Dinha say yuta nga prendado kaniya ug giluyongan sab niya kinig mga utanon. Pinaagi ning inantigo nga diskarte, napilo-pilo ang iyang produksiyon.
Nakapanag-iya rag yuta si Inday. Milapad ang iyang negosyo. Nagpatabang sab siya sa ubang mag-uuma. Isip bugti, iya sab silang gisuplayan og binhi ug abono. Ang iyang hangyo lang nga inig-abot sa ting-ani, siya ra sab ang makapalit sa ilang mga hinagoan.
Sa pagkakaron, bastante na ang kita ni Inday kay kapiyalan man ang gisudlan niyang patigayon. Gawas sa kaugalingong paglambo, nakahatag sab og trabaho si Inday sa pito ka mag-uuma lakip na ang napulog lima ka supplier og utanon nga nagkatap sa nanag-unang merkado sa Sugbo. Gawas sa paghatag og binhi ug abono, gibinagan sab ni Inday ang mga mag-uuma ug abag-pinansiyal pinaagi sa usa ka organisasyon sa kababayen-an sa ilang lugar.

Sa padayong pagdaghan sa iyang kabtangan sa pamatigayon sama sa mga hayop, yuta, kahilipsan sa panguma, mokita si Inday og P6,000.00 sa matag handos niya sa mga produkto. Kuwentaha kon pila ka sayis mil ang upat ka pagtumod niya kada semana! Ug kuwentaha sab kon pilay kitaon sulod sa usa ka buwan. Utanon ra tuod pero pilde ang nangempleyo sa usa ka ordinaryong buhatan.

Sa pagkakaron, mibalik-lantaw si Inday sa iyang kasinatian uban ang pagbatyag sa kahimuot. Ug kinsay dili? Tiaw mo nga dul-an sa napulo ka tuig niyang paningkamot— ang determinasyon niyang molampos sa natad niyang gisudlan.

SI GIGING

SI Lady Canonigo kun mas nailhan sa ngalan nga “Giging” nagpamatuod nga bisan ang usa ka inahan mahimong makatabok sa bisan unsang pagsulay aron mapadako ang mga anak taliwa sa kamatuoran nga kulang og usa ka katimbang ang pamilya.

Si Giging misugod pagtubag sa hagit isip usa ka nagbinugtong nga ginikanan sa dihang magpito ka tuig na ang iyang kamanghoran (upat ang iyang anak). Sa maong panahon, mitaliwan sab ang iyang kapikas. Ug dinhi, nagsugod silag kalubong sa utang.

Sa buhi pa ang iyang kapikas, nagtinda-tinda og isda si Giging sa mga kilid-kilid o sa bisan diin nga naay daghang tawo. Iya kining saydlayn isip nursing aide. Sa dihang namatay ang iyang bana, nag-inusara siya pagpas-an sa kaakohan nga mapadako ang iyang mga anak sa desenteng paagi.

Gipadayon niya ang pagpanglab-as, pagpamaligyag saging, hasta na gani pamaligyag tip sheets sa masyaw iya sang gisudlan. Nag-alagad sab siya isip masugo-sugo sa usa ka negosyante. Kon naay mga okasyon sama sa pista, birtdey, ubp., di ikaulaw ni Giging ang mangosina sa gamayng suhol.

Bisan nanagko na ang iyang mga anak, wala mohunong si Giging sa pagtrabaho. Gani, gisudlan man niya ang pagpanguling ug pangunayan ra sab niya ang paglibod niini.

Mahinumdoman pa gani niya ang mga panahon nga mata na lang niyay magputi tungod sa uling nga nagkampat sa iyang hitsura; usahay masunog pa iyang kilay sa pagpaayop sa gidabdaban nga ulingonon. Gihimo niya kini sanglit upat ka baba ang iyang gipakaon, wa pay labot sa bayranan nga utang.

Hangtod nga miabot ang usa ka silingan nga nakahisgot niya kabahin sa CMEDFI. Misuway siyag pasar og aplikasyon apan sa dakong kasubo, wala siya makalabang.
Miliso ang rumbo sa suwerte ni Giging. Unsang pagkaunsaa nga nakadaog man siyag P9,000.00 sa masyaw! Apan imbes ibagdok ang daog sama sa ubang nangaungo sa masyaw, iya hinuon kining gidugang sa iyang puhunan sa pagpanglab-as ug ang sobra gibayad-bayad niya sa mga utang.

Imbes nga moatras sa iyang loan application, misuway na sab pagpasar og aplikasyon si Giging sa CMEDFI. Niining higayona, aprobado na siya.

Ang nahulam niyang P3,000 gigamit niyag pamuhunan sa pagbaligyag itlog. Hinay-hinay lang gyod nga kamas. Siya ra say naningunay pag-eskohe sa mga itlog. Apan sa dihang maayo ang dagan sa gisudlan niyang patigayon, nanuhol na siyag laing tawo. Sa motuo kag sa dili, siya na karon ang suplayer og itlog sa mga grocery store ug uban pang bagsakan sa Sugbo.

Ang sugilanon ni Giging isip nagbinugtong nga ginikanan maoy gipasa-pasang inspirasyon ngadto sa iyang regular nga mga kostumer. Isip ginikanan, gitudloan sab ni Giging ang iyang mga anak sa mga sekreto niya sa patigayon. Sakripisyo lang ang sekreto.

“Wala nako usba ang akong paagi sa kinabuhi bisan kon medyo nakaluag-luag na mi. Kinahanglan nga mokayod gihapon,” matod ni Giging.

PASIDUNGOG
NIADTONG Hunyo 20 ning tuiga, sila si Inday Diez ug Giging Canonigo gipasidunggan sa halapad nga Cebu International Convention Center isip “Most Inspiring Cebuano Micro Entrepreneurs” sa Go Negosyo sa Cebu. Ang labing uwahing hugna sa kampanya Go Negosyo gipangunahan ni Presidential Consultant for Entrepreneurship Jose Concepcion III.

Ang pasidungog gitunol sa Philippine Center for Entrepreneurship ubos sa pakigtambayayong ni Cebu Chamber of Commerce and Industry President Edward Gaisano, Cebu Go Negosyo Chairman Jay Aldeguer, ug Cebu Business Month Chairman Tess Chan. Ang Go Negosyo sa Cebu gitambongan usab ni Presidential Management Staff Director General Cerge Remonde.

Ang mga pinasidunggan giendorsar sa Micro Finance Council of the Philippines, Bangko Sentral ng Pilipinas, Citigroup, Ramon Aboitez Foundation, Inc., Cebu Micro Entrepreneur Development Foundation Inc., ug Taytay sa Kauswagan Inc.
Nahimong posible ang Go Negosyo sa Cebu tungod sa pag-abag sa PLDT, Smart Communications, RFM Corporation, San Miguel Corp., Condura, Procter and Gamble, Nokia, Splash Group of Companies, Banco de Oro, Vintel Logistics, Sterling Group of Companies, ug Lamoiyan Corp.


(Sinulat ni Ben G. Ariete nga gihubad ug napatik sa Bisaya, Hulyo 9, 2008)