TEODORO PADAMADA
Tilapia culture
Ilocos Norte

Benepisyo gikan sa pamuhig tilapia sa halwa

“Ang pangisda maoy akong panginabuhi. Nag-inusara lang ko nga makadis-og sa dalan sa kinabuhi aron padagkoon ang akong duha ka anak,” matod sa pintok apan maabiabihong si Teodoro Padamada kun Nong Teddy sa dihang gipangutana giunsa sa pangisda pagtabang sa iyang kinabuhi.

Si Teddy, 52, usa sa mga aktibong mag-uuma-tig-abag sa pamuhig tilapia sa halwa sa Paoay, Ilocos Norte. Nanag-iya siyag halwa sa tilapia ubay sa Nanguyudan Cove, deklaradong gipanalipdang lugar sa DENR. Nahimo kining posible pinaagi sa Regional Freshwater Aquaculture Techno-Demo Center (RFATDec) sa Bureau of Fisheries and Aquatic Resources (BFAR) aron paghatag og panginabuhi sa gagmayng mga mangingisda.

Ang pamuhig isda sa halwa naandang paagi sa pagpamuhi og isda sa katubigan nga dili mapahubsan kun masapyaw sama sa lanaw, dagkong pundohanan sa tubig, lim-aw, suba, kanal, sangi, danghiligan. Ang paghalwag isda popular sa mga dapit diin ang pangisda ug panguma maoy duha sa labing naandan nga panginabuhi.

Sa dihang gipangutana nganong si Nong Teddy mipili sa pagbuhi og tilapia, wa siyay dikidiki nga miingon, “tungod kay ang tilapia maoy labing sayon buhion.” Labaw sa tanan, ang tilapia maoy usa sa labing sibo buhion sa tanang halwaonon nga isda tungod kay mabuhi man kini bisan sa dinaghan sa halwa diin ang tubig gawasnong makatuyok.

Ang pamuhi gamit ang halwa dunay daghang bentaha. Matod ni Nong Teddy, uban sa halwa, mapugngan ang pagsanay sa tilapia tungod sa panagsahog sa baye ug laki. Tungod kay sila giatiman man sa halwa, ang stunting, diin maoy dakong suliran sa pagpamuhig isda, kalikayan.

Gawas sa pagkasayon buhaton, aduna pay laing benepisyo ang pagbuhi og tilapia sa halwa, sa pagngalan: kasayon ug gamayng gasto sa pag-ani, seguridad sa espasyo, busa naghatag og suod nga pagpaniid sa feeding response sa isda ug sa ilang kahimsog, madaginotong pagpakgang sa mga peste ug sakit, ug ubos lang nga puhunan ang gikinahanglan sa pagsugod ning maong panginabuhi.

Sama sa bisan unsang patigayon, madako mag magamay, di sab kalikayan ang alkanse. Tinuod sab kini sa pagpanghalwa og isda. Matod pang Nong Teddy, ang pagkamatay sa isda nga gibuhi sa halwa anaa sa 10-20 porsento kun mas taas pa ilabi na sa tingkulyada. Dako usab ang risgo kun kadaot gikan sa manunukob, bagyo, o bisan sa tawo sama sa mga kawatan.

Ang tilapia dili maayog resistensiya sa menos og kalidad nga tubig ug magsalig lamang sa lawog alang sa ilang nutrisyon sa pagpakabuhi. Dako usab ang risgo sa pagkaylap sa sakit tungod kay ang tibuok populasyon natanggong man lang sa gamayng espasyo. Laing suliran sa pagpanghalwa og isda mao ang legal nga aspeto tungod kay ang katubigan nga gigamit sa pagpanghalwa og isda alang man sa publiko.

Si Nong Teddy nagsugod ingon nga mag-uuma-tig-abag niadtong 1994. Ingon nga mag-uuma-tig-abag, libre siya sa lugar. Ang gikinahanglan lang niya mao ang semilya ug gamit (sama sa kawayan, pukot, ug lawog).

Sa pagkakaron, si Nong Teddy nanag-iya nag walo ka halwa, diin gipangunayan niyag atiman ug busa wa na siya manuhol. Ang matag halwa may sukod nga 10 x 15 metros. Gibutangan niyag 1,500 ka semilya matag halwa, nga gipangayo niya gikan sa BFAR-Laoag City. Si Nong Teddy namuhi og Mozambique (Oreochromis mossambicus), usa sa labing popular nga matang sa nasod.

Upat ngadto sa lima ka buwan, mahimo nang maani ang tilapia. Ang kasagaran niyang maani mokabat og 100 kilos. Direkta niya kining ihandos sa Paoay ug gibaligya sa tag-P75 ang kilo. Matod ni Nong Teddy, mabawi na niya ang iyang puhunan sulod sa usa ka tuig ug maayo kaayo ang ganansiya.

Kapin na karon sa dekada, ang iyang kita sa panghalwag tilapia nakapaeskuyla sa duha niya ka anak sa kolehiyo. Ang kamaguwangan nakahuman og B.S. Computer Science ug ang iyang kamanghoran mao lay pagkahuman sa duha-ka-tuig nga kursong bokasyonal. Ang duha niya ka anak managsama nang nanarbaho ug mingtabang kang Nong Teddy ug sa iyang asawa sa pagdumala sa ilang negosyo sa tilapia.

Mga Tip

Ang Tilapia cage culture mao ang pagpamuhig tilapia sa mga halwa nga gama sa pukot ug kawayan nga gipalutaw, gipalunod kun gilanting sa ilawom. Anha kini ipahimutang sa katubigan sama sa mga dam, suba, lanaw, baybayon, pundohanan sa tubig ug sawang. Usa kini sa labing epektibong teknolohiya sa pagpamuhig tilapia.

Ang mosunod mao ang mga bentaha sa pagpamuhig tilapia sa halwa:

• sayon nga pagdala, pag-imbentaryo ug pag-ani sa isda
• sayon pagkontrolar sa populasyon sa isda
• episiyente ang pagkontrolar sa kakompetensiyang isda ug manunukob
• epektibo ang paggamit sa lawog sa isda
• kubos nga pagkamatay
• taas og kalidad nga paliwatanan
• tiningob nga pag-ani ug dinaliang pagkabawi sa puhunan
• diyotay rag gikinahanglang tawo
• ginagmay rag superbisyon

SI Kanhi PNP Deputy Director Jewel Canson ug ang iyang asawa nga si Cecile parehong mag-uuma sa kasingkasing. Kiniy hinungdan nga bisan kon ang heneral nagserbisyo pa sa kagamhanan, ang magtiayon nagsugod na sa pag-ugmad sa pito ka ektaryang luna nga ilang napalit sa tag-P7 matag metro kuwadrado didto sa Barangay Pantay sa Teresa, Rizal. Ginganlan nila kinig St. Martha Farms, pasidungog sa patrong santo sa mga mag-uuma, nga paborito ni Cecile.

Human sa maukitong pagtuon kon unsang proyektoha ang ugbahon, ang magtiayon nakadesisyon pagsulod sa poultry contract breeding niadtong 1991 ngadto sa usa ka iladong poultry company sa nasod. Ubos sa sistema, patuboon nila ang mga manok nga mangitlog og hatching eggs alang sa mga integrator. Ang integrator maoy magtagana kanila og day-old chicks, feeds ug teknikal nga superbisyon. Ang contract breeders, sa laing bahin, magtagana og puluy-anan sa mga manok, tubig, kuryente ug medisina.

Ang integrator mobayad og boarding fee sa nanagpatubo samtang naghulat sa mga manok nga mangitlog sa unang higayon human sa 24 ka semana. Human niana, alang sa mosunod nga 65 ngadto sa 70 ka semana, ang grower bayran sa gitakda nga presyo sa matag hatching egg nga ilang maprodyus. Ang contract breeding business nga nahimong profitable investment sa magtiayon nagpadayon hangtod karong mga adlawa. Hinuon, sa tunga-tunga sa 2008, mibalhin silag bag-ong integrator nga mihatag kanilag maayong kasabotan. Karon, nag-atiman silag 70,000 nga parent stocks alang sa integrator.

Nunot sa pagsanay sa poultry breeders nga ginaatiman sa mga Canson, milapad usab ang ilang farm og pipila ka ektarya nga magkasikbit ra usab. Ug kay duna na man silay igo-igong kuwarta, nangita silag bag-ong proyekto nga kabuboan og puhunan. Dili na sila moadto sa bangko aron manghulam og puhunan. Dako na ang ilang nahawirang kuwarta gikan sa ilang poultry project, gani, ang ilang tulo ka anak nga pulos na mga propesyonal uban sa kaugalingon nilang tinubdan sa kita namuhunan usab sa bag-ong proyekto diha sa ilang farm.

Ang bag-ong proyekto nga gialinga karon sa magtiayon ug sa ilang tulo ka anak (Dr. Jayson, Jaclyn ug Joanna) mao ang Pangasius hatchery ug grow-out operation. Kining tanang proyekto nagsugod niadtong Disyembre 2008 sa dihang usa ka higala sa magtiayon gikan sa Department of Trade and Industry sa Rizal misulti kanila mahitungod sa maayong oportunidad sa pagpasanay ug pagpatubo niining isda sa tubig-tab-ang gikan sa Vietnam.

Ang nakanindot bahin nila ni Jewel ug Cecile kay kon ang usa dunay ideya, ang usa maminaw ug mosuportar. Mao nga sa dihang mitumaw ang ideya nga mosulod sa Pangasius project, ang duha nanukiduki ug nagpakisayod alang sa dugang kasayoran. Giduaw nila ang internet ug mitambong og mga lektyur bahin sa aquaculture. Ang ilang anak nga si Jaclyn, kinsa gradwado sa MBA sama sa ilang mga ginikanan, mitabang usab sa panukiduki. Gihisgotan nila ang proyekto uban sa tibuok membro sa pamilya.

Maoy ilang konsensus nga ang Pangasius fingerlings ug grow-out operation production mahimong usa ka negosyo nga mokitag dako. Ang sunod nga lakang nga ilang gihimo mao ang pag-andam sa mga pasilidad. Suwerte kay duna silay duha ka daang greenhouse nga gigamit ni Cecile kaniadto sa pagpatubo sa Gower Ramsey orchids nga gieksport sa Japan. (Ang orchid project mikita usab apan ila kining gihunong human sa lima ka tuig dihang ang mother plants grabeng naapektohon sa El Nino. Ang duha ka greenhouse dali rang nakombertir ngadto sa hatchery. Ang rearing tanks nga mikabat og 500 halved plastic drums napahimutang na. Nag-hire silag technical consultant, ug ang duha sa dugay na nilang trabahante gipadala nila alang sa bansay-bansay nga gipahigayon sa Tanay breeding station sa Bureau of Fisheries and Aquatic Resources. Karon, mga eksperto na sila sa pagbuhat sa adlaw-adlaw nilang buluhaton sa hatchery.

Giandam usab nila ang breeder pond sa wala pa mopalit si Jewel sa unang 14 ka baye ug 6 ka laki nga Pangasius breeders gikan sa usa ka tinubdan sa Laguna nga mibalor og P10,000. Dali ra kining midaghan kay makapalit na man sila og dugang breeders sa barato nga presyo. Karon, ang mga Canson nanag-iya nag 300 ka breeders.

Nagpasalamat kaayog dako si General Canson sa pagpaluyo sa BFAR sa ilang Pangasius project. Nahinumdoman niya nga sa unang higayon nga miadto siya sa Tanay breeding station aron mangayog tambag, nagpanuko pa ang ang pangulo sa ahensiya sa paghatag sa opinyon niini. Gipangutana niini ang heneral kon seryoso ba gyod sila kaayo tungod kay, matod niini, duna nay pipila ka tawo nga nagsugod sa ingon nga proyekto kaniadto apan wala magdugay, mihunong sa ilang operasyon.

Apan human kini makakita sa pasilidad nga giandam sa mga Canson alang sa ilang hatching operation, ang opisyal sa BFAR hingpit nga nakombensir nga ang magtiayon desidido gyod nga matigayon ang proyekto. Napahimutang na ang tinubdan sa abunda ug maayog kalidad nga tubig, ug duna silay kuwarta nga ikapuhunan pagpamalit sa panginahanglanon sa ilang hatchery.

Gani, si Gen. Canson miingon nga ang pinansiyal nga panginahanglan sa fish hatchery, menos kaysa gasto sa pagbutang og tunnel vent houses alang sa ilang poultry contract breeding business. Gibutyag niya nga ang usa ka balay-balay sa manok nga kasudlan og labing daghan 10,000 ka manok mogasto og labing menos P4 ka milyon. Apan wala na sila mogasto og minilyon sa pagkombertir sa daan nga orchid greenhouse ngadto sa ilang fish hatchery.

Sa pagpaluyo sa DTI ug BFAR, ang Pangasius hatchery sa mga Canson hingpit nga nag-operasyon sa wala pa maghinunga-tunga sa 2009. Nasugdan nila ang unang commercial hatching nianang pagka Hunyo ug padayon nga nagprodyus og fingerlings for sale sukad niadto. Ang ilang mga pumapalit dili lang mga fish cage operator sa Laguna Lake apan naggikan usab sa lagyong lalawigan sama sa Zamboanga, Davao, Camarines Sur, Bulacan ug ubang mga dapit sa kapupud-an. Gani, sa wala pa nato siya mainterbiyo alang ning artikulo, nagpadala silag 200,000 fingerlings sa usa ka grower sa Iloilo.

Miingon si Gen. Canson nga ang ilang fingerlings maabot kaayo ang presyo tandi sa ubang suplayer. Ang ilang one-inch fingerlings mapalit lang sa tag-P3 kada usa tandi sa P5 gikan sa pipila ka suplayer. Dili sila mobaligya sa ilang fingerlings nga gamay pa sa one-inch kay dako ang purohan nga kini mangamatay sa biyahe. Ilang gihinay-hinay ang pagpamihod aron duna silay available stocks sa tanang panahon. Ang ubang fingerlings nga may gidak-on nang duha o tulo ka pulgada regular nga mabaligya nga sobra pa sa P3.
Mapasalamaton usab kaayo si General Canson nga aduna siyay walo ka episyenteng trabahador nga nag-atiman sa ilang hatchery. Eksperto na sila sa pagpakaon, pag-disinfect ug paghulip sa tubig nga anaa sulod sa rearing tanks. Gitug-an sa heneral nga ang labing kritikal nga panahon sa pagpasanay mao ang unang 15 ka adlaw human sa pagpamihod. Ang matang sa pagkaon nga ilang gamiton mahinungdanon kaayo.

Minggamit silag inangkat nga feeds nga makapahigayon nga makab-ot ang 70 ngadto sa 80 porsento nga mabuhi ang gipapusa nga mga itlog. Gikonsiderar kini nga very high rate. Gani, ang 50 ngadto sa 60 porsento nga mabuhi usa na ka dakong kalipay alang kang Gen. Canson.

Sa laing bahin, si Gen Canson miingon nga duna na silay grown-out operation sa Nueva Ecija sa pakigtambayayong sa mga higala nga membro sa Rotary Club. Usa ka tag-iyang kasosyo nanag-iya sa fishponds sa upat ka ektarya nga gilangkoban sa 29 ka punong. Ang St. Martha nagsuplay og fingerlings ug sa teknolohiya samtang ang ikatulong kasosyo nag-atiman usab sa pagkaon. Human maibani sa tanang nagasto, ang tulo magbahin sa kita.

Laing sistema ang gisugdan usab sa ilang farm sa Teresa. Ang mga punong giandam na alang sa pagpatubo og Pangasius alang sa merkado diin ang uban niyang mga kasaring gikan sa Philippine Military Academy namuhunan usab. Kombensido si General Canson nga ang grow-out operation mokita usab. Ang Pangasius usa ka paspas motubo ug nagkadaghan ang mga tawo nga nakadiskobre sa kalamian niining maong isda. Nagtuo ang heneral nga ang merkado niini dili usa ka dakong problema.

Sa pagkakaron, si Mrs. Canson nagsugod og laing atraksiyon sa St. Martha Farm. Kini ang organic culinary herbs and vegetables. Ang Bureau of Plant Industry miabag kaniya sa pag-ugmad og showcase sa organic farming nga mahimong maugmad ngadto sa Pick-and-Pay operation.

Karon, aduna na siyay koleksiyon sa nagkadaiyang culinary herbs sa usa ka green house. Ang lain gitamnan og cauliflower, cabbage, mustard ug ubang berdeg dahon nga mga utanon. Makita usab ang mga tanom nga kamatis, talong, paliya, batong, patola ug ubang paboritong utanon.

Sa dili madugay, ang St. Martha mahimo nang destinasyon alang sa farm tours diin maobserbaran ang organic farming, fish culture, mga prutas ug bungahoy, ug ang commercial poultry operation.

Ang mga Canson parehong mga Bisaya. Ang heneral gikan sa Iloilo City samtang si Cecile gikan sa Cebu City. Ang magtiayon nga mag-uuma sa kasingkasing, nanaghupot og MBA degree. Samtang ang tulo nila ka anak wala mangatawo sa umahan, mahigugmaon usab sila sa pagpanguma. Gani, si Jayson nga usa ka ophthalmologist ug cosmetic surgeon nagsugod na usab sa kaugalingon niining farm project. Apan kini sa lain na usab nga estorya.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

ANG lungsod sa Lala maoy nag-inusarang primera klaseng munisipalidad sa kinatibuk-ang 24 ka lungsod sa tibuok lalawigan sa Lanao del Norte. Nailado kini isip Crab Capital sa maong lalawigan. Kini ang dakong rason nganong napahigayon ang usa ka semanang Alimango Festival sugod sa 22 sa Marso matag tuig. Usa kini ka tradisyon nga gipasiugdahan ni Mayor Santiago Bontilao sa dihang una siyang napili nga mamunoan sa lungsod walo ka tuig ang minglabay.

Hinuon, matod ni Mayor Bontilao, ang kasaulogan wala nila tawga kaniadto og Crab Festival tungod sa kahadlok nga malambigit kini sa crab mentality. Sa miaging Marso, duha ka tonelada sa alimango ang giluto ug gipundok nga nagpormag taluktok nga bukid nga nahisama usab sa dakong Christmas tree. Sa dili pa matapos ang adlaw, ang mulupyo ug ang ilang mga bisita magpista pagpangaon sa lamiang gasa sa kinaiyahan nga masikop gikan sa Lala River ingon man usab gikan sa mga punong sa pribadong mga entreprenor. Usa sa labing madayag sa matag selebrasyon mao ang kahigayonan sa publiko nga makapalit og duha ka kilo nga buhing alimango sa tag-P100 ra ang kada kilo, tulo ka pilo ang kabarato kaysa presyo sa merkado.

Matod sa mayor, dunay labing menos 3,000 ka ektarya sa Lala, habig sa Panguil Bay nga gitagana alang sa fishponds diin ang mga alimango, pasayan ug uban pang matang gipadagko. Ang maani ibaligya kasagaran ngadto sa mga biyahedor nga taga laing lugar nga magdala usab niini ngadto sa mga merkado sa Cagayan de Oro, Cebu, Manila ug bisan ngadto sa gawas sa nasod sama sa Japan, Singapore ug uban pa.

Si Mayor Bontilao, usa ka doktor nga ang pamilya nanag-iya og ospital sa Lala, misaysay nga ang mangitlogay nga alimango sa Lala mobiyaheg 30 ka kilometro ngadto sa silingang lungsod sa Kolambugan diin taas ang porsento sa kaparat sa tubig. Sa Kolambugan ipagawas sa mga alimango ang mga itlog, apan ang sulog magdala sa gagmayng alimango (crablets) ngadto sa Lala diin sila managko. Kadtong dili masikop alang sa pangonsumo sa tawo sa Lala mag-usab sa maong proseso. Ang nagpamihod nga mga alimango mobalik sa Kolambugan aron mangitlog ug ang ilang mga liwat maanod sa sulog paingon sa Lala. Ug kini magpadayon sa mosunod pang panahon.

Sa minglabayng katuigan, ang mga mulupyo kanhi sa Lala wala magpakabana sa alimango. Ang mga alimango dili usa ka pagkaon nga espesyal alang kanila. Gani niadtong 1960s, ang mga alimango barato kaayo. Ang usa ka kilo mapalit sa tag-25 sentabos, matod ni Tarcilo Tabalbag, usa ka maninikop og alimango sukad pa sa nag-edad siyag 12. Si Mayor Bontilao mapagarbohon kang Tarcilo kay bisan og kini kabos ug igo rang nakaabot sa third year high school, karon nahimo nang adunahan gumikan sa mga alimango sa Lala.

Si Tarcilo gikan sa kabos nga pamilya, apan pinaagi sa kaugalingong paningkamot nahimo na karong milyonaryo. Nakapatukod na siyag dakong balay nga migastog P4 ka milyon sa Barangay Pacita, usa ka komunidad duol sa baybayon nga gingalan sa mitaliwan nang si Pacita Madrigal-Gonzales, kinsa nangulo usab kaniadto sa Social Welfare Administration. Si Tarcilo nanag-iya karon og 20 ka ektaryang punong diin siya nanagpadagko og alimango, pasayan ug tilapia. Unya mipalit usab siyag 10 ka ektaryang basakan nga naghatag kaniyag dugang kita matag tuig. Ang unom niya ka anak-babaye nakatapos na sa kolehiyo ug maayo na ang pagkabutang uban sa ilang kaugalingong pamilya. Samtang ang bugtong anak-lalaki miundang pag-eskuyla sa ikaupat niini nga tuig sa kolehiyo dihang naminyo, apan karon, nagdumala na usab og kaugalingong punong.

Ang amahan ni Tarcilo usa ka mananggiti mao nga wala kini makahitsas sa panginahanglan sa 13 ka buhing anak (16 ang tanan apan namatay ang tulo). Kini ang hinungdan nga sa edad nga 11, si Tarcilo nanarbaho isip katabang sa 40 ka ektaryang punong. Halos sa tanang higayon siya ang mamutol sa mga sabot diin gisuholan siyag peso matag adlaw. Apan minglungtad lang kinig pipila ka tuig tungod kay si Tarcilo nakaamgo nga mas makaayo alang kaniya nga moluwat sa trabaho ug itingob ang iyang panahon sa pagpanikop og alimango sa Lala River.

Ang mga alimango dali rang masikop sa yanong kahimanan nga gitawag og “Bintol.” Kini ginama sa pinikas nga kawayan ug pukot. Ang patay nga baki o unsa mang piraso sa karne maoy ipahimutang sa tunga sa pukot isip paon nga makatagad sa alimango. Ang alimango nga makasulod sa Bintol dili na makagawas. Ang Bintol ipaunlod hangtod sa kinapusoran sa suba nga unom ka tiil ang giladmon sa tubig. Ipataas kini matag pipila ka oras pinaagi sa pagbira sa higot aron masusi kon dunay nalit-ag nga alimango.

Nadiskobrehan ni Tarcilo nga mas mokita siyag dako sa pagpanikop og alimango kaysa pagpamuo. Gamit ang panikop sa iyang amahan, makasikop na siyag 40 ka kilo sa tunga lang sa adlaw nga iyang ibaligya sa negosyanteng iyaan sa tag-25 sentabos ang kilo. Bisan pa sa maong presyo, mokita na siyag diyes pesos matag adlaw, napulo ka pilo sa iyang masuweldo isip trahador sa punong. Nagpadayon ang iyang pagpanikop diin nagkadaghan usab ang iyang masikop. Ug paglabay sa mga tuig, ang presyo sa alimango sa Lala misaka usab.

Ang mga sundalo gikan sa Luzon nga nadestino sa Lanao del Norte maoy nakaingon sa pagsaka sa presyo, matod ni Tarcilo. Ganahan silang mokaon og alimango maong dili nila igsapayan ang taas nga presyo. Sa panahon nga naminyo siya kang Luzviminda Balugo niadtong 1970, ang presyo misaka na ngadto sa P3.50 kada kilo. Sa 1973, ang iyaan ni Tarcilo mihunong sa pagpamalit og alimango tungod kay mihinay ang negosyo niini. Niadtong higayona, makasikop na siyag labing menos 200 ka kilo sa alimango matag adlaw. Busa, siya na ang namaligya niini ngadto sa merkado sa Dakbayan sa Iligan.

Usa ka blessing in disguise nga nahapay ang iyang iyaan tungod kay wala madugay iyang nadiskobrehan nga dunay maayong kaugmaon sa pagpamaligya og alimango. Iyang paliton ang mga alimango sa Lala sa tag-P3.50 kada kilo ug iyang ibaligya sa Dakbayan sa Iligan sa tag-P6 kada kilo. Aron maseguro nga duna siyay daghang ikatumod sa mga nahimong suki, paunhan na niya og bayad ang ubang mga tawo nga nanikop og alimango alang niya. Unya, miabot ang higayon nga dili na siya manikop og alimango. Daghan na siyag tawo nga mihimo niini alang niya. Paliton na lang niya ang tanang masikop sa iyang mga maninikop ug ibaligya ngadto sa iyang pumapalit sa Dakbayan sa Iligan ug Dakbayan sa Ozamiz.

Nianang 1988, si Tarcilo nga dako nag natigom mipalit og usa ka ektaryang punong balor og P150,000. Nasundan kinig pipila ka ektarya nga iyang napalit hangtod nga mikabat na kinig 20 ka ektarya sa magkadug-ol nga mga punong. Nagpadagko siyag alimango ug pasayan sa 14 ka ektarya samtang ang nahibiling unom ka ektarya gigahin niya alang sa pagpamuhi og tilapia.

Ang pagpamuhi og alimango sa Lala labing menos og gasto kaysa ubang dapit sa Pilipinas. Kini tungod kay si Tarcilo dili na mopalit og crablet alang sa iyang punong. Ang iyang buhaton mao lang ang pagbukas sa ganghaan sa iyang punong ug ang mga crablet gikan sa suba mosulod sa punong. Ang Agihis shells nga maoy iyang gigamit sa pagkaon sa iyang mga alimango mao ray nag-una niyang galastoan. Magbutang siyag tulo ka sako niini matag ektarya kada adlaw, sa tag-P70 kada sako. Kini gamay ra kaayo tandi sa bili sa iyang maani. Kay lagi, moani man siyag labing menos usa ka tonelada matag duha ka semana nga mabaligya niya sa tag-P350 ngadto na sa P450 kada kilo labi na sa bulan sa Nobiyembre ug Disyembre, ang mga bulan nga ang mga alimango kasagaran i-eksport.

Ang pasayan nga iyang gipadagko napanguwartahan usab. Kasagaran mag-stock siyag 10,000 matag ektarya nga motimbang og 30 ngadto sa 40 gramos matag usa sulod sa tulo ka bulan. Kasagaran moani siyag 300 ka kilo gikan sa matag ekarya nga mabaligya niya sa tag-P280 ngadto na sa P330 kada kilo, depende sa gidak-on. Mogasto lang siyag P1,800 sa semilya samtang mogasto lang siyag P1,400 sa commercial feed nga ipahiluna sa matag ektarya nga punong (alang sa usa ka bulan sa tibuok panahon sa pagpatubo). Ang tilapia mihatag usab og dugang kita kang Tarcilo.

Samtang ang mga alimango padayong nag-unang produkto sa Lala, mihatag kinig desenteng panginabuhian sa mga mulupyo nga mikabat na sa 72,000 kadaghanan mga anak sa mga lalin gikan sa Cebu, Bohol ug sa mga lalawigan sa Panay. Kon gusto nimong makita kining akong nahisgotan, duawa ang Lala labi na sa Marso 22 sunod tuig. Magkita ta didto!

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

ANG pagpamuhi og abalone usa ka dili tradisyonal nga proyekto nga mahimong sudlan sa mga entreprenor sa aquaculture. Ang abalone usa ka matang sa kinhason (shellfish) nga adunay kabhang ug gikonsiderar nga delikasi. Sa Kabisay-an, ilabi na sa Iloilo, gitawag kinig sobra-sobra tungod kay ang unod motubo abot sa gawas sa kabhang. Kini karon ang usa sa pinangita nga matang sa kinhason ilabi na sa mga Insek nga dili magpanuko sa pagbayad og taas nga presyo makakaon lang sa kinaham nga abalone. Sa kasamtangan, ginabaligya kini sa merkado og P500 kada kilo sa motimbang og 80 gramos matag usa.

Sa dugayng panahon, ang abalone gipanguha lang sa mga mananagat sa ilawom sa dagat ilabi na sa Kabisay-an. Apan gumikan sa sobrang pagpanagat, nagkadiyotay ang suplay niini sa minglabayng katuigan. Hinuon, may maayong balita niini kay mahimo na kini karon nga buhion sa tangkal, labi na kay duna nay kakuhaan og mga semilya o juveniles nga giprodyus sa hatchery.

Adunay dakong bentaha ang pagpamuhi og abalone. Haom kaayo kining buhion diha sa kabaybayonan nga protektado sa pagkusukuso sa dagkong balod ug kusog nga su’g. Usa ka ideyal nga dapit sa pagpamuhi og abalone sa tangkal ang protected cove diin tin-aw ang tubig ug mga tulo ka metro ang giladmon kon low tide.

Sa pagkakaron, ang pag-cultureog abalone sa tangkal dili pa kaayo sabwag ug diyotay pa ang mingsagop ning maong paagi. Usa sa mga nagpasiugda niini si Rey Acap sa Aquatech Abalone Hatchery sa Oton, Iloilo. Siya ang labing unang nagmalamposon sa pagpamuhi og abalone sa tibuok Pilipinas. Si Rey gradwado sa fisheries sa Concepcion Polytechnic College sa Iloilo. Kaniadto nagpasanay ug namuhi siyag lukon apan karon nasentro na ang iyang interes sa pagpamuhi og abalone nga gikonsiderar niyang usa ka goldmine gikan sa dagat.

Si Rey Acap nag-ugmad og usa ka praktikal nga paagi sa pagtangkal sa kinhason nga buhion og mga walo ka bulan usa ikabaligya. Alang sa balay-balay, si Rey Acap migamit og tulo ka pirasong itom nga plastic container (carbouy) nga kasagaran gamitong kawsanan og tubig. Ang tulo ka pirasong carbouy nga gipatong-patong, gibuslotan og mga two-inches matag buho silbing bentana aron libre nga makaagi ang tubig dagat, pasulod ug gawas. Sa sulod sa container, nagbutang siya og corrogated plastic roofing (12 inches by 12 inches) aron dunay kakapotan ang abalone. Ang plastic housing ibutang usab sulod sa netcage nga igo-igong masudlan sa carbouys. Ang net maoy panagang nga dili makasulod ang mga manunukob og dili makagawas ang abalone.

Ang tangkal iyang gibitay sa bamboo rafts kun balsa, nga giseguro nga kon maghunas, ang ilawom sa tangkal usa ka metro ang ulang gikan sa ilawom sa dagat (bunbon). Sa kasinatian ni Acap, duha ka balsa ang iyang gigamit sa pagpamuhi og abalone nga gibitayan niyag 78 ka tangkal matag balsa.

Molungtad og mga upat ka bulan gikan sa pagkapusa sa itlog usa ang mga juvenile abalone dad-on sa dagat sulod sa tangkal. Sa sinugdanan, 600 ka piraso ang gibutang matag tangkal. Ang kinhason susama og gidak-on. Paglabay sa duha ka bulan, ang sulod sa tangkal gibahin. Ang 300 ka piraso gibalhin sa laing tangkal. Unya paglabay na usab sa laing duha ka bulan, ang sulod sa matag tangkal gitunga na usab. Sa mosunod nga mga bulan, ang 150 ka piraso sa matag tangkal magpabilin na hangtod sa walo ka bulan diin mahimo na kining ikabaligya sa merkado.

Dili sama sa mga isda sa fish pen nga nagkinahanglan og mahal nga commercial feeds, ang abalone barato ang pagkaon. Ang nanagtubo nga kinhason hatagan ra og seaweeds, kasagaran gracilaria species nga abunda sa kabaybayonan.

Gikan sa matag balsa nga gibitayan og 78 ka tangkal, si Acap miani og 800 ka kilo nga igbabaligyang abalone. Kon kuwentahon, makapanglingo-lingo ta unsa kadako sa kitaon kon ibaligya ang 800 ka kilo sa tag-P500 ang kilo, presko man kini, blanched o gipauga.
Nagkadako karon ang panginahanglan sa abalone sa gawas sa nasod sama sa Hong Kong, Japan, Taiwan ug uban pang nasod nga mahilig sa kinhason. Ug sa pagnihit sa suplay ilabi na sa wala ma-culture, nakita ni Acap ang kadako sa potensiyal sa pagpamuhi og abalone sa tangkal.

Sa lima ka matang sa abalone nga nabuhi sa Pilipinas, ang Haliotis asinina ang girekomendar nga buhion niadtong gustong mamuhi ning matang sa kinhason kay labing dako og paspas nga motubo.

Ang pagpasanay og semilya sa abalone usa lang ka bag-ong kalamboan sa aquaculture. Gani, ang teknolohiya wala pa man maperpekto sa Southeast Asian Fisheries Development Center (SEAFDEC) nga nagbase sa Tigbauan, Iloilo. Gamay ra ang survival rate.

Sa kasinatian ni Acap, usa ra ka porsento ang survival rate dihang nagsugod siya sa pagpasanay og abalone egg sa iyang kanhi shrimp hatchery. Hinuon ang abalone miprodyus nag minilyon ka mga itlog. Sa pagkakaron, human sa duha ka tuig nga operasyon, misaka na ang survival rate ngadto sa 6.5 porsento.

Ang Bureau of Fisheries and Aquatic Resources maoy kanunayng kostumer ni Rey Acap. Sa miaging tuig, nakabaligya siyag 250,000 ka semilya ngadto sa BFAR alang sa restocking program sa ahensiya. Duna usay mga pribadong mamuhiay nga mipalit sa tag P5 matag usa, mga duha ka cm. ang gitas-on.

Ang hatchery ug grown-out operation ni Rey Acap parehong naghatod kaniyag dakong kita. Sahi kang Ginong Acap, ang mamugnaong entreprenor sa ubang bahin sa nasod mahimo usab nga mokita sa pagpamuhi og abalone.


(Sinulat ni Zac B. Sarian nga hinubad ug napatik sa Bisaya, Hulyo 16, 2008)

MATAG adlaw, 10 ngadto sa 18 ka toneladang isda, kasagaran mga bangus, ang maani sa Alcantara Group gikan sa ilang punong ug fishcages sa Sarangani, Southern Mindanao. Ning maong gidaghanon, 60 porsento ang iproseso ngadto sa nagkadaiyang produkto nga dunay dugang balor ug ibaligya sa lokal nga merkado ingon man sa gawas sa nasod. Sa naproseso nga produkto, 70 porsento niini ang gieksport sa Estados Unidos, Canada, Japan, Australia ug Guam.

Ang Alcantara Group maoy matawag nga labing dakong eksporter sa produktong bangus sa Pilipinas nga nagdala sa Sarangani brand. Busa dili katingad-an nganong sila nahatagan og Golden Shell Award ug Presidential Citation isip nag-unang eksporter sa produktong bangus niadtong 2004. Ang kompaniya nailhan na sa ilang kalidad sa disenyo sa produkto, paggama ug pagbaligya sa ilang produkto.

NAGKADAIYANG VALUE-ADDED PRODUCT
ANG kompaniya nagproseso og bangus ngadto sa nagkadaiyang produkto apil na niini ang smoked, frozen and deboned; split, marinated and deboned; fresh frozen deboned; bangus fillet gikan sa dagkong bangus; bangus belly gikan sa dagkong bangus; baby bangus split and marinated; baby bangus smoked and deboned; bottled bangus sardines style in corn oil; flavoured products nga nag-apil sa relleno, tocino ug spicy. Dugang niini, ang kompanya nagbaliya usab og daghang preskong frozen whole bangus alang sa lokal nga merkado.

Sa mga dapit sa gawas sa nasod nga dunay komunidad sa overseas Filipino workers, halinon kaayo ang produktong bangus. Kining maong mga produkto gidisenyo nga sayon og kombenyente nga andamon alang sa talad-kan-anan. Ang bangus belly, pananglitan, andam na nga lutoon. Hasta usab ang smoked bangus. Dili na kinahanglan nga hinloan o hugasan pa ang isda. Ang tocino, relleno ug bangus sardines kombenyente usab nga andamon alang sa pagkaon sa pamilya.

Gawas sa bangus, ang Alcantara Group nagprodyus usab og laing high-value species apil na niini ang pompano, lapulapu, seabass ug snapper. Kining matanga sa mga isda gipadagko sa fishcages sa Sarangani Bay.

PAGSUGOD SA NEGOSYONG BANGUS
ANG proyektong bangus usa lang sa mga negosyo ubos sa landong sa Alcantara Group of Companies nga nag-apil sa ransohan sa baka, plantasyon sa pummelo, mangga ug saging. Ang proyektong bangus nagsugod human maungkag ang ilang panagkomboya sa shrimp production
tali sa Dole Philippines. Ang Dole nag-inusarang miatiman sa 205 ka ektaryang prawn farm sa Alabel, Sarangani samtang ang grupo sa Alcantara mikombertir sa 28 ka ektaryang luna sa ransohan ngadto sa punong sa bangus.

Sa dihang nagmalamposon ang proyektong bangus, nangita silag dugang luna nga kabutangan sa padagkoon nga bangus. Ang ilang pagpangita naghatod kanila ngadto sa daghang dapit sa Luzon. Suwerte nila nga wala sila makakaplag og luna sa Luzon kay niadtong 1970, hingpit nga gibuhian sa Dole Philippines ang pag-atiman sa prawn farm tungod sa daghang problema sama sa sakit apil na ang paghinay sa merkado sa Japan gumikan sa pagkamatay sa harianong pamilya. Ang mga Hapones dili na mangaon og pasayan, usa ka epekto sa ilang pagbangotan.

Ang kompaniya karon nagpadagko og mga bangus sa 300 ka ektaryang punong dugang pa niini ang 19,000 cubic meters nga fishcages. Ang tanang punong anaa sa Alabel samtang ang mga fishcage anaa sa Sarangani Bay.

SISTEMA SA PAGPADAGKO SA BANGUS
DUHA ka sukod sa gidagkoon sa bangus ang maprodyus sa punong sa Alcantara nga may sukod nga duha o upat ka ektarya ug ang tubig adunay giladmon nga usa ka metro. Kasagaran, ang 16,000 nga fingerlings kun semilya buhian sa usa ka ektarya. Ang isda padak-on sulod sa 140 ka adlaw kon buot nga makaani og bangus nga ang tulo ka buok motimbang og usa ka kilo. Kon mas dagko ang gusto (sama sa gamiton alang sa fillet ug bangus belly), ang isda padak-on sulod sa 7 ngadto sa 8 ka bulan. Ubos ning maong sistema, moabot sa 10 ka toneladang bangus ang maani matag ektarya. Mahimong ang duha ka buok bangus motimbang og usa ka kilo o tulo ka buok motimbang og duha ka kilo. Ang average cost sa produksiyon mokabat og P64 kada kilo samtang ang presyo kon ibaligya human nga maani tag-P80 kada kilo. Hinuon, dunay dugang balor kon iproseso ang mga bangus ngadto sa produkto nga ikabaligya sa lokal nga merkado ingon man sa gawas sa nasod.

Ang gasto sa produksiyon nag-apil na sa semilya, pagkaon, kuryente nga gigamit sa pagbomba og tubig ug pagpadagan sa paddle wheels ug suweldo sa trabahante. Kining tanan mobalor og P500,000 matag ektarya.


ANG PROYEKTO NAGPAHIMUGSO SA DAKONG HATCHERY
ARON mahimong produktibo ang punong ug fishcages sa tibuok tuig, gikinahanglan ang igong suplay sa semilya. Ang pagsalig sa suplay sa semilya nga nakuha sa dagat usa ka dakong sugal kay dili segurado nga sa tanang panahon dunay makuhang semilya. Ug ang opsiyon nga mangangkat og semilya gikan sa Taiwan ug Indonesia dili usab praktikal tungod sa dakong gasto. Sa tuyo nga makaseguro nga dunay makuhang suplay sa semilya sa bangus sa tanang panahon ug makamenos sa gasto sa pagpangangkat, gitukod sa Alcantara Group ang Finfish Hatcheries, Inc. niadtong 1996.

Gamit ang teknolohiya gikan sa kakomboya nga taga Taiwan, ang kompaniya mao na karon ang labing dakong tigprodyus og semilya sa bangus sa Pilipinas, matod ni Rex Ticao. Matag tuig makaprodyus silag 800 ka milyon nga semilya sa bangus, nga ang kadaghanan ibaligya sa mga namuhi usab og bangus sa Luzon sama sa Pangasinan, Bulacan, Pampanga, Laguna Lake ug Taal Lake. Duna usay dakong panginahanglan sa Kasadpang Kabisay-an ug ubang bahin sa Mindanao. Apan ang dakong tigkuha sa mga semilya sa Mindanao mao ra usab ang Alcantara Group. Matag tuig, 29 milyones ka semilya sa bangus ang ilang gamitong padak-on sa punong.

Si Rene Bocayao, ang marketing manager sa Finfish Hatcheries, miingon nga sa sinugdan, ang tigpamuhi og bangus nagduhaduha sa pagpadagko sa hatchery-bred fingerlings. Nagtuo sila nga ang mga semilyang gikan sa dagat mas labing maayo. Apan sa kadugayan nakaamgo sila nga sayop ang ilang pagtuo. Nasuta nila nga ang mga semilya sa dagat dili pareho ug may mga manunubad pang mahiapil. Dugang niini, ang suplay sa semilya dili segurado sa tanang panahon.

CAGE CULTURE
ANG grupo sa Alcantara nangabang og walo ka ektarya alang sa ilang fishcage operation sa Sarangani Bay. Ning maong dapit, duna silay 19,000 cubic meters fishcages alang sa pagpadagko og bangus, pompano, seabass, lapulapu ug snapper.

Sa ilang kasinatian, ang pagpamuhi og isda sa fishcage dakog bentaha. Ang mga fishcage nga ilang gigamit dunay kuwadrado ug duna say lingin. Usa ka tipikal nga gidak-on sa fishcage ang 15 meters by 15 meters ug lima ka metro ang giladmon. Sudlan nila kinig 56,250 ka semilya sa bangus (mga 20 gramos ang usa) ug pakan-on sulod sa 8 ngadto sa 9 ka bulan. Sa maong gidugayon, ang mga isda modako ngadto sa 750 gramos matag usa o ang tulo ka buok motimbang og duha ka kilo. Ang kinatibuk-ang maani matag fishcage mga 35 ngadto sa 40 ka tonelada. Kini katugbang sa kasagarang maani gikan sa 10 ka ektarya sa ordinaryong nagpadagko og bangus gamit ang tradisyonal nga paagi.

Nagpadagko usab silag high-value fiss sama sa pompano, seabass, lapulapu ug snapper apan dili daghan. Hinuon, dunay plano ang kompaniya nga padak-an ang ilang produksiyon ning mga isdaa ilabi na kay taas ang presyo niini diha sa lokal nga merkado ug sa gawas sa nasod.

Ang kompaniya nagsugod usab sa pagpanukiduki sa pagpamuhi og Vannamae (white shrimp) ug tiger prawn dungan sa bangus sa samang punong. Sa pagkakaron, makalipay ang resulta sa ilang panukiduki. Wala na nila hatagig dugang pagkaon ang ulang nga gipadagko apan ubay-ubay ang ilang naani. Namuhi usab silag tilapia alang sa lokal nga merkado. Apan ang bangus maoy nag-unang produkto nga giprodyus sa Alcantara Group.
Gilaoman sa mga namunoan sa Alcantara Group nga ang prinoseso nilang bangus ug semilya sa bangus padayon nga magdominar sa merkado sa hataas nga panahon.

(Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya. Napatik sa Bisaya, Agosto 27, 2008)