Ang mga Alimango sa Lala

ANG lungsod sa Lala maoy nag-inusarang primera klaseng munisipalidad sa kinatibuk-ang 24 ka lungsod sa tibuok lalawigan sa Lanao del Norte. Nailado kini isip Crab Capital sa maong lalawigan. Kini ang dakong rason nganong napahigayon ang usa ka semanang Alimango Festival sugod sa 22 sa Marso matag tuig. Usa kini ka tradisyon nga gipasiugdahan ni Mayor Santiago Bontilao sa dihang una siyang napili nga mamunoan sa lungsod walo ka tuig ang minglabay.

Hinuon, matod ni Mayor Bontilao, ang kasaulogan wala nila tawga kaniadto og Crab Festival tungod sa kahadlok nga malambigit kini sa crab mentality. Sa miaging Marso, duha ka tonelada sa alimango ang giluto ug gipundok nga nagpormag taluktok nga bukid nga nahisama usab sa dakong Christmas tree. Sa dili pa matapos ang adlaw, ang mulupyo ug ang ilang mga bisita magpista pagpangaon sa lamiang gasa sa kinaiyahan nga masikop gikan sa Lala River ingon man usab gikan sa mga punong sa pribadong mga entreprenor. Usa sa labing madayag sa matag selebrasyon mao ang kahigayonan sa publiko nga makapalit og duha ka kilo nga buhing alimango sa tag-P100 ra ang kada kilo, tulo ka pilo ang kabarato kaysa presyo sa merkado.

Matod sa mayor, dunay labing menos 3,000 ka ektarya sa Lala, habig sa Panguil Bay nga gitagana alang sa fishponds diin ang mga alimango, pasayan ug uban pang matang gipadagko. Ang maani ibaligya kasagaran ngadto sa mga biyahedor nga taga laing lugar nga magdala usab niini ngadto sa mga merkado sa Cagayan de Oro, Cebu, Manila ug bisan ngadto sa gawas sa nasod sama sa Japan, Singapore ug uban pa.

Si Mayor Bontilao, usa ka doktor nga ang pamilya nanag-iya og ospital sa Lala, misaysay nga ang mangitlogay nga alimango sa Lala mobiyaheg 30 ka kilometro ngadto sa silingang lungsod sa Kolambugan diin taas ang porsento sa kaparat sa tubig. Sa Kolambugan ipagawas sa mga alimango ang mga itlog, apan ang sulog magdala sa gagmayng alimango (crablets) ngadto sa Lala diin sila managko. Kadtong dili masikop alang sa pangonsumo sa tawo sa Lala mag-usab sa maong proseso. Ang nagpamihod nga mga alimango mobalik sa Kolambugan aron mangitlog ug ang ilang mga liwat maanod sa sulog paingon sa Lala. Ug kini magpadayon sa mosunod pang panahon.

Sa minglabayng katuigan, ang mga mulupyo kanhi sa Lala wala magpakabana sa alimango. Ang mga alimango dili usa ka pagkaon nga espesyal alang kanila. Gani niadtong 1960s, ang mga alimango barato kaayo. Ang usa ka kilo mapalit sa tag-25 sentabos, matod ni Tarcilo Tabalbag, usa ka maninikop og alimango sukad pa sa nag-edad siyag 12. Si Mayor Bontilao mapagarbohon kang Tarcilo kay bisan og kini kabos ug igo rang nakaabot sa third year high school, karon nahimo nang adunahan gumikan sa mga alimango sa Lala.

Si Tarcilo gikan sa kabos nga pamilya, apan pinaagi sa kaugalingong paningkamot nahimo na karong milyonaryo. Nakapatukod na siyag dakong balay nga migastog P4 ka milyon sa Barangay Pacita, usa ka komunidad duol sa baybayon nga gingalan sa mitaliwan nang si Pacita Madrigal-Gonzales, kinsa nangulo usab kaniadto sa Social Welfare Administration. Si Tarcilo nanag-iya karon og 20 ka ektaryang punong diin siya nanagpadagko og alimango, pasayan ug tilapia. Unya mipalit usab siyag 10 ka ektaryang basakan nga naghatag kaniyag dugang kita matag tuig. Ang unom niya ka anak-babaye nakatapos na sa kolehiyo ug maayo na ang pagkabutang uban sa ilang kaugalingong pamilya. Samtang ang bugtong anak-lalaki miundang pag-eskuyla sa ikaupat niini nga tuig sa kolehiyo dihang naminyo, apan karon, nagdumala na usab og kaugalingong punong.

Ang amahan ni Tarcilo usa ka mananggiti mao nga wala kini makahitsas sa panginahanglan sa 13 ka buhing anak (16 ang tanan apan namatay ang tulo). Kini ang hinungdan nga sa edad nga 11, si Tarcilo nanarbaho isip katabang sa 40 ka ektaryang punong. Halos sa tanang higayon siya ang mamutol sa mga sabot diin gisuholan siyag peso matag adlaw. Apan minglungtad lang kinig pipila ka tuig tungod kay si Tarcilo nakaamgo nga mas makaayo alang kaniya nga moluwat sa trabaho ug itingob ang iyang panahon sa pagpanikop og alimango sa Lala River.

Ang mga alimango dali rang masikop sa yanong kahimanan nga gitawag og “Bintol.” Kini ginama sa pinikas nga kawayan ug pukot. Ang patay nga baki o unsa mang piraso sa karne maoy ipahimutang sa tunga sa pukot isip paon nga makatagad sa alimango. Ang alimango nga makasulod sa Bintol dili na makagawas. Ang Bintol ipaunlod hangtod sa kinapusoran sa suba nga unom ka tiil ang giladmon sa tubig. Ipataas kini matag pipila ka oras pinaagi sa pagbira sa higot aron masusi kon dunay nalit-ag nga alimango.

Nadiskobrehan ni Tarcilo nga mas mokita siyag dako sa pagpanikop og alimango kaysa pagpamuo. Gamit ang panikop sa iyang amahan, makasikop na siyag 40 ka kilo sa tunga lang sa adlaw nga iyang ibaligya sa negosyanteng iyaan sa tag-25 sentabos ang kilo. Bisan pa sa maong presyo, mokita na siyag diyes pesos matag adlaw, napulo ka pilo sa iyang masuweldo isip trahador sa punong. Nagpadayon ang iyang pagpanikop diin nagkadaghan usab ang iyang masikop. Ug paglabay sa mga tuig, ang presyo sa alimango sa Lala misaka usab.

Ang mga sundalo gikan sa Luzon nga nadestino sa Lanao del Norte maoy nakaingon sa pagsaka sa presyo, matod ni Tarcilo. Ganahan silang mokaon og alimango maong dili nila igsapayan ang taas nga presyo. Sa panahon nga naminyo siya kang Luzviminda Balugo niadtong 1970, ang presyo misaka na ngadto sa P3.50 kada kilo. Sa 1973, ang iyaan ni Tarcilo mihunong sa pagpamalit og alimango tungod kay mihinay ang negosyo niini. Niadtong higayona, makasikop na siyag labing menos 200 ka kilo sa alimango matag adlaw. Busa, siya na ang namaligya niini ngadto sa merkado sa Dakbayan sa Iligan.

Usa ka blessing in disguise nga nahapay ang iyang iyaan tungod kay wala madugay iyang nadiskobrehan nga dunay maayong kaugmaon sa pagpamaligya og alimango. Iyang paliton ang mga alimango sa Lala sa tag-P3.50 kada kilo ug iyang ibaligya sa Dakbayan sa Iligan sa tag-P6 kada kilo. Aron maseguro nga duna siyay daghang ikatumod sa mga nahimong suki, paunhan na niya og bayad ang ubang mga tawo nga nanikop og alimango alang niya. Unya, miabot ang higayon nga dili na siya manikop og alimango. Daghan na siyag tawo nga mihimo niini alang niya. Paliton na lang niya ang tanang masikop sa iyang mga maninikop ug ibaligya ngadto sa iyang pumapalit sa Dakbayan sa Iligan ug Dakbayan sa Ozamiz.

Nianang 1988, si Tarcilo nga dako nag natigom mipalit og usa ka ektaryang punong balor og P150,000. Nasundan kinig pipila ka ektarya nga iyang napalit hangtod nga mikabat na kinig 20 ka ektarya sa magkadug-ol nga mga punong. Nagpadagko siyag alimango ug pasayan sa 14 ka ektarya samtang ang nahibiling unom ka ektarya gigahin niya alang sa pagpamuhi og tilapia.

Ang pagpamuhi og alimango sa Lala labing menos og gasto kaysa ubang dapit sa Pilipinas. Kini tungod kay si Tarcilo dili na mopalit og crablet alang sa iyang punong. Ang iyang buhaton mao lang ang pagbukas sa ganghaan sa iyang punong ug ang mga crablet gikan sa suba mosulod sa punong. Ang Agihis shells nga maoy iyang gigamit sa pagkaon sa iyang mga alimango mao ray nag-una niyang galastoan. Magbutang siyag tulo ka sako niini matag ektarya kada adlaw, sa tag-P70 kada sako. Kini gamay ra kaayo tandi sa bili sa iyang maani. Kay lagi, moani man siyag labing menos usa ka tonelada matag duha ka semana nga mabaligya niya sa tag-P350 ngadto na sa P450 kada kilo labi na sa bulan sa Nobiyembre ug Disyembre, ang mga bulan nga ang mga alimango kasagaran i-eksport.

Ang pasayan nga iyang gipadagko napanguwartahan usab. Kasagaran mag-stock siyag 10,000 matag ektarya nga motimbang og 30 ngadto sa 40 gramos matag usa sulod sa tulo ka bulan. Kasagaran moani siyag 300 ka kilo gikan sa matag ekarya nga mabaligya niya sa tag-P280 ngadto na sa P330 kada kilo, depende sa gidak-on. Mogasto lang siyag P1,800 sa semilya samtang mogasto lang siyag P1,400 sa commercial feed nga ipahiluna sa matag ektarya nga punong (alang sa usa ka bulan sa tibuok panahon sa pagpatubo). Ang tilapia mihatag usab og dugang kita kang Tarcilo.

Samtang ang mga alimango padayong nag-unang produkto sa Lala, mihatag kinig desenteng panginabuhian sa mga mulupyo nga mikabat na sa 72,000 kadaghanan mga anak sa mga lalin gikan sa Cebu, Bohol ug sa mga lalawigan sa Panay. Kon gusto nimong makita kining akong nahisgotan, duawa ang Lala labi na sa Marso 22 sunod tuig. Magkita ta didto!

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya