KADAGHANAN sa mga nanigarilyo nga nakasinati na sa mga risgo gumikan sa pagpanigarilyo, gusto na gyod nga mohunong sa ilang bisyo. Apan dili ingon niana kadali, segun sa naobserbahan sa mga gustong mohunong sa pagpanabako. Hinuon, dunay maayong balita nga mahimong makatabang kanila.

Di pa lang dugay, duha ka ekonomista sa World Bank ang nakabantay sa duha ka di kasagarang pagkunhod sa pagpanabako sa nagakaugmad nga mga nasod sama sa Pilipinas. Sila si Julien Labonne ug Robert S. Chase, sa usa ka policy paper, namahayag nga sa ilang pag-analisar sa mga datos gikan sa 2,100 ka mga pamilya sa 135 ka komunidad sa Pilipinas, nagpakita nga ang pagbaton og tangkilepono nakamugna og 20 ka porsento nga pagkunhod sa binulan nga pagkonsumo sa tabako sa habig sa mga tawong migamit sa gitagana unta nilang salapi sa pagpanabako aron ibayad sa balayronon nga may kalambigitan sa paggamit sa telepono.

Ang ilang pagtuon nga giulohan og “So You Want to Quit Smoking: Have You Tried a Mobile Phone?” nagtuki sa epekto sa pagbaton og tangkilepono sa pagpanabako gikan sa datos nga nakolekta niadtong 2003 ug 2006 sa Department of Social Welfare and Development (DSWD) sa Pilipinas.

Ang pagtuon nagpadayag nga sa kabalayan diin may labing menos usa ka membro ang nanabako, ang pagpalit og tangkilepono mosangko sa 32.6 porsento nga pagkunhod sa gikonsumo nga sigarilyo alang sa mga nag-edad og 15 pataas. Ang pagkunhod sa pagpanabako katugbang sa usa ka pakete sa sigarilyo matag buwan.

Isip komento sa maong nakaplagan, ang binulan nga Atlantic magazine sa ilang isyu sa Oktubre, namahayag nga ang “cash-constrained households have to make a trade-off between the two luxuries, and the social status once signaled by burning up your money on smokes can now be conferred by yapping away on a flashy new phone.”

Gitandi sa maong magasin ang tangkilepono sa poor man’s Nicorette, usa ka chewing gum nga motabang sa pagpakunhod sa nicotine withdrawal cravings sa gusto nang moundang sa pagpanabako.

Ang mga eksperto sa maayong panglawas ming-ingon nga ang pagpanabako, mokalas og 5.4 milyones ka kinabuhi matag tuig.

TANGKILEPONO MAY KALAMBIGITAN SA KANSER SA UTOK
Ang potensiyal nga kalambigitan sa mobile phones ug kanser sa utok ingon sa susama sa kalambigitan sa kanser sa baga ug pagpanabako – usa ka butang diin mogugol pa og 50 ka tuig ang mga kompaniya sa pag-ila, maoy pasidaan sa mga sayantista sa Amerika.

Ang mga sayantista pagkakaron nabuwag sa pagtuo sa lebel nga delikado ang biological effects sa magnetic fields gikan sa tangkilepono ug makamugna og risgo sa mga tawo.

Apan ang sosyedad, “wala magkinahanglan nga mag-usab sa sitwasyon nato bahin sa kalambigitan sa pagpanabako ug kanser sa baga diin kita maghulat pa hangtod nga ang matag “i” matulbokan ug ang matag “t” maekisan usa pa ipagawas ang mga pasidaan,” matod ni David Carpenter, ang direktor sa Institute of Health and Environment sa University of Albany, sa iyang pagtestimonya atubangan sa sub-committee sa US House of Representatives’ Committee on Oversight and Reform.

“Ang pasidaan gikinahanglan bisan pa kon walay pinal nga ebidensiya mahitungod sa kadako sa risgo, labi na sa mga bata,” dugang ni Carpenter.

Si Ronald Herberman, direktor sa University of Pittsburgh Cancer Institute, usa sa nag-unang US cancer research centers, napamahayag nga, “ang kalambigitan tali sa tangkilepono ug kanser sa utok, karaan na, may methodological concerns ug wala na mag-apil sa mga angay nga gidaghanon sa long-term cell phone users.”

“Daghan sa mga pagtuon nanghimakak sa kalambigitan ug nagpasabot lang sa regular nga tiggamitan sa tangkilepono sa usa ka higayon lang sa usa ka semana,” dugang pa niya.

“Hunahunaon lang nga nagkinahanglan og 70 ka tuig usa nato makuha ang lead sa pintal ug gasolina ug mogugol og 50 ka tuig usa makombinser ang tanan sa kalambigitan sa pagpanabako sa kanser sa baga. Ang akong argumento nga kinahanglan natong makat-on sa miagi aron makabuhat og maayong trabaho sa pagpasabot sa mga ebidensiya nga potensiyal nga mga delikado,” dugang pa ni Herberman.

Ang brain tumor nangihanglan pa usab og daghang tuig usa maugmad, segun pa sa sayantista.

Sila si Carpenter ug Herberman parehong nakasulti sa komite sa mga risgo nga makabaton og kanser sa utok gikan sa paggamit sa tangkilepono diin mas daghan ang maapektohan nga kabataan kaysa mga hamtong.

Ang komite gipakitaan og pipila ka pagtuon gikan sa Uropa, partikular na sa mga surbey gikan sa Scandinavia – dapit diin ang tangkilepono unang naugmad – nga nagpakita nga ang radyisyon gikan sa tangkilepono may tino nga biological consequences.

Usa ka pananglitan niini ang pagtuon niadtong 2008 ni Lennart Harcell, usa ka Swedish cancer specialist, nga nakakaplag nga ang kanunay nga paggamit sa tangkilepono doble ang purohan nga makaugmad og benign tumor sa auditory nerves ug dalunggan nga kanunay matapin-an sa handset, tandi sa pikas dalunggan.

Sa usa usab ka linain nga pagtuon sa Israel, naseguro nga ang kanunay maggamit og tangkilepono dunay 50 porsento nga pagsaka sa purohan nga makaugmad og salivary gland tumor.

Dugang niya, sa usa ka pagtuon nga napatik niini lang buwana sa Royal Society sa London, nagbutyag nga ang mga tin-edyer nga nagsugod sa paggamit og tangkilepono usa moabot sa 20 anyos, lima ka pilo ang purohan nga makaugmad og kanser sa utok inig edad nilang 29 kaysa mga tin-edyer nga dili maggamitan og tangkilepono.

“Ang risgo naa lang sa bahin sa ulo diin kanunay itapion ang tangkilepono,” matod ni Carpenter.

“Halos tanang kabataan ang mogamit og tangkilepno sa halos tanang higayon, ug gibanabana nga dunay 3 ka bilyon ang naggamit og tangkilepno lukop kalibotan,” butyag ni Herberman.

Gidugang pa niya nga, “sahi sa mga mensahe nga naghatag og pasidaan sa risgo sa panglawas sa mga pakete sa sigarilyo, ang mga tangkilepono, nagkinahanglan usab og pasidaan nga mensahe.”

Gihulagway ni Carpenter ang sitwasyon isip usa ka kritikal nga isyu sa publikong panglawas ug nanawagan sa kagamhanan sa Amerika sa pagpaluyo sa dugang pagpanukiduki ug alang sa Federal Communications Commission (FCC), nga maoy gisangonan sa pagpaniid sa paggamit og radio spectrum, sa paggamit sa ilang mga sumbanan.”

Apan sa mga naungo na gyod sa tangkilepono, duna pay remedyo bahin niini: ang pagkunhod sa paggamit sa voice calls ug paggamit sa short messaging system diin makubsan ang risgo sa pag-ugmad og kanser sa utok ug magpadayon nga makiglambigit usab sa mahal sa kinabuhi, sa mga higala ug bisan sa pag-atiman sa negosyo ug ubang transaksiyon.

Kon atong mahinumdoman, giingon nga halos 1.7 bilyones ka teks ang nagbahas-bahas sa mga tangkilepono sa Pilipinas, nga nagpahimo niining texting capital sa tibuok kalibotan.

Source: Ben Ariete, Bisaya magazine

KADAGHANAN sa mga nanigarilyo nga nakasinati na sa mga risgo gumikan sa pagpanigarilyo, gusto na gyod nga mohunong sa ilang bisyo. Apan dili ingon niana kadali, segun sa naobserbahan sa mga gustong mohunong sa pagpanabako. Hinuon, dunay maayong balita nga mahimong makatabang kanila.

Di pa lang dugay, duha ka ekonomista sa World Bank ang nakabantay sa duha ka di kasagarang pagkunhod sa pagpanabako sa nagakaugmad nga mga nasod sama sa Pilipinas. Sila si Julien Labonne ug Robert S. Chase, sa usa ka policy paper, namahayag nga sa ilang pag-analisar sa mga datos gikan sa 2,100 ka mga pamilya sa 135 ka komunidad sa Pilipinas, nagpakita nga ang pagbaton og tangkilepono nakamugna og 20 ka porsento nga pagkunhod sa binulan nga pagkonsumo sa tabako sa habig sa mga tawong migamit sa gitagana unta nilang salapi sa pagpanabako aron ibayad sa balayronon nga may kalambigitan sa paggamit sa telepono.

Ang ilang pagtuon nga giulohan og “So You Want to Quit Smoking: Have You Tried a Mobile Phone?” nagtuki sa epekto sa pagbaton og tangkilepono sa pagpanabako gikan sa datos nga nakolekta niadtong 2003 ug 2006 sa Department of Social Welfare and Development (DSWD) sa Pilipinas.

Ang pagtuon nagpadayag nga sa kabalayan diin may labing menos usa ka membro ang nanabako, ang pagpalit og tangkilepono mosangko sa 32.6 porsento nga pagkunhod sa gikonsumo nga sigarilyo alang sa mga nag-edad og 15 pataas. Ang pagkunhod sa pagpanabako katugbang sa usa ka pakete sa sigarilyo matag buwan.

Isip komento sa maong nakaplagan, ang binulan nga Atlantic magazine sa ilang isyu sa Oktubre, namahayag nga ang “cash-constrained households have to make a trade-off between the two luxuries, and the social status once signaled by burning up your money on smokes can now be conferred by yapping away on a flashy new phone.”

Gitandi sa maong magasin ang tangkilepono sa poor man’s Nicorette, usa ka chewing gum nga motabang sa pagpakunhod sa nicotine withdrawal cravings sa gusto nang moundang sa pagpanabako.

Ang mga eksperto sa maayong panglawas ming-ingon nga ang pagpanabako, mokalas og 5.4 milyones ka kinabuhi matag tuig.

TANGKILEPONO MAY KALAMBIGITAN SA KANSER SA UTOK
Ang potensiyal nga kalambigitan sa mobile phones ug kanser sa utok ingon sa susama sa kalambigitan sa kanser sa baga ug pagpanabako – usa ka butang diin mogugol pa og 50 ka tuig ang mga kompaniya sa pag-ila, maoy pasidaan sa mga sayantista sa Amerika.

Ang mga sayantista pagkakaron nabuwag sa pagtuo sa lebel nga delikado ang biological effects sa magnetic fields gikan sa tangkilepono ug makamugna og risgo sa mga tawo.

Apan ang sosyedad, “wala magkinahanglan nga mag-usab sa sitwasyon nato bahin sa kalambigitan sa pagpanabako ug kanser sa baga diin kita maghulat pa hangtod nga ang matag “i” matulbokan ug ang matag “t” maekisan usa pa ipagawas ang mga pasidaan,” matod ni David Carpenter, ang direktor sa Institute of Health and Environment sa University of Albany, sa iyang pagtestimonya atubangan sa sub-committee sa US House of Representatives’ Committee on Oversight and Reform.

“Ang pasidaan gikinahanglan bisan pa kon walay pinal nga ebidensiya mahitungod sa kadako sa risgo, labi na sa mga bata,” dugang ni Carpenter.

Si Ronald Herberman, direktor sa University of Pittsburgh Cancer Institute, usa sa nag-unang US cancer research centers, napamahayag nga, “ang kalambigitan tali sa tangkilepono ug kanser sa utok, karaan na, may methodological concerns ug wala na mag-apil sa mga angay nga gidaghanon sa long-term cell phone users.”

“Daghan sa mga pagtuon nanghimakak sa kalambigitan ug nagpasabot lang sa regular nga tiggamitan sa tangkilepono sa usa ka higayon lang sa usa ka semana,” dugang pa niya.

“Hunahunaon lang nga nagkinahanglan og 70 ka tuig usa nato makuha ang lead sa pintal ug gasolina ug mogugol og 50 ka tuig usa makombinser ang tanan sa kalambigitan sa pagpanabako sa kanser sa baga. Ang akong argumento nga kinahanglan natong makat-on sa miagi aron makabuhat og maayong trabaho sa pagpasabot sa mga ebidensiya nga potensiyal nga mga delikado,” dugang pa ni Herberman.

Ang brain tumor nangihanglan pa usab og daghang tuig usa maugmad, segun pa sa sayantista.

Sila si Carpenter ug Herberman parehong nakasulti sa komite sa mga risgo nga makabaton og kanser sa utok gikan sa paggamit sa tangkilepono diin mas daghan ang maapektohan nga kabataan kaysa mga hamtong.

Ang komite gipakitaan og pipila ka pagtuon gikan sa Uropa, partikular na sa mga surbey gikan sa Scandinavia – dapit diin ang tangkilepono unang naugmad – nga nagpakita nga ang radyisyon gikan sa tangkilepono may tino nga biological consequences.

Usa ka pananglitan niini ang pagtuon niadtong 2008 ni Lennart Harcell, usa ka Swedish cancer specialist, nga nakakaplag nga ang kanunay nga paggamit sa tangkilepono doble ang purohan nga makaugmad og benign tumor sa auditory nerves ug dalunggan nga kanunay matapin-an sa handset, tandi sa pikas dalunggan.

Sa usa usab ka linain nga pagtuon sa Israel, naseguro nga ang kanunay maggamit og tangkilepono dunay 50 porsento nga pagsaka sa purohan nga makaugmad og salivary gland tumor.

Dugang niya, sa usa ka pagtuon nga napatik niini lang buwana sa Royal Society sa London, nagbutyag nga ang mga tin-edyer nga nagsugod sa paggamit og tangkilepono usa moabot sa 20 anyos, lima ka pilo ang purohan nga makaugmad og kanser sa utok inig edad nilang 29 kaysa mga tin-edyer nga dili maggamitan og tangkilepono.

“Ang risgo naa lang sa bahin sa ulo diin kanunay itapion ang tangkilepono,” matod ni Carpenter.

“Halos tanang kabataan ang mogamit og tangkilepno sa halos tanang higayon, ug gibanabana nga dunay 3 ka bilyon ang naggamit og tangkilepno lukop kalibotan,” butyag ni Herberman.

Gidugang pa niya nga, “sahi sa mga mensahe nga naghatag og pasidaan sa risgo sa panglawas sa mga pakete sa sigarilyo, ang mga tangkilepono, nagkinahanglan usab og pasidaan nga mensahe.”

Gihulagway ni Carpenter ang sitwasyon isip usa ka kritikal nga isyu sa publikong panglawas ug nanawagan sa kagamhanan sa Amerika sa pagpaluyo sa dugang pagpanukiduki ug alang sa Federal Communications Commission (FCC), nga maoy gisangonan sa pagpaniid sa paggamit og radio spectrum, sa paggamit sa ilang mga sumbanan.”

Apan sa mga naungo na gyod sa tangkilepono, duna pay remedyo bahin niini: ang pagkunhod sa paggamit sa voice calls ug paggamit sa short messaging system diin makubsan ang risgo sa pag-ugmad og kanser sa utok ug magpadayon nga makiglambigit usab sa mahal sa kinabuhi, sa mga higala ug bisan sa pag-atiman sa negosyo ug ubang transaksiyon.

Kon atong mahinumdoman, giingon nga halos 1.7 bilyones ka teks ang nagbahas-bahas sa mga tangkilepono sa Pilipinas, nga nagpahimo niining texting capital sa tibuok kalibotan.

Source: Ben Ariete, Bisaya magazine

KON wala ka pa makadungog mahitungod sa VoIP, pangandam sa dakong kausaban sa imong panghunahuna bahin sa long-distance nga pagtawag sa telepono. Ang VoIP (Voice over Internet Protocol) usa ka paagi sa pagkuha sa analog audio signals, sama sa imong mabati kon makighinabi sa telepono, ug himoon kining digital data nga mahimong mahatod diha sa Internet.

Ang VoIP makapahigayon sa standard Internet connection nga usa ka dalan aron makapahigayon og libreng tawag sa telepono. Pinaagi sa paggamit niini, mahimong makatawag gamit ang kompyuter nga dunay koneksiyon sa Internet, ug saylohan ang mga kompaniya sa telepono ug ang mga bayronon sa kinatibuk-an.

Mao kini karon ang rebolusyonaryong teknolohiya nga adunay potensiyal nga magpausab sa sistema sa telepono sa kalibotan. Dinhi sa Pilipinas, gisagop na kini sa mga kompaniya ug ubang mga buhatan. Gani usa ka senador nagsugyot sa kagamhanan nga mogamit ning maong teknolohiya aron makamenos sa balayronon sa naandang telepono. Kahinganlan sa mga tigtaganag VoIP nasod karon mao ang Bayantel, PLDT ug Globe.

Tulo ang managlahing palami sa serbisyo sa VoIP nga komun nga gigamit karon. Kini ang ATA, usa ka yano ug labing komun nga paagi sa paggamit sa kahimanan nga analog telephone adaptor nga magpahigayon sa analog signal gikan sa tradisyonal nga telepno ug ikonbertar ngadto sa digital data alang sa transmisyon sakay sa Internet; IP Phones, espesyal nga mga telepono nga kamay-ong sa normal nga telepono nga adunay RJ-45 Ethernet connector; ug computer-to-computer, ang labing sayon nga paagi sa paggamit sa VoIP. Ning maong paagi dili na kinahanglang mobayad sa pagtawag og long distance. Adunay pipila ka kompaniya nga nagpasiugdang libre o baratong programa sa kompyuter nga magamit alang ning maong tipo sa VoIP. Gikinahanglan lang ang software, mikropono, espeker, sound card ug Internet connection, labi na ang paspas nga nakakutay sa cable o DSL modem. Gawas sa naandang binulang bayranan sa Internet Service Provider (ISP), kasagaran wala nay bayad ang tawag gikan sa kompyuter ngadto sa kompyuter, bisan unsa pa kalayo ang gitawagan. Tingali wala ka lang masayod nga nakatawag ka nag long distance pinaagi sa VoIP calls. Pananglitan niini ang paggamit sa PLDT Budget call card.

Sa VoIP makahimo ka sa pagtawag sa bisan diin ka man kon dunay broadband nga koneksiyon. Kay ang IP phone o ATA, magbrodkas man sa impormasyon diha sa Internet, mahimo kining maadministrar sa mga tigtagana bisan diin basta dunay koneksiyon. Mao nga ang mga negosyanteng tigbiyahean makadala sa ilang mga telepono o ATA sa ilang mga biyahe diin kanunayng makatawag sa telepono sa ilang panimalay.

Kasagaran sa mga kompaniya sa VoIP nagtaganag mga petyur nga ihatag usab sa normal nga mga kompaniya sa telepono nga maningil og bayad sa sobra nga serbisyo kon idugang kini sa plano sa serbisyo nga gikuha. Nag-apil na niini ang caller ID, call waiting, call transfer, repeat dial, return call ug three-way calling.

Sa daghang mga serbisyo sa VoIP, mahimo usab nga masusi ang voicemail pinaagi sa Web o attache message sa e-mail nga gipadala sa imong kompyuter o handheld phone. Hinuon, dili tanang kompaniya sa VoIP ang nagtaganag ingon niining serbiyo nga nahisgotan sa unahan.

Ang kasamtangang sistema sa telepono usa ka kasarangang konsepto nga gigamit sa kompanya sa telepono sobra na sa katosan ka tuig. Kon ang tawag gipahigayon tali sa duha ka tawo, ang koneksiyon, mamintenar sa gidugayon sa tawag, tungod kay nagakonektar kini sa duha ka tumoy sa linya nga gitawag og circuit. Ang pagpakighinabi sa telepono sa karong tradisyonal nga telepono, hinuon, mas labaw nga epesente ug kubos ang gastos. Ang tingog i-digitized ug ang maong tingog uban na sa liboan ka mga tingog sa uban mahimong makombinar diha sa usa ka fiber optic cable sa tibuok biyahe niini.

Ang sistema sa telepono sa VoIP wala kini mogamit og circuit switching kondili packet switching. Ang koneksiyon sa Internet mahimong hinay kon magmentinar og padayong koneksiyon sa web page nga imong gitan-aw. Imbes nga ingon niini, ang data network magpadala ug magkuha sa data nga imong gikinahanglan. Samtang ang circuit switching nagpahimutang sa koneksiyon nga bukas ug padayon, ang packet switching nagbukas sa makadiyot nga koneksiyon nga igong makapadala og gamayng kibhang sa datos, nga gitawag og packet, sa usa ka sistema ngadto sa usa ka sistema sa kompyuter.

Ang teknolohiya sa VoIP migamit sa packet-switching nga kapabilidad sa Internet aron makahatag og serbisyo sa telepono nga adunay daghang bentahe kaysa sa circuit switching. Pananglitan, ang packet switching, magtugot sa daghang tawag sa telepono nga makaokupar sa espasyo nga okupahon lang sa usa sa circuit switched network.

Daghan na sa mga Pilipino karon ang naglungot-lungot nga mogamit niining VoIP. Apan mogugol pag labing menos usa ka dekada ang mga kompaniya sa telekomunikasyon usa hingpit nga makabalhin sa VoIP. Isip sumusulbong nga teknolohiya aduna usab kiniy mga babag nga angay atubangon ug wagtangon.

Sa kasamtangan ang VoIP nagadepende sa wall power. Sukwahi sa tradisyonal nga telepono nga bisan og walay kuryerte ang telepono nagaobra gihapon (gawas lang kon cordless) kay gisuplayag kinig kuryente gikan sa sentrong opisina sa buhatan sa telepono, ang VoIP, kon walay kuryente, wala usay telepono.

Tungod kay ang VoIP migamit og koneksiyon sa Internet makasinati kinig mga problema nga kalambigit sa serbisyo sa broadband. Pananglitan sa pakighinabi, mahimong magbawog-bawog ang tingog o di ba kaha hinuon, maputol. Ang estabilidad sa pagpadalag datos sa Internet kinahanglang magarantiyahan usa ang VoIP tinuod nga makahulip sa tradisyonal nga telepono. Dali usab kining maig-an sa mga virus ug hacking (panenorismo kun pagpangguba sa programa sa kompyuter). Ang sistema sa telepono sa VoIP nagadepende usab sa personal kompyuter ug sa nagkadaiya niining espesipikasyon.

Usa usab ka dakong hagit ang giatubang sa kalibotanhong paggamit sa VoIP ang mga protokol nga dili kanunayng magkatakdo. Tungod kay ang VoIP bag-ong teknolohiya, ang dili panagtakdo magpadayon nga problema hangtod nga mahan-ay ang standard universal protocol alang sa VoIP, apil na ang hardware, protocol ug ang matag aspeto sa sistema.

Sama sa mga nasagop na nga mga teknolohiya, ang VoIP adunay mga hagit nga angayng mabuntog sa labing daling panahon. Hinuon, hayag kaayo ang dalan alang sa mga tag-ugmad sa VoIP nga teknolohiya mahipno sa hingpit hangtod nga kini makahulip sa kasamtangang sistema sa telepono.