MATA SA BAGYO

NAGPITI-PITI ang kalha nga iyang gipritohan. Ang hangin nga gikan sa kosina daw dunay gagmayng mga tudlo nga nanguhit sa iyang ilong; nagpahibalo nga nasunog na ang tabudlos. Apan wala siya magtagad niini. Mitapot ang iyang hunahuna sa basa-basa pang dugo nga mikampat sa likorang bahin sa da’g nga sayal ni Nana Leling.

Ingon sa wala makabatyag ang ugangan sa iyang nakita. Milaylay kini og Binol-anong awit samtang gitabog ang uway nga duyan. Ug mikiay-kiay kini nga gikumpas-kumpas ang walang kamot.

Nangurog ang iyang kaunoran. Nahinumdom siya sa giestorya sa iyang Nanay Teresa sa Mabini. Hibatyagan niyang ang iyang mga balhibo daw nahisama sa espada sa mga sundalo sa usa ka kasal. Gipanugnaw siya.

Sa dihang nahuwasan siya sa iyang gibati, miduol siya sa duyan ug dali-daling gibaswat ang nagkisikisi nga masuso. Mihunong sa paglaylay ang nakalitan nga tiguwang. Misipat kini kaniya.
“Naunsa ba nis, Lalia, magduwa pa gani mi!”

“Ay, Nana, ako pang patutyon ning bata,” pamakak niya sa ugangan dayong panampong niya sa ilong.

Apan miuliot na sa iyang panimhot ang gininhawa sa kanal nga nanglusot sa hilang ug nagda’g nga mga ngipon sa tiguwang. Gisahogan kini sa inalisngaw sa naugang ihi sa sayal niini.

“P-pauli na didtos inyo, Nana, uy! Ug pag-ilis kay tan-awa, g-gidugo ka!”

“Gidugo? Saba diha! Gidugo god! Haa ba?” Gihiling sa tiguwang ang likod sa iyang sayal. Mitudlo kini sa basa-basa pang dugo. “Ah, kini? Kini? He-he-he. Tuod, noh. Daga na diay ko? He-he-he. O, sige pauli na ko.” Miduol kini kaniya ug mihana paghalok sa masuso apan iyang gilikay.

“Si Lalia, mohalok ra gani ta.”

Gisipatan niya kini. Gitubag siyag kaway-kaway sa mga kamot niini.

“Babay, Undoy Jemar,” niini pa dayong gawas sa balay. Ug milaylay na usab kini sa kinaham nga awit.

Misulod siya sa kosina nga nagkurog ang mga tiil samtang gikugos ang anak. Gipaningkamotan niyang mokalma ang iyang pamatyag. Apan nagbubalintong sa iyang pangisip ang nakita niya sa ugangan samtang gihuphopan sa sugnod ug gikakhaan sa baga ang giprito. Wala siya sa hunahuna nga gialsa ang kalha gikan sa sung-agan, gipahimutang sa ibabaw sa abohan ug gihabwa ang midukot nga tabudlos. Nahibalik siya sa reyalidad paghilak sa masuso. Gidul-itan niya ang nagngangang baba niini sa wala niyang tutoy. Sa dihang nakatulog, iya kining gibalik sa duyan.

Migawas siya. Naagian niya nga nagdulag Step, No! sa hawan nga bahin sa may kilid sa sapa ang duha niya ka anak kauban si Miguel. Midiretso siyag rumbo sa balay ni Pina-Fidel duol sa tulay. Naabtan niya ang suod nga higala uban ang bana niini nga nanghayhay. Gibalitaan niya ang duha bahin sa iyang nakita sa ugangan.

“Unsa? Kanus-a ra, Lal?” ni Pina nga mihunong sa pagpanghayhay.

“Karon pa gyod, Pin. Gingilohan kong nagtan-aw.”

“Delikado nang ingon ana. Manaog nas mga bata ug bisan kanatong mga dagko,” sagbat ni Fidel.

“Nahadlok bitaw ko. Kanunay ra ba na sila moduol sa ilang lola.”

“Baori gyod, Lal. Baori gyod.” Sa ganay sa tingog sa higala, naseguro niyang sama kaniya, gitugkan usab kinig kabalaka sa mahimo unyang linugdangan niining tanan.

Gilabyog niya ang iyang panan-aw ngadto sa mga anak nga nagdula. Unya, nangurog ang iyang kaunoran. Nakita niya ang tigulang nga miduol sa mga bata. Nagpurong kinig asul nga panyo. Naggaak-gaak kining naglakaw hinimbang ang sungkod nga kahoy. Nagtiniil lang kini. Ug wala pa makailis og sayal!

Gitawag niya ang mga anak. Apan igo rang milingi kaniya ang duha nga nagpadayon sa pagdula. Iya kining giduol ug gipanglusi ang mga dalunggan.

“Naunsa bas, Lalia, pangdagmalan man ang mga bata!”

“Wa kay labot unsay akong buhaton!” Gibira niya ang duha ka anak.

Unya, ang anak ni Pina-Fidel kalit nga midagan pahilayo.

“Nana, baho! Nana, baho!” niini pa dayong pasalipod sa inahan.

“Unsay baho? Unsay baho?” Nagkarag-karag si Nana Leling nga hugot nga naghawid sa sungkod. “Komo ba kay tiguwang na ta, tinontohan ta! Mao ba nay gitudlo ninyo?”

Gisulugsulog gihapon kini ni Miguel nga ang ulo migimaw sa likoran ni Pina. Gibuyag ni Pina ang anak. Unya naglurat ang iyang mga mata nga nagtan-aw sa ugangan. Napunting ang iyang panan-aw sa sayal sa tiguwang.

“Hoy, Nana! Uli sa inyo, uy! Ayaw dinhi! Mangangin unya kag bata!” sa higala pa nga gibira ni Fidel apil na ang anak niini paingon sa ilang balay.

“Unsay mangangin?” Apan wala na ang gikaatubang sa iyang ugangan. Misulod na kini. Balabag sa palid sa pultahan ang mitubag sa tiguwang.

Mao usay pag-abot sa ugangan niyang lalaki.

“Nia ra man diay kang tiguwanga ka!”

“Saba diha, Eking! Naghulat baya tang Cirila. Mouli kuno karon!”

“Mouli ba diay to nga sa Hunyo pa man! Giango-ango kang tiguwanga ka!”

“Giango-ango nya! Ikaw ra!”

“Uli didto! Uli!”

Gitug-anan niya ang ugangang lalaki sa iyang nakita kang Nana Leling. Nangluspad ang pulahon niining nawong nga miguroy sa asawa.

Sa nalayo na ang duha ka tiguwang, gipinahan niya ang mga bata nga dili na moduol sa ilang lola.

“N-ngano man, Nay?” ni Alex nga nagpislit-pislit sa tuo niining kumagko.

“Basta paglikay gyod mo sa inyong lola! Roger! Hoy, Roger!” Gipayanghag niya ang ikaduhang anak nga nagdungo-dungo. “Nakasabot ka ba?”

Miyango ang bata.

“Ikaw, Alex?”

Miyango usab.

“Basta, ha, makita ko gani mong magduol-duol, bantay lang mo!”

Pag-uli niya sa balay, nadungog niya ang bagutbot sa ugangang lalaki gikan sa likod sa balay niini.

“Hooo! Naunsa na man kang tiguwanga ka? Nagtarak-tarak man ka diha!”

Sa kahingag niyang mahibaw-an ang unsa may gikasuk-an sa ugangang lalaki, misil-ip siya sa decorative ibabawg diyotay sa lababo. Nakita niyang giguroy niini si Nana Leling paingon sa pasongan. Gihuboan. Gipapungko tungod sa nagpusagak nga tubig sa gripo. Mora kinig bata nga gidigo sa amahan. Nagkutib-kutib ang baba niini samtang mihagikhik sab si Nana Leling. Sa nagluoyng kanal-kanal, nasipong ang dugo ug igit nga mitabid sa paa sa ugangan niyang babaye.

Nianang pagkabuntag, miadto siya sa balay ni Pina-Fidel kugos ang masuso apan wala siyay naabtan. Gitug-anan siya ni Ingko Saryo nga gidala sa magtiayon si Miguel sa Lim’s General Hospital. Ang gitaho sa amahan ni Pina midumbol-dumbol sa iyang dughan. Nahinumdom siya nga gibugalbugalan sa bata ang ugangan niyang babaye sa miaging adlaw. Miuli siya nga gisunggal sa kabalaka. Nagsugod na ang akong gikahadlokan.

Pag-abot niya sa balay, naabtan niyang namalikas ang iyang Tatay Enrique.

“Gikapoy na kog pauyon-uyon nimong tiguwanga ka! Bahalag buntason ka diha!”

Maoy iyang pagtuo nga nagkabingkil na usab ang duha ka tiguwang. Migawas ang ugangang lalaki nga padayong nagbagutbot. Dihang nakita siya, miduol kini kaniya.

“Lalia, adtoa sa tos Leling! Tiwasag hungit tong linugaw!”

“Di ko!”

“Hungiti sag kadiyot!”

“Di lagi ko!”

“Basta adtoa tong imong inahan,” niini pa nga misutoy paglakaw paingon sa kalsada.

Wala niya adtoa ang iyang ugangan. Hugot ug di na matuis ang iyang hukom. Mipasulabi kaniya ang naghuruhurong kahadlok. Apan kon dili niya adtoon, buntason usab ang iyang ugangan. Sa dihang miagi si Denden, nakahunahuna siyag paagi. Gitawag niya ang kuwang-kuwang.

“U-unsa man?”

“T-tagaan tikag diyes, hungiti sa si Nana. Dia, o!” Mikuot siya sa bolsa ug gikuha ang diyes pesos nga papel.

“Ikaw diay? Inyo nang tawo.”

“Sige na, Den, kadiyot ra bitaw. Himoon nakong baynte.”

“Baynte? Sige, ha! P-pero ambi una.”

Naglingo-lingo siyang mikuot sa nahibiling itayaay sa suwertres nga duha ka tagsingkong sensilyo. Gitahan niya kang Denden ang ilang gikasabotan nga abtik gidawat sa dalagang guwang.

Human mapahiluna ang nakatulog nga masuso sa duyan, misulod sila ni Denden sa balay sa iyang ugangan. Apan kutob ra siya sa gawas sa kuwarto sa silong. Si Denden ra ang iyang gipalahos. Ug aron makita niya ang manghitabo, giwahing niya ang puting kurtina nga gidayan-dayanan sa puti ug pula nga mga rosas.

Hinayng miduol si Denden sa iyang ugangan nga nagtakilid nga naghigda sa katre. Nag-atubang kini sa bungbong tungod sa bentana. Sa ulohan sa katre niini, adunay lamesita nga gitungtongan sa panaksan nga sa iyang pagtuo maoy gisudlan sa lugaw.

Gikuha ni Denden ang panaksan. “Nana! Nana! Hoy! Kaon tag lugaw, Na.”

Hingos-hingos ang gitubag sa tiguwang.

Misangpit na usab si Denden. “Nana, kaon aron baskog lawas.”

Apan wala gihapon kini motubag. Gialam-alaman kini ni Denden. Dugay ang gihimo niining pag-alam-alam. Hangtod nga milimbag ang tiguwang. Ang tinan-awan sa mga mata niini kulang sa kadasig.

“Maypa ka nakasabot sa akong kahimtang.”

Ang gibuhiang mga pulong sa ugangang babaye ingon sa mga udyong nga mitusak-tusak sa iyang kasingkasing. Duna man unta siyay gamayng nasabtan sa kahimtang niini apan kinahanglan nga iyang isalindot. Gusto kong mapanalipdan ang akong mga anak. Dako ba diay kining sala?

Gisugdan na ang paghungit ni Denden. Inanayng mihulma sa panagway sa tiguwang ang kadasig. Mipahiyom na kini. Mikatawa. Namuyaga sa naghilang ug nagda’g nga mga ngipon niini ang kangaya. Apan bisan pag nanampong sa ilong ang iyang gisuholan, miduyog kini sa kalipay sa tiguwang.

Humag pakaon, migawas si Denden nga nagkanta-kanta. Naglakaw nga nag-igwad-igwad ang sampot.

Sa nawala na sa iyang panan-aw si Denden, gikuha niya ang dagpas. Nanilhig siya sa nataran. Sa tanto niyang panilhig, nakita niyang gikahinabi sa ugangang babaye ang duha niya ka anak. Nanginit ang iyang dalunggan. Gisinggitan niya ang mga bata. Pagkakita kaniya, nanagan kini ug mirumbo sa ilang balay dala ang pipila ka dawin sa linung-ag nga hinog-sab-a.

Nag-ukun-ukon pagduol kaniya ang nangluspad nga mga bata. Nagpakiluoy ang ilang mga mata.

“Di ba giingnan ta mo nga dili moduol sa inyong lola? Gahi gyod mog ulo, ha!” Gitagsa-tagsa niyag panglusi ang dalunggan sa mga bata. Naghingos-hingos ang duha nga iyang gipasulod sa balay.

Ang naghinan-aw nga ugangang babaye mipaingon kanila. Dali-dali siyang misulod. Gitak-op niya ang palid sa pultahan ug gitrangkahan. Nanuktok ang tiguwang apan wala niya ablihi. Wala siya magtingog. Iya ra kining gilili sa bentana. Sa pagpunay niinig panuktok nga wala niya ablihi, mihunong kini ug mibalik sa pikas balay.

Gilusi na usab niya ang dalunggan sa duha ka anak. Ug wala pa siya makontento, gipawo ug gipawo niya sa dagpas nga milagapak sa sampot sa mga anak. Mikaga-kaga ang duha ka bata. Nabuhian nila ang gikuptang saging. Si Roger midagan paingon sa kosina samtang si Alex miatubang kaniya ug mihawid sa dagpas nga iyang gikuptan.

Dihay nanuktok sa pultahan apan wala niya tagda. Mihilak ang iyang masuso sa duyan. Iya kining gikuha ug gikugos. Unya iyang gipatutoy.

“Lalia! Lalia! Hoy! Abrihi ri!”

Sinati niya ang maong tingog. Iyang giablihan. Misulod ang iyang bana nga nagbitbit og duha ka asul nga balde nga wala nay sulod nga isda.

“Unsa na man say ilang sala nga gibinaboy na man sad nimo nang mga bata?”

“Ay, wa motuman sa akong gibaod nila nga di na moduol sa ilang lola!”

“Ngano man kunong di man nimo paduowon?”

“Paduowon nimo aron dag-on?”

“Unsay dag-on? Kay ngano man diay?”

“Gidugo si Nana gahapon, Pio! Manaog nang imong inahan!”

“Dug-on pa diay nang 71 anyos na? Di tingali to dugo, uy!”

“Wa ko limbongi sa akong mga mata! Dugo gyod tong mitagpas sa gisul-ob niyang sayal!”

“Ibutang tang gidugo… di unta nimo baoran ang mga bata nga moduow ni Nana. Ila god nang apohan!”

“Unsa man diay imong gusto, manaog nas Nana sa imong mga anak? Way problema sa imong inahan kay tiguwang na man. Apan ang imong mga anak? Daghan kog pangandoy alang nila, Pio! Tua bitaw si Miguel… naospital kay gidaog!”

“Naunsa man ka? Tuo-tuo man kas kinaraan! Bag-o na ang atong panahon karon!”

“Kay ngano ba diayg motuo ta! Naa ba diay mawa’ nato? Maayo nang managana ta! Ayha pa diay ta molihok kon duna nay madisgrasya?”

“Unya di na diay nimo paduowon nga mao ra may kalipay sa tiguwang ang mga bata?”

“Basta mao nay akong gusto! Kon dili ka, mas maayo pag mouli sa mis Mabini!”

“Naunsa ka na man, uy? Wa na ko kasabot nimo!” Gihakgom sa iyang bana ang nagkanipis niining buhok sa ulo. Milingo-lingo. Nanaguto. Sama sa gikumot nga papel ang nawong niini nga migawas sa balay… bug-at ang inugsang sa mga tiil.

Nagpatutoy siya sa iyang anak sa gawas dihang miabot ang ugangan niyang lalaki kauban ang ginganlag Biano nga gabasero sa ilang dapit. May nagsunod kanilang bayong-bayong nga nagpas-an og chainsaw. Midiretso sila sa likod sa ilang balay. Wala magdugay, mihagong ang chainsaw. Giduol niya ang gigikanan sa kabanha.

“Nganong gipagabas man na nimo, Tay?” Namugos pagsapaw ang iyang tingog sa dinahunog sa ngiponang makina nga paspas miusap sa usa ka bahin sa naghigdang gmelina. “Kaskohon ra ba na ni, Pio!”

“Ay, maayo ning tablahon pangandam anang giango-ango mong inahan!”

“Mananghid unta ka daan!”

“Mananghid pa diay ta nga hapit na man matigbak nas Leling? Kuhaon na nas Kahitas-an, uy!”
“Magbuot-buot man ka, Tay!” Mitalikod siya nga nagbagutbot.

Gisultihan niya ang bana paghibalik sa ilang balay apan igo ra usab kini sa pagbagutbot. Kay unsa pa may ilang mahimo? Natabla na ang kahoy.

Pagkagabii, mihigda siyag sayo. Luya ang iyang pamatyag sa lawas. Nagduda siya nga basin og gidaog usab siya sa iyang ugangan. Naghiwasa siya. Bisag unsaon niyag piyong ang iyang mga mata, molimbag sa tuo ug sa wala, wala gihapon siya abotag duka hangtod nga nagkaadlawon na lang. Ug sa dihang gibatyag na niya ang katulogon, gipugwat siya sa kusog nga singgit gikan sa pikas balay nga gisundan og danguyngoy.

Mitimbakuwas siya ug giyugyog ang bana nga naghigda sa lantay. Mibangon ang iyang gipukaw ug migawas. Pagkataudtaod, mibalik kini nga nanaguto.

“Naunsa pod nis Tatay nga giandaman na mag tablas Nana! Mora na man hinuog iyang gipanungo. Tan-awa, giduaw na hinuon nilang Mama Fernanda, Papa Yayong ug Mama Deding,” niini pa nga midiretso sa kosina ug nagtemplag kape.

Ang gipanghinganlan sa iyang kapikas mga igsoon sa ugangan niyang babaye nga taudtaod nang mibiya sa kinabuhing yutan-on.

Mag-udto na siyang nakamata ug nagduog-duog pa ang ulo. Dili pa unta siya gustong mobangon apan mapugsanon ang pagpamukaw sa iyang mga anak.

“Mama! Mama! Patay na si Miguel, Ma!” ni Alex nga migakos kaniya.

“Wa na miy kaduwa, Ma,” ni Roger usab nga naghingos-hingos.

Sa iyang nabati, gidumbol-dumbol na usab sa di masabot nga butang ang iyang dughan. Mao na kini ang akong gikahadlokan. Nagnuod na! Mga pulong nga naglaublaob sa iyang kahiladman. Daw sa pagahibatyagan niyang gihinay-hinayan na siyag kusukuso sa makusog nga bagyo. Ug labi pang mikusog ang kulyada niini dihang may nagpaninggit sa gawas dili halayo sa ilang balay.
Milili siya sa bentana. Si Fidel ang iyang nakita nga gibira-bira ni Pina.

“Peste, nang tiguwanga na!”

“Fidel, ayaw lagi! Wa pa ta kaseguro kon nanaog gyod nas Nana! Mahibaw-an bitaw na kon naa nay resulta sa awtopsiya!”

“Ayaw nag pugong-pugong diha! Wa man untay sakit si Miguel pero kalit lang naingon niadto? Wa nay lain, gidaog gyod to!"

“Ayaw lagi, Fidel!”

“Buhii ko, Pina! Buhii ko!” Milugnot kini ug milugnot.

Giablihan niya ang pultahan ug migawas siya. Misunod usab ang iyang mga anak.

Nakabuhi na si Fidel sa pagkupot ni Pina sa ilang paggawas. Mikuhag bato nga igong makumkom ang lalaki ug gibuno ang pultahan sa balay sa iyang mga ugangan. Si Nana Leling ang migawas. Nagtuo siya nga mitanda na ang iyang Tatay Enrique sa baow niini atbang sa sementeryo sa ilang lungsod.

Gipaningot siyang naminaw sa tinubagay ni Nana Leling ug ni Fidel. Nakita niya sa nawong ni Fidel ang nagpangusmong tigre nga humahambat sa biktima. Gidasmagan niini ang tiguwang. Nawingig ang nawong sa iyang ugangan nga naigo sa suntok ni Fidel. Natumba kini. Nagping-it. Misayagit kini ug misiyagit.

“Diyos ko! Fidel!” Gigakos ni Pina ang asawa.

Misiyagit ang duha niya ka anak. Miduol kini kaniya ug gibira-bira ang iyang sayal.

“Mama! Mama! Si Lola!” Mihangad ang mga bata kaniya nga wala maggunok sa iyang gitindogan. Nabati niyang mitiyabaw usab si Jemar nga iyang gibiyaan sa katre. Apan wala na siya magtagad pa niini. Nahisama na siya sa tumbaga nga gitunaw sa kainit sa tinan-awan sa duha niya ka anak.

Wa siya makaantos. Midagan siya. Gisuntok-suntok niya ang likod ni Fidel. Ang lalaki nga gisakitan sa iyang gibuhat, miatubang kaniya ug giwitkan siya. Maayong pagkaigo ang iyang apapangig ug natumba siya. Mibalos siyag tindak, tindak ug tindak pa gayod apan gisawo sa hangin ang tanan. Mobalos usab unta si Fidel apan gipugngan na kini sa kalalakin-an.
Mibangon siya ug giduol ang ugangan nga nag-agungoy. Gihapyod-hapyod niya ang puti ug nagkalkag nga mga buhok niini.

“P-pasayloa ko, Na.” Gigakos niya ang ugangan.

Mitutok kini kaniya ug mihibi. Gibalosan siya og gakos niini.

Hibatyagan niya nga inanayng nanguyamang sa iyang apapangig ang kasakit sa suntok ni Fidel. Hapdos.

Hinay-hinay nga midagayday ang tubig sa duha ka busay sa iyang pagka tawhanon. Wala niya tuyoang mapaak ang wait nga nagkadugo. Ang init-init pa nga dugo nga nangitag kaagasan, inanay niyang gisaphod sa dila unya iya kining giugom ug gitulon.

(KATAPOSAN)



(This story won Third Prize in Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2006-Maikling Kuwentong Cebuano Category.)