Dengue Fever: Delikadong Sakit Nga Dala Sa Dili Kasarangang Lamok

TING-ULAN na usab! Masinati na usab sa katawhan ang sip-on, ubo ug hilanat. Apan ang labing delikado ug gikabalak-an mao ang paghasi sa dengue fever nga mikalas na sa daghang kinabuhi ilabi na sa kabataan. Ug tungod kay motumaw sa tibuok tuig, dili kini kakompiyansaan. Mao kiniy ikaduhang viral disease nga dala sa lamok nga nakaapekto sa tawo sunod sa malaria.

Ang dengue fever usa ka sakit nga resulta sa dengue virus nga dala sa mga aedes aegypti nga mga lamok. Usa kini ka lahi nga lamok nga moatake sa adlaw ug magpasanay diha sa mga bagol sa lubi, daang ligid, drums, flower vase ug uban pa nga adunay napundong hinlo nga tubig. Ang virus madala sa mga lamok ngadto sa ilang mapaakan. Ang usa ka pagpaak sa lamok makapatakod na sa maong virus. Kon nakasulod na ang virus sa lawas sa tawo, molabay una ang 5 ngadto sa 8 ka adlaw usa motumaw ang mga senyales ug sintomas sa dengue.

Human sa incubation period nga lima ngadto sa walo ka adlaw, manglutaw ang mga senyales ug sintomas sa sakit nga pagaunhan sa kalit nga pagtungha sa hilanat nga ubanan sa grabeng panakit sa ulo, panakit sa kabukogan ug mga lutahan, pagpamula sa panit nga kasagaran makita sa dughan ug sa ubang bahin sa lawas. Aduna usay pagbutod sa tiyan inubanan sa pagpanakit niini, pagpanakit sa mata, pagkalipong, pagsuka, kalibanga, pagdugo sa ilong, pagkaluya ug internal bleeding sa mga grabeng kaso.

Adunay mga kaso nga kon walay pagpamula sa panit nga makita, masaypan nga usa ka yanong flu o ubang sakit nga mugna usab sa virus. Ang kasagarang dengue fever molungtad og unom ngadto sa pito ka adlaw nga adunay gamayng pagsaka sa hilanat sa hapit na mahuwasan sa hilanat nga gitawag og biphasic pattern.

Ang sintomas mawala duha ngadto sa upat ka adlaw. Apan dili kini magdugay kay human sa pipila ka oras ngadto sa duha ka adlaw, aduna na usay masinati nga pagtaas sa temperatura, ug motumaw ang mga pula-pula (rashes) sa panit. Magluya unya ubos ang presyur sa dugo.

Walay espesipikong tambal alang sa dengue fever. Ang pagtambal sa mga pasyente nga na-dengue mao ang supportive therapy. Kon motumaw na ang mga sintomas sa dengue, girekomenda sa mga doktor nga modalikyat dayon sa duol nga health center o sa ospital mismo aron masusi sa doktor ang kahimtang. Gikinahanglan usab niini ang pahulay, moinom og daghang fluids sama sa juice, yanong tubig ug tubig sa lubi labi na ang butong. Ang mga na-dengue nga na-admit sa mga ospital, giawhag nga moinom gayod og tubig labi na sa oral fluid. Kon ang pasyente dili makapadayon sa iyang oral intake, ang suplementasyon sa mga intravenous fluid gikinahanglan aron malikayan ang pagkahurot sa tubig sa lawas (dehydration). Ang platelet transfusion ipahigayon usab kon ang lebel sa platelet ubos na kaysa gikinahanglan sa lawas.

Si Dr. Eric Tayag, officer-in-charge sa National Epidemiology Center (NEC), misulti nga ang mga nakalingkawas ning maong sakit mahimong magkasakit pag-usab tungod kay ang dengue fever adunay upat ka sumusunod (strains).

“Ang dengue mahimong mamatang isip type 1, type 2, type 3, type 4. Kon naimpeksiyon sa bisan hain ning maong strain, aduna nay tibuok kinabuhing imyunidad batok sa dengue. Apan bisan pa niini, mahimo usab nga magkasakit pag-usab gikan sa ubang matang nga motumaw nga wala sa upat ka tipo. Ang tambal (vaccine) alang niini padayong giugmad ug hangtod karon wala pa matapos,” butyag ni Dr. Tayag.

Mitug-an si Tayag nga ang Thailand nakakaplag na og vaccine batok ning maong sakit. Apan ang pagsulay niini dinhi sa atong nasod gikinahanglan aron madeterminar kon angayan ba kini alang sa lokal nga paggamit. Iyang gipasabot nga ang dengue strains sa Thailand lahi sa atoa. Matod ni Tayag ang dengue motumaw sa duha ngadto sa tulo ka tuig nga pagtuyok (cycle).

Pananglitan, type 2 ang motuyok sa duha ngadto sa tulo ka tuig unya mawala pagkasunod tuig. Kon ang bag-ong strain ang magsugod og tumaw, daghan sa populasyon ang maig-an ug walay proteksiyon batok sa bag-ong strain.

Ang pagpanukiduki sa laboratoryo gikinahanglan aron madeterminar unsang tipo sa dengue ang mihasi sa nasod sa kasamtangan. Apan iyang gitumbok nga ang type 2 strains ang kasagaran nga modominante sa atong dapit. Ang strains adunay daghang kombinasyon. Mahimo kining isog sa usa ka partikular nga panahon ug dapit apan mahimo usab nga huyang sa laing panahon ug dapit.

“Ang atong type 2 isog komparar sa type 2 strains sa ubang nasod,” matod ni Dr. Tayag.
Sa pagsulat niini, gitaho sa NEC nga aduna nay kinatibuk-ang 12,308 ka mga kaso sa dengue sa nasod nga adunay 159 ka kamatayon, misaka og 15 porsento tandi sa miaging tuig nga 10,690 ka mga kaso.

Ang dengue motumaw sa tibuok tuig apan mas mogara kini panahon sa ting-ulan. Gitaho sa mga opisyal sa panglawas nga mosaka ang kaso sa dengue sa buwan sa Hunyo, Hulyo ug Agosto.

Ang Department of Health (DOH) central office sa Manila, mitaho nga gikan sa Enero hangtod sa Hunyo 15 ning tuiga, adunay 5,396 ka mga kaso sa dengue sa tibuok kapupud-an nga dunay 77 ka mga namatay. Ang mga rehiyon nga adunay hataas nga kaso sa dengue sa bulan sa Hunyo mao ang Northern Mindanao nga adunay 1,242 ka kaso; National Capital Region, 965; Caraga, 683; Central Luzon, 603; ug Central Visayas, 579 ,

Sa pagkakaron, wala pay tambal nga komersiyal nga gipamaligya pangbuntog sa dengue flavivirus. Apan ang dengue fever mahimong malikayan pinaagi sa pagkontrolar ug pagkunhod sa populasyon sa aedes aegypti nga mga lamok. Pipila ka mga paagi aron makontrolar ang populasyon sa mga lamok mao ang paggamit og yuta imbes nga tubig sa mga flower vase, tabunan og maayo ang tanang sudlanan og tubig, dili ilabay ang mga baseyong botelya ug lata bisan asa, mogamit og angayng laboganan o dili ba hinuon ilubong sa yuta. Mas maayo nga buslotan ang mga lata ug ang mga daang ligid nga dili na magamit aron dili mapundohan og tubig.

Ang pagtangtang sa mga nagpundo nga tubig sama sa flowerpots namatud-an nga epektibo aron makontrolar ang dengue. Ang mga basehong sudlanan nga nagkatag sa gawas sa panimalay sama sa mga botelya, lata ug daang ligid ug uban pang kapundohan sa tubig mahimong lugar pasanayan sa aedes aegypti nga mga lamok. Kining matang sa lamok mosanay sa hinlo ug nagpundong tubig. Ang hingkod nga babaye ning maong matang mangitlog ibabaw sa linya sa tubig sa kilid sa mga sudlanan sa tubig. Kon ang mga itlog mahulog na ngadto sa tubig, mapusa ang mga itlog og mahimong wujo-wujo (larvae or wigglers). Human sa pipila ka adlaw, ang larva madebelop nga pupa. Ug human sa duha ka adlaw, ang pupa mahingkod ngadto sa pagka lamok.

Pipila sa mga solusyon nga gibuhat sa mga lokal nga kagamhanan aron makunhoran ang populasyon sa mga lamok mao ang pagpahigayon og fogging ug fumigation operation. Apan ang fumigation operation dili sa tanang higayon epektibo tungod kay ang mga lamok adunay tendensiya nga mobalhin sa ubang dapit gikan sa usa ka lugar. Ug ang resulta labing delikado.

Daghan usab ang nagpahigayon og general cleaning operation gamit ang aviate powder aron mapatay ang mga lamok nga magdala sa makamatay nga virus. Ug aduna usay nanghinlo sa mga kanal ug ubang mga agianan sa tubig ug ang mga kadalanan nga mahimong lugar pasanayan sa mga lamok. Gigamit nila ang “4 O’Clock Habit”, ang matag alas kuwatro sa hapon nga pagpanghinlo sa palibot ilabi na sa mga dapit nga kasagaran lubloban sa mga lamok nga magdalag dengue virus.

Ang epidemya sa dengue fever mitumaw na sa makadaghang higayon sa miaging panahon. Mikalas na kinig gatosan ka kinabuhi. Kining maong kaso nagsalamin sa kakulang sa kahibalo sa habig sa publiko sa mga paagi unsaon nga malikayan ug makontrolar ang dengue fever.

Ang pagtakboy sakit nga dengue malikayan kon ang katawhan adunay tukma ug eksaktong impormasyon ug pagpakabana ilabi na kadtong naekspos sa samang dapit ug kalikopan nga adunay natalang kaso sa dengue. Ang pagpahibalo sa publiko bahin sa hulga sa dengue fever sa atong kinabuhi usa ka epektibong paagi aron makontrolar kining maong sakit.

Ang pagkontrol sa dengue fever ug ubang mga sakit sama sa malnutrition, usa ka mahinungdanong tinguha alang sa pagtubo ug kahimsog sa nasod. Ang nasod diin ang katawhan nagmasakiton dili mahimong progresibo ug malamboon. Ang kalibotanhong ekonomiya nanginahanglan nga ang mga lumulupyo sa usa ka nasod himsog ug walay mga sakit aron aktibong motrabaho ug makigkompetensiya sa kalibotanhong merkado.

Batokan nato ang dengue fever!