Bag-ong Mga Prutas nga Hiayonan Nimong Itanom ug Kaonon

ALANG sa usa nga mahigugmaon sa prutas, usa ka lahi nga kasinatian ang pagtilaw sa usa ka barayti nga sukad wala pa matilawi. Sama niadtong among pagbisita sa Bangkok pipila ka semana na ang minglabay. Usa sa nakatagad dayon sa akong atensiyon mao ang bag-ong makopa nga gitawag og Chompupet. Green kini nga dunay gamayng pagpamula-pula. Ug dako kini kaysa ubang mga barayti sa makopa nga among natilawan sa Thailand, Malaysia ug Taiwan.

Sanglit usa ka bag-ong barayti, mas mahal kini kaysa daan nga mga barayti. Ang unom ka buok niini nga gisulod og selopen nga among napalit gikan sa supermarket mibalor nag P180. Ang unom ka buok wala ra kaabot og usa ka kilo. Amo kadtong gipalit sa supermarket tungod kay wala na miy mapalit sa mga stall sa kadalanan. Kini tungod usab kay bag-o ug nihit ang suplay niini. Ang daan nga mga barayti nga mas barato mao lay makita sa mga stall sa kadalanan.

Ang Chompupet undanon kaayo bisan pa og dunay buho sa sulod diin nahimutang ang upat ka liso. Kagumkom ug mas tam-is ang unod niini. Ang pagkabaton niini og mga liso dakong bentaha sa mga tawo nga gustong mananom og kaugalingon nilang bungahoy. Ang mga liso mahimong iluyong sa sterilized nga yuta nga mahimong buliboran sa Mycovam, usa ka pormulasyon sa beneficial microorganisms nga magpapaspas sa pagpanurok sa mga liso.

Kasagaran, ang makopa nga patuboon gikan sa mga liso mahimong mamunga mga tulo ngadto sa upat ka tuig kon mahatagan lang sa hustong pag-atiman. Hinuon, ang makopa nga gipatubo pinaagi sa marcotting mamungag sayo. Kon ang materyal nga itanomay dako kaayo, mahimong mamunga kini paglabay sa usa ka tuig o sobra pa.

STAR RUBY MAKOPA
Usa kini sa pinangita nga makopa nga gipagawas pipila ka tuig na ang minglabay. Gani, usa man kini sa mga bungahoy nga gustong itanom ug kaonon sa mga mahigugmaon sa mga prutas. Makaprodyus kinig mga bunga nga dagko, tam-is ug crunchy. Hinuon, bisan og ang suplay niining prutasa sa Bangkok daghan kaayo, mahal gihapon kini sa mga supermarket. Ang unom ka buok nga among napalit mibalor og P120. Ang Star Ruby nga lugom pula ang bulok, tag-P20 matag usa ka prutas.

Dinhi sa Pilipinas, duna nay makuha nga planting materials sa Star Ruby. Usa na niini ang taga Tarlac City nga nananom og pipila ka mother trees nga gilaomang makaprodyus og daghang prutas sulod sa usa ka tuig gikan karon. Ang tag-iya nagpakita na og mga sampol sa mga prutas sa Star Ruby ug Chompupet ngadto sa purchasing manager sa usa ka local supermarket chain ug gisultihan nga ipadali ang produksiyon niini tungod kay gusto nila nga sila ekslusibong makakuha sa iyang mga maani. Sa laing bahin, ang usa ka mahigugmaon sa makopa sa Laguna nagsugod na usab sa iyang plantasyon sa Star Ruby. Sa atong kabahin, aduna usab kitay pipila ka mother trees sa Star Ruby nga gipadako sa gamay natong umahan sa Teresa, Rizal.

Samtang ang makopa usa ka paboritong prutas sa Thailand, kini dili popular dinhi sa Pilipinas tungod kay ang daan nga pink variety dili tam-is ug dunay gapason nga unod. Hinuon, nagkadaghan na ang mga mahiligon sa prutas kinsa nananom og imported varieties, apan diyotay ra gihapon sila. Hinuon, nagalaom kita nga sa pag-abot sa undanon ug tam-is nga mga barayti, kining prutasa komersiyal na usab nga patuboon dinhi sa Pilipinas ug ibaligya sa mga supermarket ug ubang fruit stand.

MAYONGCHID
Ang Mayongchid usa ka bag-ong prutas alang sa mga Pilipino. Sa dihang mitambong ko sa agricultural forum sa Indonesia nga gitambongan usab sa mga gumagapan sa ASEAN niadtong miaging tuig, usa ka babayeng agricultural journalist gikan sa Thailand ang misugyot nga mangita ko sa Mayongchid kon ugaling makabisita sa Bangkok. Ug kana maoy akong gibuhat sa dihang miabot ko sa maong nasod.

Didto sa Kaset Fair, usa ka tinuig nga trade expo nga gipahigayon sa Kasetsart University, dunay daghang nursery stalls nga namaligya og inarched planting materials sa Mayongchid. Duna ganiy pipila ka bunga nga nangumbitay sa ilang mga tanom nga gibaligya. Bisan dili kini tam-is kaysa mangga, duna kiniy mauyonan nga kalami. Ang matag bunga dunay liso nga mahimong itanom aron makaprodyus og mga binhi.

Tungod kay dili man mi makapalit sa bisan unsang mga prutas didto sa expo, gidala mi sa among giya sa Otoko market, usa ka hinlo nga publikong merkado diin ang mga prutas ug daghan pang produktong agrikultural gipamaligya. Kadto usab ang lugar diin ang organic produce sa agrikultural nga mga proyekto sa hari ginabaligya sa usa ka espesyal nga seksiyon.

Sa Otoko market, nakita namo ang daghang Mayongchid nga yellow ang bulok. Ang unang namaligya nga among gipangutana mibungat og 570 baht matag kilo. Mokabat na kinig P800 kon ibugti sa kuwarta nato sa Pilipinas. Mao nga ang usa sa kauban nato nga Pilipino usab mipalit na lang og pipila ka buok aron among matilawan. Ang among giya misugyot nga moadto mi sa Thalad Thai, usa ka wholesale fruit market mga 40 ka kilometro ang gilay-on gikan sa Bangkok. Didto, among nakita ang Mayongchid nga gisulod og mga crate ug nakapalit mi og pipila ka buok nga menos og katunga ang presyo kaysa Otoko market.

Napaneguro nako nga daghang Pilipino ang ganahang mokaon sa Mayongchid. Sa bunga pa lang matagad ka na ingon man ang katam-is nga maayonan sa panilaw sa mga Pilipino. Ug tungod kay dili kini kaayo tam-is, makaayo kini alang sa mga diyabitiko.

Mahimo bang patuboon ug pabungahon ang Mayongchid dinhi sa Pilipinas? Ang giya namo nga usa ka agriculturist, nagtuo nga mahimo kaayo kining itanom sa atong nasod. Gani, ginatanom na man kini sa tropical lowlands sa Thailand nga susama og klima sa daghang bahin sa nasod. Anaa ra kini sa paghatag og tukma nga pag-atiman nga nag-apil sa husto nga pag-abono, maayong drainage ug irigasyon.

RED JACKFRUIT
Laing bag-ong barayti nga atong naobserbahan sa Bangkok mao ang red jackfruit. Bag-o lang kini alang nako apan mao ray akong nakita ang ginabaligya nga planting materials. Wala gyod nako matilawi ang bunga niini. Igo lang kong gipakita sa hulagway sa pula nga unod niini nga susama kabag-on sa latexless jackfruit nga gitanom nako sa kaugalingong umahan sa Rizal.

Hinuon, gisultihan mi nga ang bunga dili latexless ug kini susama kalamian sa ordinaryong nangka. Ang usa ka lahing kalainan mao ang pula nga kolor.

Ang nangka kasagaran gipasanay pinaagi sa liso apan kini mahimo usab nga pasanayon pinaagi sa grafting ug inarching. Ang grafting, hinuon, dakong problema tungod sa tagok sa punoan niini. Ang usa ka nagpasanay nga atong nailhan duna lay 10 ka porsento nga kalamposan sa iyang pag-grafting. Hinuon, kini mahimong maugmad pinaagi sa dugang praktis, pag-obserbar sa edad ug gidak-on sa scion nga labing maayo sa grafting.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya.