Ang Kalibotanhong Pag-init

DILI ikatingala karon nga makadungog kitag reklamo mahitungod sa grabeng kainit sa panahon. Nahitabo kining kalibotanhong pag-init kun global warming tungod sa pag-usbaw sa greenhouse effect. Kini unta ang magpahigayon nga mamentinar ang eksaktong kainit sa kalibotan aron magpabiling buhi ang tanang mga linalang apil na ang hayop, tanom ug uban pa. Kay kon walay greenhouse effect, ang atong Kalibotan (Earth) seguradong mahisama sa planetang Mars nga grabe ang kabugnaw tungod kay walay bagang atmospera nga magpabanda sa kainit pabalik sa nawong sa maong planeta.
Apan tungod sa daghang mga hinungdan inanayng miinit ang atong Kalibotan.

Ikakomparar nato ang Kalibotan sa usa ka kotse nga giparking nga natandangan sa sidlak sa Adlaw. Kon anaa ka sa sulod sa kotse, mabantayan nimo nga labi pang init sa sulod kaysa temperatura sa gawas. Ang bidlisiw sa adlaw mosulod-lapos sa tinakpang bentana sa kotse. Motuhop sa mga lingkoranan, dashboard, carpet ug floor mat sa kotse ang ubang kainit gikan sa Adlaw. Sahi sa kainit nga mobanda, ang kainit nga buhian ning mga butang dili usab makalusot pagawas sa bentana sa kotse. Ug ang resulta mao ang inanayng pagtaas sa temperatura sulod sa kotse.

Gibanabana nga 70 porsento sa enerhiya gikan sa bidlisiw sa Adlaw nga moigo sa atmospera sa Kalibotan ug sa nawong niini motuhop sa yuta, dagat ug ubang mga butang. Ang laing 30 porsento ibanda ngadto sa kawanangan nga sa higayong moigo na sa panganod ug ubang mga butang sa atmospera, sama sa carbon dioxide, methane gas ug water vapor (inalisngaw sa tubig) ibanda na usab paingon sa nawong Kalibotan. Ang kainit nga dili makalusot sa atmospera magpahigayon sa Kalibotan nga labing init kaysa gawas sa atong atmospera, tungod kay mas dugang ang enerhiya nga misulod kaysa migawas.

Mahitabo ang greenhouse effect tungod sa mga natural nga naglungtad nga mga butang sa atmospera. Apan subo nga palandongon nga sukad sa Rebolusyon sa Industriya, ang tawo nagpahungaw niini og daghang carbon dioxide, methane ug nitrous oxide ngadto sa atmospera.

Ang carbon dioxide (CO2) nga usa ka walay bulok nga gas nga produkto sa kombustiyon sa mga organik nga mga butang, naglangkob kubos sa 0.04 porsento sa atmospera sa Kalibotan, nga kasagaran napahungaw sa aktibidad sa mga bulkan sa sayong mga tuig sa atong planeta. Apan nadugangan konsentrasyon sa CO2 sa atong atmospera gumikan sa aktibidad sa tawo nga nagbombag daghang carbon dioxide. Gikonsiderar kini nga maoy nag-unang hinungdan sa kalibotanhong pag-init tungod kay kusog mosuhop sa infrared radiation.

Laing mahinungdanong greenhouse gas ang nitrous oxide (NO2). Ang nitrous oxide mosuhop og mas labing daghang enerhiya kaysa CO2. Tungod niini, ang mga pagpakabana sa pagkunhod sa pagbuga sa greenhouse gas nakapokus usab sa NO2. Hinuon, ang gidaghanon nga mabuhian sa aktibidad sa tawo sama sa paggamit sa daghang nitrogen fertilizer sa mga tanom diyotay lang kaysa CO2.

Ang methane nga nag-unang naglangkob sa natural gas ug usa ka kombustibol nga gas, natural nga motumaw pinaagi sa pagkadugta sa mga organikong mga materyal. Mamugna usab kini sa mga proseso sa tawo sama sa pagkuha niini gikan sa uling, gikan sa mga hayop, gikan sa mga bakterya sa kahumayan ug pagkadugta sa mga basura sa tambakan.

Sa panukiduki sa mga sayantist, inanay nang nangatunaw ang mga bukid sa niyebe nga sa dugay nang panahon nagalungtad sa bugnawng mga dapit sa Kalibotan. Kining pagkawala sa dakong bahin sa niyebe sa nawong sa Kalibotan magpausbaw usab sa kalibotanhong pag-init tungod kay makunhoran ang mobanda nga kainit gikan sa Adlaw pagawas sa Kalibotan. Tungod niini motaas usab ang lebel sa tubig-dagat. Kay bisan gani ang usa o duha ka pulgada nga matunaw, madugangan man ang lebel sa tubig-dagat pataas ngadto sa 10 ka tiil diin daghang mga komunidad duol sa baybayon ang malanapan. Ug sa pagsaka usab sa kinatibuk-ang temperatura sa kadagatan, daghang mga bagyo ang mamugna nga magdala og kusog ug mas malaglagon nga enerhiya gikan sa init nga tubig nga ilang maagian.

Unsay epekto sa kalibotanhong kainit sa atong panahon ug ekosistema? Sa usa ka bahin sa yuta, ang panahon sa pagpananom mahimong hataas ang ting-ulan nga maghatag og benepisyo sa daghang paagi. Sa pikas bahin usab, mahimong makasinati og pag-usbaw sa temperatura ug ang kakulang sa pag-ulan nga makaingon sa grabeng hulaw ug posibleng makamugna og disyerto.

Apan ang labing grabeng maapektohan ug ang labing lisod nga matag-an, mao ang epekto sa kalibotanhong ekosistema sa mga buhi. Daghang mga ekosistema ang matandog diin ang gamayng kausaban mahimong makapatay sa pipila ka mga kaliwatan ug laing kaliwatan nga nagsalig usab sa ubang kaliwatan. Ang halos tanang ekosistema magkalambigit sa usag usa mao nga adunay talikalang reaksiyon sa mga epekto nga mahimong dili masukod. Gumikan niini, ang lasang hinay-hinayng mamatay ug mahimong kasagbotan o ang tibuok pagang mamatay. Daghang matang sa mga tanom ug hayop mahimong makasagop o makalihok aron makasig-uyon sa pagkausab sa klima apan daghan ang mahimong mahanaw.

Ang tawhanong bili sa kalibotanhong pag-init lisod mabanabana. Liboan ka mga kinabuhi matag tuig mahimong mawala samtang ang katigulangan o kadtong nagluya, mag-antos sa sobrang kainit ug uban pang balatian nga kalambigit sa nasinating kainit sa panahon. Ang mga kabos ug wala maugmad nga nasod mag-antos ning maong grabeng epekto tungod kay wala silay igong pinansiyal nga tinubdan aron mabatokan kining maong problema nga dala sa pagtaas sa temperatura. Daghan ang mahimong mamatay tungod sa kagutom og pagkunhod sa ulan nga makalimita sa pagtubo sa mga pananom. Ug daghan usab ang magkasakit kon ang mga komunidad sa kabaybayonan malunopan nga moresulta sa pagkatap sa mga sakit gumikan sa hugaw nga tubig.

Mapugngan ba nato ang kalibotanhong pag-init? Unsaon may angay natong buhaton? Segun sa mga sayantist, mahimo kining mapugngan pinaagi ning pipila ka aksiyon:

1. Seguroon nga kondisyon ang sakyanan aron episente kining modagan ug diyotay lang ang mamugnang makadaot nga hangin.

2. Maglakaw o mosakay og biseklita kon mahimo. Ang paggamit sa mga sakyanan makamugna og dugang greenhouse gases kaysa ubang mga butang nga imong gipanghimo.

3. Pagngon ang mga kahimanan kon wala na gamita.

4. Magresaykol. Ang mga basura nga dili maresaykol mahipunta sa yutang pundohanan sa mga basura diin makamugna kinig methane gas. Dugang niini, ang resaykol nga mga butang nagkinahanglan lang o diyotayng enerhiya aron makamugnag produkto kaysa mga produkto nga gikan sa mga lughason (raw materials).

5. Mananom og kahoy ug uban pa kon mahimo. Ang mga tanom mosuhop sa carbon dioxide gikan sa atong hangin ug magbuga og oksihena.

6. Dili sunogon ang mga basura kay kini magbuga og carbon dioxide ug hydrocarbons ngadto sa atmospera.

7. Dili mogamit sa mga butang nga makamugna og mga greenhouse gas.

8. Ug aron nga mapungan gayod ang pagbuga sa greenhouse gases, kinahanglang maugmad ang alternatibong kahinguhaan sa enerhiya kun non-fossil fuel energy sources sama sa hydro-electric power, solar power, wind power ug uban pa.

Sa pagkaugba sa Kyoto Protocol kun kasabotan sa pagkunhod sa ibugang carbon dioxide ug ubang greenhouse gas sa mga industriya sa tibuok kalibotan, nalipay ang nagpakabanang katawhan. Gipirmahan kini sa katloag lima ka industriyalisadong mga nasod nga nanaad nga kunhoran nila ang pagbugag greenhouse gases ngadto sa atmospera. Apan hapdos palandongon kay ang Amerika nga maoy labing dakong prodyuser sa greenhouse gases sa kalibotan, wala mopirma ug miatras sa pakig-alayon sa maong kasabotan niadtong 2001.

Gawas sa personal nga pagpakabana, ang Kyoto Protocol gilaoman nga makatabang aron kahatagan kasulbaran ang nagkadako nga problema. Apan kon walay maayong padulngan, moabot kaha ang panahon nga mahisama na sa nagbagang bola ang atong Kalibotan? Kini ang akong gikabalak-an.