Kalabasa: Dakong Panguwartahan sa Amihanang Mindanao

ANG Bukidnon ug Misamis Oriental mahimong matawag nato karon nga sentro sa pagpananom og kalabasa sa tibuok Pilipinas. Ngano? Tungod kay nia ning duha ka lalawigan sa Amihanang Mindanao naggikan ang gatosan ka toneladang kalabasa ilabi na ang Suprema variety nga gitumod ngadto sa kaulohan matag semana. Dugang pa niini ang tinrak-trak nga kalabasa nga gideliber ngadto sa Sugbo, Bacolod, Samar ug ubang dapit sa Mindanao.

Ning duha ka lalawigan, duha ka tigpangangkat og kalabasa ang nailhan nga nananom usab niini. Sila mao si Rumel Castilla sa Malaybalay City ug Virgie Llido sa Cagayan de Oro City.

Matag semana, si Ginong Castilla magtumod og labing menos 10 ka container van nga kalabasa ngadto sa upat niya ka pumapalit sa Manila. Ang matag container van dunay karga nga walo ka tonelada. Duna usab siyay tulo ka pumapalit sa Sugbo nga mopalit usab og kinontiner nga kalabasa. Sa laing bahin, si Virgie magtumod usab og pila ko kontiner nga kalabasa matag semana ngadto sa iyang buyer sa Divisoria ug Balintawak. Dugang niini, magpadala usab siyag kalabasa nga gisulod sa container van ngadto sa Sugbo, upat ngadto sa Bacolod ug sa iyang buyer sa Samar.

Ang Suprema, usa ka hybrid nga matang sa kalabasa nga giintrodyus sa East-West Seed Company niadtong 1987, maoy paboritong itanom sa mga manananom og kalabasa sa Amihanang Mindanao. Hinuon, dunay pipila ka matang sa kalabasa nga gipagawas sa kompaniya ug uban pang mga suplayer og liso, apan ang Suprema padayon nga maoy pinalabi sa mga mag-uuma tungod sa daghang mga rason. Una, glutinous kun hawot-hawot kini nga maoy gusto sa kadaghanang konsumidor. Ikaduha, kining matanga sa kalabasa hinuboon ug makasugakod sa mga peste ug sakit. Hinuon, usahay maapektohan kini sa leaf curling disease apan ang impeksiyon dili mokanap sahi sa ubang matang sa kalabasa. Ug kining problemaha kasagaran maremedyohan ra pinaagi sa crop rotation o pagtanom og laing tanom sama sa mais sa sunod tingtanom sa mao gihapong luna.

Usa ka dakong rason nganong nahigugma sa Suprema ang mga manananom og kalabasa kay wala kini magkinahanglan og matag adlaw nga atensiyon. Wala usab kini magkinahanglan og dakong kapital sa pagtanom ug pagpatubo niini. Dili sama sa ubang high-value vegetables, wala na kini magkinahanglan nga magmontar pag pakatayan. Ang tanom pasagdan rang mokatay sa yuta. Wala na usab kini magkinahanglan og mahalon nga greenhouse. Ug ang liso barato kaysa hybrid nga kamatis ug talong.

Barato ra ang palit niini gikan sa punoan tandi sa ubang high-value vegetables. Kon daghan ang suplay, ang presyo mahimong moubos sa P4 kada kilo. Kon magnihit ang suplay, mahimong mokitag P12 kada kilo. Apan tungod kay gamay ra ang gasto sa produksiyon, mokita gihapog dako ang pagpananom og kalabasa bisan og barato ang palit niini diha sa punoan.

Sa kasinatian ni Rumel Castilla, nagtanom siyag Suprema sa 20 ka ektarya niyang yuta ug 10 ka ektarya sa giabangang yuta matag tuig. Ang iyang gasto sa produksiyon mikabat lang og P8,000 matag ektarya sa miaging tuig. Unya miani siyag 12 ka tonelada matag ektarya. Mao nga bisan og ibaligya niyag P4 kada kilo ang naani nga kalabasa, moganansiya gihapon siyag P40,000 matag ektarya. Apan kay si Ginong Castilla tigpangangkat man usab og kalabasa, nakaseguro siyag maayong presyo, dili lang P4 kada kilo sa maani niyang kalabasa.

Ang Suprema kon itanom lang sa ideyal nga yuta ug maabonohan sa husto, mahimong moani og sobra pa sa 12 ka tonelada ang usa ka ektarya. Gani, sa kasinatian ni Ginong Pacifico Ramos Jr., usa ka dakong contract breeder sa Swift Company sa Malaybalay, miani man siyag 30 ka tonelada matag ektarya. Kini tungod kay ang iyang gitamnan sa Suprema usa ka perpektong yuta alang sa kalabasa ug migamit siyag iti sa manok gikan sa iyang poultry aron matabunok ang gitamnang yuta.

Si Ginong Ramos padayon nga nananom og Suprema sukad pa niadtong 1991. Nagtanom siyag Suprema kaduha sa usa ka tuig. Ang Suprema gitanom niya sa iyang kamaisan, sa luna nga nag-ulang sa 20 ka balay-balay sa iyang manokan ug sa pito ka ektaryang gitamnan niyag longkong lanzones, durian ug rambutan isip cover crop.

Ang mga nananom og Suprema, bisan og ginagmay, nakabenepisyo gyod og dako gikan ning matanga sa kalabasa. Maayo ang kita niini kay ang kalabasa mamunga sa tibuok tuig. Ug ang mag-uuma tibuok tuig usab nga mokita sa tinanom nga kalabasa. Kay bisan og usa o duha ka ektarya ra ang gitamnan, ang kita mahimo nang makasuportar sa pamilya sa mag-uuma ug makatigom pa alang sa pagtuon ug uban pang panginahanglan sa ilang mga anak.

Gibutyag ni Rumel Castilla nga siya ang tigpalit sa mga inani nga kalabasa sa 100 ka mag-uuma sa Malaybalay ug ubang lungsod sa Bukidnon sama sa Buda, Quezon, Kitaotao ug Cabanglasan. Sa laing bahin, si Virgie Llido nangangkat og kalabasa sa mga mag-uuma sa Bukidnon ug Misamis Oriental. Apan gawas sa iyang pagpangangkat, nagtanom usab siyag kalabasa sa 32 ka ektaryang luna nga giprenda kaniya.

Sa mga nananom og Suprema, labing dakong benepisyaryo niini sila si Rumel ug Virgie. Rags-to-riches ang sugilanon sa duha. Si Rumel, 38 anyos karon, milalin sa Malaybalay gikan sa Loon, Bohol sa dihang nag-edad pag 25. Duha ka tuig siyang nanarbaho isip houseboy sa maong lungsod. Sa dihang naminyo, nagkinaugalingon siya unya namaligyag ahos ug ubang yanong panginahanglan sa panimalay. Mangangkat siyag lima ka kilong ahos. Iya kining repakon ug ibaligya sa mga sari-sari store ug ngadto sa mga ginang sa panimalay. Usa ka adlaw niana, nabuksan ang ganghaan paingon sa kalamposan nga iyang naangkon karon. Usa ka dakong dealer og utanon sa Manila ang mitanyag kaniya nga maoy himoong tigpalit og kalabasang Suprema sa Bukidnon. Paglaktod sa estorya, karon usa na siya ka dakong tig-angkat og kalabasang Suprema. Sa edad nga 38, ang kanhi houseboy nahimong milyonaryo.

Sa laing bahin, si Virgie Llido, 65 anyos, usa ka high school graduate ug biyuda sukad pa niadtong 1993, mamaligyaay ra kaniadto og utanon sa merkado publiko sa Cagayan de Oro. Ang nagbukas sa ganghaan sa iyang suwerte mao ang usa ka tawag sa telepono. Niadtong 1991, nakadawat siyag tawag gikan sa usa ka dealer og utanon sa Manila nga nangita sa babayeng taga Iligan nga migamit sa numero sa iyang telepono isip contact number sa Cagayan de Oro. Ang nanawag nanginahanglan dayon og duha ka container van nga kalabasang Suprema. Ug kay ang babaye nga taga Iligan dili man makontak, ang nanawag nga dealer og utanon sa Manila mihangyo kang Virgie nga mao nay mopalit og mopadala sa gikinahanglan niini. Gipadad-an niinig kuwarta si Virgie nga maoy nagbukas sa maayo niyang kapalaran. Sukad niadto, nahimo nang suplayer si Virgie sa taga Manila nga dealer og utanon ug uban pang dagkong distribyutor sa Manila ug Kabisay-an nga nadugang sa iyang mga kliyente. Karon usa na usab siya ka milyonaryo. Apan ang labing dako niyang kalipay kay ang pito sa walo niya ka anak nakatapos na sa kolehiyo ug nakapanarbaho. Ug kining tanan, gumikan sa kalabasang Suprema.

Samtang padayon nga gigamit ug nagmalamposon ang mga mag-uuma nga nanginabuhi sa kalabasa nga Suprema, ang East-West Seed Company nga nag-introdyus sa liso padayon usab nga nakaangkon og mga pasidungog. Ang kalabasa nga Suprema namugna sa pagtuon og pagpasanay ni Daisy Caraos, gradwado sa UP Los Baños nga misulod sa kompaniya sa pagsugod niinig operasyon 26 ka tuig na ang minglabay.


Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad ug napatik sa Bisaya, Agosto 6, 2008.