Gihimo Nilang mga Sayantist ang Ordinaryong mga Mag-uuma

(Una sa Tulo ka Bahin)

BULAHAN ang mga mag-uuma sa Kabisay-an tungod kay duna silay propesor sa UP Los Baños nga ginganlag Dr. Romulo G. Davide, kinsa midako sa Colawin, usa ka baryo nga kanhi kabos nga balangay sa Argao, Cebu, nga dunay pagpakabana sa kahimtang sa ilang pagpanguma ug may panlantaw nga sila mahaw-as sa kawad-on.

Niadtong 1994, si Dr. Davide nakadawat og premyo nga P500,000 sa pagkahimo niyang Outstanding Agricultural Scientist sa Tuig ubos sa proyektong Gawad Saka sa Departamento sa Agrikultura. Sa maong kantidad, midesisyon siya nga maglusad og proyekto nga nagtumong sa paghimong sayantist sa ordinaryong mga mag-uuma aron maugmad nila ang ilang mga teknik sa pagpanguma. Niini, gilusad niya ang Farmers-Scientist Training Program (FSTP) uban sa kabos nga mga manananom og mais gikan sa iyang lalawigan. Naobserbahan niya nga sa ilang lungsod, ang mga mag-uuma nanag-ilaid sa kawad-on tungod kay sila misagop lang gihapon sa daang sistema sa pagpananom. Kasagaran kanila nananom sa naandan nga Tinigib variety sa white corn nga moani lang og 500 ka kilo matag ektarya. Gawas nga gamay rag abot ang matang sa mais nga ilang gitanom, ang dili tabunok nga yuta nakadugang sa ubos nga ani. Mao nga dili sila makaprodyus og igong white corn alang sa ilang kaugalingong pangunsumo.

Tungod sa gamayng kita sa mga pamilya sa mag-uuma, miingon si Dr. Davide, nga mitumaw ang insurhensiya ug seryosong problema sa droga. Ang pagbaton og paltik, ilegal nga binuhat nga pusil diin nailhan usab ang Sugbo, maoy status symbol sa kalalakin-an.

Apan karon, ang Argao nahimo nang progresibong lungsod. Daghang salamat sa dakong natabang sa FSTP nga gisugdan ni Dr. Davide 15 ka tuig na ang minglabay. Ang paltik gihulipan na karon sa cellphone isip simbolo sa estado sa kalalakin-an. Ang motorsiklo kasarangan na lang usab nga makita isip kabahin sa kahimanan sa transportasyon bisan ngadto sa hilit nga mga dapit sa barangay sa lungsod. Hangtod karon, ang pagbansay sa dugang mga mag-uuma aron mahimong sayantist nagpadayon sa Argao, ug gani, mikatap na kini sa tibuok lalawigan sa Sugbo ingon man sa ubang lalawigan. Ang FSTP gisagop na usab sa Bohol, Negros Oriental, Leyte, Mindoro ug Compostela Valley sa Mindanao.

Ang nag-unang tumong sa FSTP mao ang pag-usab sa ordinaryong mag-uuma, lalaki man siya o babaye, ngadto sa usa ka sayantist bisan pa man kon wala siya makatungtong sa hayskol. Aron mahimong partisipante sa maong pagbansay-bansay, ang usa ka mag-uuma angay nga makamaong mobasa ug mosulat.

Unsay konsepto ni Dr. Davide sa usa ka sayantist? Matod niya nga siya mabinantayon, mahinan-awon sa mga butang, mobasa siya. Makaplagan niya unsay kalihokan sa mga butang ug unsaon nga kini labi pang mapauswag. Mahingangha siya. Mag-eksperimento siya. Makaplagan niya unsa ang tinuod. Ug masuta niya nga ang makapahinganghang mga butang mahitabo gyod diay.

Si Dr. Davide nagtuo nga kon ang usa ka mag-uuma anaa niining maong kinaiya, andam kining mosagop sa siyentipikong paagi sa pagpatubo og tanom ug pagpadako og hayopan sa umahan. Mahimo siyang labing masaligon sa kaugalingon niining mga kapabilidad. Mahimo siyang usa ka lider sa komunidad diin siya nagpuyo, makahimo sa pagtabang sa isigkamag-uuma sa bisan unsang paagi nga iyang mahimo.

Ang FSTP dako kaayog gikatabang alang sa mga mag-uuma. Gani, dili lang kay ang kita ra sa mga mag-uuma ang miumento tungod sa maong programa. Bisan ang kita sa lungsod midako usab. Sa dihang gisugdan ni Dr. Davide ang FSTP niadtong 1994, ang Argao usa lang ka 5th class nga lungsod. Pagka 2006, nahimo kining 1st class nga lungsod. Ang paspas nga kaugmaran nagsumikad sa kamatuoran nga ang buhis gikan sa establisimento sa mga negosyo misaka usab. Ug kana tungod kay ang purchasing power sa mulupyo sa lungsod misaka man usab busa makapalit nag daghan sa ilang panginahanglan gikan sa komersiyal nga mga establisimento sa lungsod. Ang mga mag-uuma sad sa ilang kaugalingon nagsugod na pagbayad sa ilang buluhisan sa personal nga kita.

Ang susamang kalamboan nahitabo sab sa ubang mga lungsod diin gisagop ang FSTP. Daghang lungsod ang mingtaas sad ang klasipikasyon tungod sa pagsaka sa kita sa buhis.
Hinuon, ning maong programa, ang P500,000 nga premyong salapi nga nadawat ni Dr. Davide, nga nagpadayong nanguna sa proyekto, dili maoy nag-finance sa tanang aktibidad sa FSTP. Kini nagsilbi lang seed money aron makasugod ang gidamgong proyekto. Ang nakaayo ni Dr. Davide kay duna siyay kredibilidad sa sinugdanan pa lang sa proyekto mao nga sayon ra kaayo alang kaniya ang pagpangayog suporta ug pagpakigkolaborasyon sa nagkadaiyang mga institusyon ug pribadong indibidwal, sa panginahanglang pinansiyal o lain man.

Nakakuhag suporta si Dr. Davide sa mga ahensiya sa kagamhanan ug pribado nga dunay pagpakabana sa pagpakunhod sa kawad-on sa mga mag-uuma ug programa sa seguridad sa pagkaon sa nasod. Kini nag-apil sa UP Los Baños College of Agriculture, National Crop Protection Center, Institute of Plant Breeding, Biotech, Department of Agriculture (National Agriculture & Fisheries Council or NAFC, Bureau of Agricultural Research o BAR, Agricultural Training Institute o ATI), Department of Education sa Rehiyon 7, Department of Science and Technology sa Rehiyon 7, local government unit, mga eskuylahan ug kolehiyo sama sa Cebu State College of Science and Technology (CSCST), Colawin Technical School, East-West Seed Company, Colawin Education Foundation, UPLB Pahinungod Program, ug uban pa.

Bisan ang pribadong mga sayantist nga higala ni Dr. Davide minghatag usab og dakong suporta sa proyekto. Kini nag-apil nila ni Dr. Rene Sumaoang sa Novatech, tigbuhat og biorganic fertilizer nga Durabloom. Si Dr. Sumaoang ug ang iyang franchisee nga si Wellington Chanlim sa Bantayan Island, mingdonar og labing menos 3,500 ka sakong Durabloom nga gigamit sa eksperimento sa pagpangabono sa mga binansay.

Sa maong programa, ang mga partisipante nagpahigayon og daghang eksperimento sa kurso sa pagbansay ubos sa superbisyon sa boluntaryong mga sayantist ug teknisyan gikan sa Los Baños ug ubang institusyon. Sa sunod isyu, sulaton nato ang mahitungod niini. Atangi ninyo!


Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya
.