Kalamboan sa Kamote

ANG Philippine Root Crop Research and Training Center (PhilRootcrops) taas nag naabot sa ilang pagpausbaw sa kaproduktibo ug kalami ug uban pang kalidad sa kamote kun sweetpotato.

Sa wala pa matukod ang research and training center niadtong 1977, ang mga mag-uuma makaani lag labing daghan walo ka tonelada sa lagutmon matag ektarya sa paborito nilang matang. Karon, makaani na silag labing menos 12 ngadto sa 15 toneladas matag ektarya. Ug gani, duna pa may mga matang nga mihatag og dako pang ani sama sa VSP1 nga moanig 21.90 toneladas matag ektarya. Niini, angayng pasalamatan ang mga nanukiduki.

Sa sinugdan, ang target sa mga nanukiduki mao ang pagprodyus og haybrid nga moanig dako, matod ni Dr. Jose Bacusmo, presidente sa Visayas State University (VSU), kinsa nahilambigit sa sweetpotato research program gikan pa sa sinugdanan hangtod karon. Siya gihapon ang milihok nga lider sa proyekto sa programa sa panukiduki. Hinuon, ang uban niyang mga tawo, miakto usab nga pangulo sa sentro. Si Dr. Julieta Roa ang kasamtangang nangulo niini.

Ang nakaayo sa sweetpotato kay mamuwak kini nga nakapasayon alang sa mga tigpasanay og tanom sa pagpaliwat sa lainlaig kagikan aron makaprodyus og haybrid. Ang mga tigpasanay og tanom mingsulay sa paglangkob sa mga haybrid sa pinangandoyng kinaiya sama sa daghan ang maani ani ug ang kalami niini, haom nga iproseso ug uban pa. Sa kasamtangan, ang PhilRootcrops nagbaton og 946 ka kagikan gikan sa tibuok kapupud-an sa Pilipinas ug sa gawas sa nasod nga magamit sa mga tigpanukiduki alang sa pagpasanay.

Ang daghag maani usa sa pinangandoyng kinaiya. Apan kon ang ubang taas ang maani nagbaton usab sa dili pinangandoyng kinaiya, isalikway kini sa hingpit. Sama sa VSP1, ang unang haybrid nga gipagawas sa PhilRootcrops niadtong 1983. Dako untag maani niining matanga sa kamote apan dali rang maigo sa mga peste ug sakit. Ang labi pang nakabati niini kay nagbaton kinig kubos nga dry matter content, 26.6 porsento. Ang lagutmon nga kubos og dry matter content dili kaayo lamian kaysa niadtong nagbaton og taas, matod ni Dr. Julie Tan, pangulo sa postharvest division sa center. Kadtong dunay taas nga dry matter content haom kaayo alang sa ‘camote-cue’ tungod kay ang unod dili daling mabungkag.

Usa ka haybrid nga giprodyus sa PhilRootcrops nga nagdulot og dakong epekto mao ang VSP6 nga gipagawas niadtong 1988. Sa sayong mga adlaw sa 1990, ang mga kamote nga gipananom sa Central Luzon, labi na sa Tarlac ug Pangasinan, napanas ang tanan sa pag-atake sa mottle virus disease, segun pa ni Dr. Bacusmo. Ang VSP6 ang nakaluwas. Hangtod karon, ang VSP6 maoy nag-unang matang nga gipananom sa komersiyal sa daghang bahin sa Luzon. Gawas nga mohatag og kasagarang 21.01 toneladas nga ani matag ektarya, taas usab kinig dry matter content sa gibatonan niining 32.90 porsento. Lami kaayo kining kan-on labi nag linung-ag.

Laing mahinungdanong haybrid nga gipagawas kaniadtong 2002 ang nailhan nga NSIC SP25 o ang LSU Purple. Nagbaton kinig unod nga marbled purple nga pinangandoy kay giingon nga nagbaton og taas nga anthocyanin. Nagpasabot nga kini nagbaton og daghang antioxidants nga makaayo sa panglawas.

Si Dr. Julie Tan miingon nga sa nagkadaiyang matang nga gipagawas alang sa komersiyal nga produksiyon, ang LSU Purple ang nagbaton og labing taas nga dry matter content, 36 porsento, mao nga lamian kaayo kon lung-agon. Tam-is kini kay nagbaton usab og taas nga asukal, 4.07 porsento, tandi sa kasagarang matang nga duna lay 2 ngadto sa 3 ka porsento.

Usa ka manananom gikan sa Negros Occidental nga nakakita sa potensiyal sa LSU Purple usa ka higayon niana miorder og 50,000 cuttings nga itanom. Gipananom usab kini sa Bicol human sa kalamidad nga bag-o lang miigo sa maong dapit. Kini kay ang lagutmon nga sama sa kamote usa ka ideyal nga pagkaong lagutmon sa mga lugar nga kanunay maagian og bagyo. Mahingkod usab kini sa mubong panahon, 105 ngadto na sa 120 ka adlaw gikan sa pagtanom.

Kon magnihit ang suplay sa bugas humay, ang unod sa kamote mahinungdanong suplemento niini. Sa Sugbo, gipraktis ang gitawag nilag ‘saksak’. Kini kon diyotay lang ang suplay sa bugas humay o white corn. Ang ilang buhaton mao ang pagdugang og hiniwa-hiwang kamote ngadto sa bugas humay o white corn nga ilang lung-agon.

Ang LSU Purple mao usab ang kinaham ni Dr. Julie Tan alang sa pagproseso. Anaa na siya sa pagproseso sa paghipno sa sweet dessert wine nga kubos ang gibatonan nga alkohol. Matod pa niya nga usa kini ka energy drink. Giladlad gani niya ang mga sampol sa iyang camote wine sa gipahigayong agri-fair and garden show kalambigit sa pagsaulog sa ika-85 nga anibersaryo sa Visayas State University ning bag-o lang.

Kadtong nakatilaw sa mga sampol nakaingon nga kini tam-is ug makatagbaw sa kauhaw.
Ang mga matang sa kamote nga dunay kubos nga dry matter duna usay laing kaugalingon niining kagamitan. Sama sa kagikan nga gitawag og RC2000. Duna kiniy kubos nga dry matter ug kubos nga starch content nga nakahimo niining ideyal nga iproseso. Nakaprodyus usab si Dr. Tan og camote pickle nga gibaligya niya sa tag-P40 matag gamayng botelya nga nahimong himalitan sa garden show. Ang RC2000 labing maayong himoong atsara kay ang orange nga bulok niini susama sa carrot. Nag-ugmad sad siya og paagi sa pagproseso sa pagprodyus og crunchy camote pickles. Laing produkto nga ginabuhat karon ni Dr. Tan mao ang sweet camote bar.

Kadaghanan sa 32 ka matang nga gipagawas alang sa komersiyal nga produksiyon mga produkto sa PhilRootcrops. Ang uban niini gipagawas sa UP Los Baños, Bureau of Plant and Industry ug sa Northern Philippine Root Crop Research and Training Center nga nagabase sa Benguet State University sa La Trinidad.

Sa kasamtangan, ang PhilRootcrops nagpadayon karon sa ilang mga buluhaton. Si Enrique Abogadie nga maoy nagpahigayon sa halos tanang pagpasanay ug pagpalipang miingon nga makaprodyus silag mga 60,000 ka semilya sa nagkadaiyang kagikan matag tuig. Hinuon, mga 20,000 ra niini ang ginatanom ug giobserbahan alang sa pinangandoy ug dili pinangandoyng mga kinaiya. Sa 20,000 ka semilya, mga 5 porsento ra o 4,000 ka tanom ang padayong obserbahan alang sa kinatibuk-ang pagtubo niini. Kon ang usa mapamatud-an nga nakalabaw sa uban, iduso kini ngadto sa National Seed Industry Council alang sa sertipikasyon.

Ang ubang mga tigpanukiduki mipukos usab sa pagkontrol ug pagpugong sa mga peste ug sakit. Usa sa labing komun nga mga problema niini ang pagpangatake sa sweet potato weevil nga makadaot sa unod ug dili na hinuon makaon kon seryosong maigo sa peste. Ang pag-atiman sa kaumog sa yuta aron dili kini mangliki nga kaagian sa weevil paingon sa mga dalid sa tanom ang usa ka teknik nga usa sa ilang gigamit aron makontrol ang pagpangatake. Kon makaabot ang mga weevil sa mga dalid, magpagawas kini sa ilang itlog. Ug kon mapusa na ang mga itlog, makaingon kini sa pagkadaot sa unod hangtod nga dili ikabaligya sa merkado

Kon gusto nimo nga makita ang dakong koleksiyon sa mga matang sa kamote, duawa ang Visayas State University sa Baybay, Leyte. Dili kay kamote ra ang imong makita didto. Makita usab nimo ang ubang mga lagutmon sama sa gabi o taro, ubi, balanghoy, arrowroot, singkamas ug bisan ang pungapong o amorphophallus.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya.