Lanao del Norte: Land of MILK, not MILF

ANG dakong problema nga giatubang karon sa Lanao del Norte mao ang panahom sa mga tawo, ilabi na ang dili mga lumulupyo, nga ang lalawigan gisalagan sa kagubot. Usa kini ka dakong hinungdan nganong ang mga negosyante nagduhaduha pagbubo og puhunan sa usa ka proyekto sa maong lalawigan.

Apan kon pasultihon ang taga Lanao de Norte ilabi na si Mohammad Khalid Dimaporo, ang 29 anyos nga gobernador sa lalawigan, ang pinangga nilang lalawigan usa ka malinawong dapit. Ikapasigarbo sa gobernador nga walay rebeldeng MILF sa lalawigan. Gani, si Dr. Usodan Samporna, ang beterinaryo sa lalawigan, mapasigarbohon usab nga ang Lanao del Norte usa ka “Land of MILK, not MILF”.

Ang gipanulti sa beterinaryo sa lalawigan usa ka dakong tinuod. Nasayod ka ba nga ang labing dakong dairy cow operation sa nasod makaplagan sa Lanao del Norte? Kini ang dairy farm nga gitukod sa Lanao Foundation, Inc., usa ka pribadong foundation, nga gipangunahan ni Kongresman Abdullah Dimaporo. Bisan siya usa ka opisyal sa kagamhanan, nakahunahuna siya nga makaayo sa usa ka dakong proyekto nga pagadumalahon isip usa ka pribadong negosyo. Nasayod kaayo siya nga ang kagamhanan dili maayong business operator.

Niadtong 2004, ang LFI Farm nagsugod sa inisyal nga pag-angkat sa 50 ka Holstein-Sahiwal crosses gikan sa New Zealand. Gisundan kinig 750 niadtong 2005 ug laing 300 niadtong 2006. Karon, apil na ang daghang liwat, misobra na sa 4,000 ang giapod-apod sa nagkadaiyang umahan sa lungsod sa Sultan Naga Dimaporo. Tinoneladang gatas na ang ilang maprodyus matag adlaw nga giproseso sa dakong processing plant nga nagkapasidad og 72,000 ka litro matag adlaw.

Matod ni Dr. Samporna, usa kini ka dakong planta nga ang kapasidad mahimong mapuno lang sa dili mokubos 20,000 ka gatasang baka. Ang kasamtangang produksiyon sa gatas ubos ra kaayo sa kasamtangang kapasidad sa pagproseso. Hinuon, ang kakulangon gipaninguhaan nga mahulipan segun sa target ni Kongresman Dimaporo sa dihang iyang gilusad ang proyekto. Usa kini ka dakong hinungdan nganong nangandam na usab sila sa pag-angkat og dugang 600 Holstein-Sahiwals.

Karon, dunay bag-ong proyekto nga giugba ang LFI sa pakigtambayayong sa Land O Lakes, usa ka dakong kooperatiba sa United States nga nagnegosyo og dairy products. Ang Land O Lakes nagplano nga magtukod og tulo ka dairy zones sa Luzon, Visayas ug Mindanao. Ubos sa maong sistema, ang Land O Lakes magsuplay sa LFI og 250 ka breeder sa dairy cows nga padak-on sa Lanao del Norte. Ang mga liwat niini maoy gamiton sa Land O Lakes aron iapod-apod sa giplano nga dairy zones sa tulo ka rehiyon sa nasod.

Mikomento si Dr. Samporna nga ang maong sistema paborable kaayo. Gipasabot niya nga mas dakog gasto alang sa Land O Lakes ang pag-suplay sa giplanong dairy zones og mga hayop nga gikan sa Estados Unidos. Ang mga baka nga dinhi na sa nasod ihimugso, mas gamay rag gasto ug gawas pa niini nasinati na sa mga hayop ang lokal nga kondisyon. Sa kasamtangan, maoy giproseso sa milk processing plant ang bottled plain milk ug flavored fresh milk. Kini ginabaligya na sa mga tindahan sa dagkong siyudad ug lungsod sa Mindanao, nag-apil na niini ang mga Dakbayan sa Iligan ug Cagayan de Oro.

Kadaghanan sa produksiyon gisuplay ngadto sa milk feeding program sa lalawigan diin ang matag tinun-an sa 200 ka tunghaang elementarya gigahinan og 200 ml nga gatas matag adlaw. Miingon si Dr. Samporna nga ang Department of Social Welfare and Development (DSWD) maoy nagbayad sa gatas nga gipanghatag sa tinun-ang kabataan. Sa miaging tuig, naggahin kinig P10 milyones alang sa maong katuyoan.

Sa pagprodyus og gatas, nganong ang Holstein-Sahiwal cross ang gipiling gatasang baka? Ang LFI mipili niining crossbreed tungod kay dali rang makasagop sa tropikal nga kondisyon. Bisan kon ang Holstein Friesian maoy mas daghan og maprodyus nga gatas, usa kini ka temperate breed nga dili makasugakod sa init nga panahon sa Pilipinas. Ang Sahiwal, sa laing bahin, usa ka lig-ong tropical breed nga mohatag usab og gatas. Didto sa Lanao, kining matanga sa baka moprodyus kasagaran og walo ka litro nga gatas matag adlaw kada baka, matod pa ni Dr. Samporna.

Dugang niini, ang LFI nag-ugba na usab og laing dakong livestock project. Kini dili na sa pagprodyus og gatas apan sa pagprodyus na og karne. Giandam nila karon ang 600 ka ektaryang luna alang sa pag-abot sa 2,250 ka Savanna breed nga kanding gikan sa Australia karong Septiyembre. Duna nay gitukod nga napulo ka duplex goat houses ug gipahiluna nga kasabsaban sa mga kanding. Kini maoy sinugdanan sa langyab nga dispersal program sa matag barangay lukop lalawigan.

Gipasabot ni Kongresman Dimaporo nga ang Savanna usa ka matang sa kanding nga napasanay gikan sa orihinal nga Boer goat gikan sa Aprika ug naugmad sa Australia. Ang tradisyonal nga Boer kombinasyon sa puti ug pula o pure Red. Sa laing bahin, ang Savanna usa ka puro puti nga matang. Mas dako kini kaysa native goat ug gamay-gamay kaysa tradisyonal nga Boer. Kon mahingkod na, motimbang kinig 60 ka kilo, doble ang timbang sa ordinaryong native goat. Midugang si Kongresman Dimaporo nga ang Savanna lig-on ug makasugakod sa tropikal nga kondisyon. Ug mas bubarato kini kaysa estandard nga Boer.

Sa 1993, sa wala pa masugdi ang dairy project niadtong 2005, si Kongressman Dimaporo nga maoy gobernador sa lalawigan, nagpasiugda og langyab nga artificial insemination program sa mga baka ug kabaw. Saysenta (60) ka teknisyan ang nabansay sa Philippine Carabao Center sa Bukidnon nga maoy nagpahigayon sa artificial insemination sa tibuok lalawigan. Ang natibo nga mga kabaw gipasudlan og semilya sa Murrah buffalo aron dagko ang liwat ug usab magamit sa pagprodyus og gatas sa umaabot. Nianang 2003, ang programa nakaprodyus na og 10,000 ka crossbreed nga mga kabaw ug baka, matod ni Dr. Samporna.

Hangtod karong mga adlawa, ang carabao and cattle improvement program nagpadayon ubos sa pagdumala ni Gobernador Mohamad Khalid Dimaporo. Gani, daghan sa one-year-old crosses sa Murrah ug natibong kabaw gipasundayag sa agri-fair nga gipahigayon dili pa lang dugay alayon sa ika-50 nga pagsaulog sa anibersaryo sa Lanao del Norte.

Ang A&A Farm, laing private farm sa kongresman, dunay daghang gipadagko nga mga baka nga Murrah ug purebred nga toro. Kini ang nahimong tinubdan karon sa breeding animals alang sa dispersal. Miingon si Dr. Samporna nga niadtong 2006, dili mokubos sa 100 Murrah bulls ang gipang-apod-apod sa nagkadaiyang mga lungsod. Ning tuiga, ang 30 ka Murrah bulls giandam na usab alang sa dispersal. Ang sunod nga hugna, matod sa beterinaryo sa lalawigan, mao ang pagdasig sa mga mag-uuma sa pagpagatas sa ilang naugmad nga kabaw aron sila dunay dugang kita gawas pa sa gatas nga ilang magamit sa kaugalingong pangonsumo.

Sa pagkakaron, ang batan-ong gobernador sa lalawigan, wala lang magpakabana sa mga proyektong agrikultural nga gisugdan sa iyang amahan, iya usab nga gihatagag kahinungdanon ang mga serbisyong sosyal, pag-atiman sa panglawas, edukasyon ug imprastraktura aron labi pang mapahapsay ang kinabuhi sa iyang katawhan, labi na niadtong kulang sa mga pribilehiyo. Nangimbitar siyag iladong personalidad ug grupo nga moduaw sa iyang lalawigan aron sila makasaksi kon unsa kamalinawon ang Lanao del Norte. Sa kataposan, siya nagalaom nga daghang imbestor ang makaamgo nga dunay daghang maayong oportunidad sa pagnegosyo sa Lanao del Norte ug kini naghulat lang nga mahimpos.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya