Ang Edukador nga Nag-ugba sa Kaugalingon Niyang Pagpanguma

USA siya ka tag-iya sa technical education institution nga dunay 12 ka sangang tunghaan sa Metro Manila ug sa mga lalawigan. Makaingon ka nga wala na siyay panahon sa pagpanguma apan kay nagdako siya sa umahan, dili niya kalikayan nga magbuhat sa kaugalingon niyang matang sa pagpanguma, ug dili lang usa ka kalingawan.

Ang kugihan nga tawo walay lain kondili si Constancio Sia, 77 anyos nga tumindok sa Valencia, Negros Oriental. Usa ka certified public accountant, nagtrabaho siyag lima ka tuig sa usa ka iladong accounting firm sa wala pa siya magkinaugalingon sa pagsugod sa Asian College of Science and Technology nga sa sinugdanan nagtanyag og vocational courses. Karon, ang eskuylahan nagtanyag nag IT kun information technology, electronics ug nursing courses.

Sa 2001, human masundi ang pipila ka sesyon sa Agri-Kapihan, ug makatambong og mga pasinati sa mga agricultural trade show sama sa Agrilink, midesisyon siya nga ugmaron ang lima ka ektarya nga luna duol sa sawang sa iyang natawhang lungsod nga napalit niya sa tag-P2 matag metro kuwadrado gikan sa usa ka retiradong pari sa 1960. Karon ang presyo sa wala pa maugmad nga luna sa maong dapit mokabat nag P1,500 matag metro kuwadrado apan dili niya ibaligya ang maong luna sa maong presyo karon tungod kay aduna na kiniy naghimungang eksotik nga mga bungahoy.

Usa ka eksotik nga bungahoy nga iyang gitanom nga dinaghan mao ang longkong, ang superyor nga matang sa lansones gikan sa Thailand. Nagtanom siyag dili mokubos sa 1,300 ka grafted longkong trees, igo-igo nga gidaghanon nga nagsugod na sa pagpamunga sa miaging tuig. Dili na niya ibiyahe pa ang iyang maani ngadto sa lagyong mga merkado tungod kay ang tanan mahalin ra man sa Valencia ug Dumaguete City.

Makabaligya siya sa mga bunga sa longkong sa tag-P150 kada kilo, dili sama sa ordinaryong lansones sa lalawigan nga mabaligya ra sa tag-P30 ngadto sa P40 kada kilo. Sa sinugdanan, usa ka biyahedor ang misulti kang Constancio nga ang presyo sa iyang longkong taas ra kaayo. Apan human niini matilawi ang kalami sa prutas, nakombensir kini nga ang presyo dili diay taas kaayo alang sa matang sa kalidad sa maong prutas. Gani, ang maong biyahedor mitanyag nga paliton ang tanang bunga sa longkong sa sunod niyang pagpangani.

Laing bungahoy ang durian nga gitanom usab sa dinaghan ni Constancio. Nagtanom siyag labing menos 250 ka punoan sa inangkat nga mga matang. Ang mga punoan karon nagsugod na sa pagpamunga. Ibaligya niya ang iyang maani ngadto sa Dakbayan sa Dumaguete ug ubang mga lungsod sa lalawigan. Kasagaran sa mga bunga puston ug isulod sa styropor containers. Ibaligya niya ang pinutos nga mga durian sa tag-P180 matag pakete nga tagsa ka kilo.

Ang iyang rambutan nga R162 ug Queen Sirikit nga matang labihan usab ang pagpamunga. Nakatanom siyag sobra sa usa ka gatos nga naanihan niyag 3 ka tonelada sa sayong bahin ning tuiga nga nabaligya niya sa tag-P40 kada kilo diha pa sa umahan.
Laing eksotik nga bungahoy nga iyang natanom ang mangosteen. Pagkakaron, nakatanom na siyag sobra sa usa ka gatos ka punoan. Hinuon, wala pa kini sa panahon nga mamunga.

Si Constancio dili lang interesado sa mga bungahoy. Interesado usab siya sa pagpananom og utanon ug ubang mga tanom. Gani, pipila ka tuig ang minglabay, mihangyo siya sa Harbest Agribusiness Corporation nga magtukod og demo farm ug vegetable production training center. Nagmalamposon siya sa pagpangayog suportang pinansiyal gikan sa TESDA alang sa bayronon sa pagbansay-bansay sa mga farmer-scholar sa demo farm. Ang pagbansay-bansay milungtad sa usa ka panahon sa pagpananom ug ang mga mag-uuma gihatagan og P500 nga alawans matag buwan. Labing menos 300 ka mag-uuma ang nabansay sa duha ka tuig nga napahigayon ang programa. Ug karon kadaghanan sa mga nanagpailawom sa bansay-bansay nananom na sa kaugalingon nilang high-value crops.

Interesado usab si Constancio sa organic farming ug nagsugod sa kaugalingon niyang vermiculture project aron makaprodyus og vermicast ug vermicompost. Makaprodyus na siya karon og 50 ka sako sa vermicompost matag adlaw. Dili lang siya ang nakapahimulos sa namugna nga vermicompost sa iyang umahan. Napahatan niya ang mga local government unit sa lalawigan nga miangkat usab gikan kaniya. Sa iyang vermiculture project, pakan-on niya ang iyang mga wati sa tinagod-tagod nga mga sagbot ug iti sa manok aron makaprodyus og organikong abono.

Namuhi usab siya og native chicken kun manok-Bisaya. Sobra na kini sa usa ka libo ug nagpadayon pa ang pagdaghan niini tungod kay duna siyay nakita nga bag-ong merkado nga maoy iyang gitarget karon. Usa ka dakong supermarket chain ang magtukod og sangang establisamento sa Dakbayan sa Dumaguete. Ang purchasing manager niini nakighinabi na niya ug gusto nga mokuhag labing menos 100 ka manok-Bisaya matag semana.

Gibutyag niya nga kasagaran gituwaan niya ang iyang mga manok-Bisaya sa pagkaon nga dunay fermented coconut residue kon sapal gikan sa lokal nga buhatan sa virgin coconut oil sa Valencia nga natabangan niyang matukod, ug azolla nga gipatubo niya sa gamayng punong diha sa iyang umahan. Ang duckweed nga daling mosanay sa tubig, matod niya, ginakaon sa mga manok.

Ang supermarket nanginahanglan usab og high-value vegetables ug sweet corn. Ug kini matubag dili lang sa iyang produksiyon apan apil na usab niini ang gikan sa mga mag-uuma nga nabansay sa iyang vegetable training school nga gitukod sa Harbest Agribusiness.

Nakaduaw na si Constancio sa Helen’s Farm sa Davao diin gipraktis ni Andry Lim ang natural nga pagpanguma. Naikag siya sa proyektong baboyan ni Andry Lim nga migamit sa teknolohiya sa no-wash pig production system. Ang mga baboy gipadagko sa dili sementadong salog apan usa ka metro ang giladmon nga gihanigan og coconut coir dust ug ubang mga materyal. Ang mga baboy pakan-on sa concentrate feeds kausa matag adlaw apil na ang lunhawng mga forage greens. Ug aron matangtang ang baho, esprehan ang mga baboy ug ang salog niini sa concoction nga beneficial microorganisms.

Sa kaikag ni Constancio sa natural farming, giimbitar niya si Andry Lim ug asawa niini nga si Jojie sa pagpahigayon og seminar sa natural nga pagpanguma didto sa Valencia. Nagplano siya nga magbuhi og mga baboy sa natural nga paagi nga mahimo niyang ikasuplay sa dakong supermarket nga sa dili madugay buksan sa Dumaguete. Gipalapdan na usab niya ang iyang produksiyon ngadto sa laing umahan sa Valencia nga may gidak-ong upat ka ektarya.

Kon atong suhiron ang pamayhon karon ni Constancio dili ta makatuo nga siya 77 anyos na. Baskog pa kaayo siyang manglihok-lihok. Namintinar niya ang balanseng estilo sa kinabuhi nga naghatag kaniyag kalagsik sa panglawas. Ug dakog gikatabang niini ang iyang pagsulod sa pagpanguma diin siya nalingawg maayo nga naghatag kaniyag maayong disposasyon sa kinabuhi matag adlaw.

(Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya)