Bag-ong Barayti sa Tubo nga Dakog Abot ug Mosukol sa Sakit

USA ka maayong balita karon ang gibutyag sa Philippine Sugar Research Institute (Philsurin) nga nagpagawas sila og tulo ka bag-ong barayti sa tubo nga daghag maani ug makasugakod sa mga sakit ug nanagbaton usab sa ginapangandoyng mga kinaiya sa tubo.
Tayming kaayo kining maong balita alang sa mga mag-uuma kay karon ang labing maayong panahon nga magtanom og tubo tungod sa kakulang sa produksiyon sa tubo lukop kalibotan. Kini ang hinungdan nga misaka ang presyo niini sa merkado sa kalibotan. Karon, ginabaligya kini sa tag-28 US cents kada libra. Ug labi pa kining mahal didto sa Estados Unidos sa tag-33 US cents kada libra. Ug kini usab ang rason nganong hinay-hinay nga mimahal ang asukal sa lokal nga merkado. Ang asukal nga ginabaligya sa tag-P35 kada kilo sa lokal nga merkado karon mapalit na sa tag-P48 kada kilo o sobra pa.

Si Leon Arceo, director general sa Philsurin, miingon nga sa India mius-os ang produksiyon sa asukal ngadto sa 7 ka milyon ka tonelada sa miaging tuig. Busa imbes nga mag-eskport og asukal, ang India nga usa sa nag-unang sugar producer sa kalibotan nahimo nang importer. Ang Brazil, usa ka laing major sugar producer, mius-os usab ang produksiyon nila sa asukal. Ang pag-ulan-ulan sa maong duha ka nasod sa minglabayng pipila ka buwan nakabalda sa paggaling sa mga tubo. Ang sugar content usab sa mga tubo nakubsan gumikan sa kusog nga mga pag-ulan. Dugang niini, ang mga tubo nga gigamit pagprodyus og ethanol nakadugang sa pagkunhod sa produksiyon sa asukal sa maong nasod.

Sa laing bahin, ang kagamhanan sa Pilipinas nagpahibalo nga mangangkat kini og 60,000 ka metriko toneladang asukal sa pagtuo nga kini maka-us-os sa presyo sa asukal sa lokal nga merkado, o aron mapugngan ang lain na usab nga pagtaas sa presyo sa asukal. Hinuon, miingon si Arceo nga walay shortage kun kakulang sa suplay sa asukal dinhi sa nasod. Niya pa nga, kon ang presyo sa asukal sa lokal nga mga merkado mitaas, kana tungod kay ang presyo sa lokal nga mga prodyuser giubay usab sa presyo sa merkado sa kalibotan.

Gipasalig ni Arceo nga walay shortage sa asukal sa nasod. Sa tuig tingpananom 2008-2009, ang lokal nga produksiyon mikabat og 2.19 million metric tons. Sobra na kaayo kini sa 2 ka milyon ka tonelada nga makonsumo dinhi sa nasod ug sa US quota nga 142,000 metric tons matag tuig. Midugang si Arceo nga ang maani sa tuig tingpananom 2009-2010 gilaoman nga mosakag labing menos 10 porsento.

Nagtuo si Arceo nga ang taas nga presyo sa asukal sa kalibotan magpabilin sulod sa duha ka tuig o sobra pa tungod kay dili sayon ang pagpuno sa kakulang niini. Ang tubo, gipasabot niya, mogugol og usa ka tuig usa mahingkod. Ang taas nga presyo makadasig sa mga mag-uuma nga maggahin og dakong luna alang sa produksiyon sa asukal. Ug ang bag-ong gipagawas nga mga matang sa tubo makatabang sa pagpataas sa produksiyon sa asukal sa mosunod nga mga tuig.

Ang bag-ong mga matang gitawag og PSR 00-34, PSR 00-343 ug PSR 00-161. Kini gipasanay niadtong 2000 ug napili gikan sa 114,000 ka semilya nga naprodyus gikan sa 790 crosses sa 250 ka inahang barayti. Napailawom kini sa 8 ka tuig nga intensive evaluation ug proseso sa pagpili sa 15 ka lokasyon tibuok nasod.

Ang PSR 00-34 taas, daling mahinloan ug dagkong lindog. Paspas kini motubo ug mahimong makaani og 118 ka tonelada matag ektarya. Ang usa ka toneladang lindog sa tubo makaprodyus og 2.11 ka sako nga asukal nga motimbag og 50 ka kilo matag sako. Katugbang kini sa 248.98 ka sako nga asukal matag ektarya. Kini nga matang girekomendar alang sa ugahon nga mga dapit sama sa mill districts sa San Carlos, Bukidnon, Capiz ug Tarlac. Makasukol kini sa smut and rust diseases, ug igo-igo nga makasugakod sa yellow spot disease.

Ang ikaduha nga barayti, PSR 00-343, naprodyus gikan sa polycross sa mga barayti VMC 84-947, usa ka komersiyal nga tubo nga nailhan nga molayog ug makapauyon-uyon sa daghang kondisyon, apil na ang nakankan ug ugahon nga mga dapit.

Ang bag-ong barayti taason nga dunay igo-igong gidak-on nga lindog nga brownish purple ang kolor. Duna kiniy dakong bentaha kay maayo motubo ug molayog nga moresulta sa daghang ani nga mokabat og 120 ka tonelada sa lindog sa tubo matag ektarya. Nalabwan niini ang daghang barayti sa tubo nga daghag maani matag ektarya sa 11 sa 12 ka dapit nga gisulayan, diin sa walo ka lokasyon taas ang natala nga naani. Sa matag usa ka tonelada nga tubo, 2.22 ka sako nga asukal sa tag-50 kilos matag sako ang mahimong maprodyus. Kini nagpasabot nga ang usa ka ektarya mahimong makaprodyus og 266.4 ka sako.

Ang PSR 00-343 makasukol sa smut ug rust, ug makasugakod usab sa yellow spot disease. Girekomendar kini alang sa kadaghanang mill districts, labi na sa Victorias, Hawaiian Philippines, San Carlos, Bukidnon, Davao, La Carlota, Bogo ug Batangas.
Ang ikatulong bag-ong barayti sa tubo mao ang PSR 00-161. Duna kiniy igo-igong gidak-on ug solidong lindog nga may kinaiyang mohapli panahon sa ting-ani. Nagpakita kini nga maayo manurok, molayog, paspas motubo, daling mahinloan ug may kinaiya nga nihit mamuwak. Mas maanihan kinig daghan kaysa bisan unsang barayti nga nasuta na sa pito sa 12 ka lokasyon. Hinuon, bisag kining baraytiha diyotay lag maani (113 ka toneladang lindog sa tubo matag ektarya), mas daghan sab kinig maprodyus nga asukal kada tonelada. Sa matag usa ka toneladang lindog sa tubo, makaprodyos kinig 2.24 ka sako nga asukal o 253.12 ka sako matag ektarya.

Ang PSR 00-161 girekomendar alang sa La Carlota, San Carlos, Bukidnon, Passi, Bogo, Davao ug Batangas. Miingon si Arceo nga ang mga asosasyon sa mga manananom nga katambayayong sa Philippine Sugar Research Institute mahimong makakuha og mga materyal ning bag-ong barayti gikan sa ilang mga koordineytor sa matag mill district.
Sa laing bahin, nagkadaghan na ang naikag sa pagprodyus og muscovado sugar dili lang alang sa lokal nga pangonsumo apan pang-eksport usab. Usa ka pananglitan niini ang usa ka pribadong grupo nga gipangunahan sa usa ka bankero ug manananom og tubo gikan sa Negros nga nakig-alayon sa mga lider sa indigenous people, ang mga Lumad, sa Caraga Region diin dunay lapad nga ancestral lands nga mahimong magamit alang sa pagprodyus og organikong muscovado sugar. Ang grupo aduna nay buyer sa Uropa alang sa ilang mga maprodyus.

Makaseguro kita nga ang bag-ong barayti sa tubo mahimong makatabang sa kalamposan sa muscovado sugar project tungod kay kini daghan og maani ug nagbaton usab sa ubang pinangandoyng mga kinaiya sa tubo.


(Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya)