CLEMENCIA PADRE
Ilocos Food Products
Ilocos Sur

CHICHARON QUEEN SA ILOCOS SUR


Sa dihang nagsugod si Clemencia Padre sa pagprodyus og kagumkom, ginisang lugas sa mais nga gitawag og “korniks” diha sa ilang balay, gusto niyang makatabang siya sa iyang bana sa pagpangitag ikahitso sa panginahanglan sa ilang pamilya.

Kini ang hinungdan nga dili mawala kaniya ang kahikugang nga ang gamay niyang negosyo midako karon diin wala na siya magbaligya sa iyang produkto sa lokal nga merkado. Ang iyang mga korniks makita na karon sa daghang panimalay sa gawas sa nasod. Ang Ilocos Sur nga lalawigan sa mga Padre nailhan sa ilang korniks ug daghan pang naprodyus sa panimalay ug ginabaligyang kalan-onon sa ilang dapit. Apan ang iyaha labing kagumkon kaysa uban tungod sa dekalidad nga tradisyon nga iyang nakat-onan gikan sa iyang inahan.

Matod ni Padre nga ang iyang inahan magbuhatan og korniks aron duna siyay masima-sima panahon sa iyang pag-eskuyla sa elementarya. Didto siya nakat-on sa iyang inahan sa yano nga pagluto sa lamian nga esnak. Apan sa dihang miabot ang panahon alang kaniya sa paghimo og kaugalingon niyang korniks, giusbawan niya ang resipe sa iyang inahan. Imbes nga magluto lang og regular nga palaming ahos, nagmugna siyag kapailin-ilinan sama sa hinalang, tinam-isan, binarbekyu, gisagolag keso ug inadobo.

Ang iyang determinasyon, abilidad sa pagnegosyo ug ang nagkat-onan sa pag-eskuyla nakatabang aron malamposon nga mapadagan ang negosyo nga gisugdan niya sa ilang balay. Nagsugod lang kini sa P15,000 nga kapital ug karon nahimong multi-million peso enterprise nga gitawag og Ilocos Food Products, nga nakatabang pagpalig-on sa Ilocos Sur sa pagkupot sa merkado sa korniks. Matod ni Padre nga ang nagkadaiyang matang sa ayuda ang gihatag sa mga ahensiya sa kagamhanan sama sa Departamento sa Agrikultura mahinungdanon kaayo sa pag-angat sa iyang negosyo sa korniks.

Ang iyang korniks, pananglitan, miabot na sa daghang dapit ug nakatagad sa daghang kostumer tungod sa mga trade fair nga ilang giapilan sa Ilocos Sur ug sa duol nga mga lalawigan.

Sa pagsugod og pangabot sa mga order, nag-apas karon ang mga Padre sa ilang produksiyon sa chicharon aron makatubag sa panginahanglan. Niini, nangita siyag dugang tinubdan sa lughason, labi na sa glutinous white corn, inayudahan sa Departament of Agriculture-Regional Field Unit 1, ug sa kagamhanan sa lalawigan sa Ilocos Sur ug sa lungsod sa Bantay.

Sukad niadto, nag-amuma na si Menchie og mananom sa mais ug suplayer, nga nananom og haybrid nga mga matang nga miaplay sa mapadayonong teknolohiya sama sa paggamit sa trichogramma batok sa corn borers.

Si Padre ug ang iyang bana nga si Domingo nakigtakdo usab sa Department of Science and Technology (DOST), nga maoy nagdisenyo ug naghitsas sa gikinahanglang galamiton sama sa bed type dryer, peanut roaster, banana chip slicer, automatic packaging machine, ug chicharon plastic packaging alang sa ilang paktori. Niini, de makina na ang ilang operasyon.

Sa pagnihit sa mais niadtong 1995 tungod sa El Niño, miliwag si Padre sa pagprodyus og banana chips. Ug ang gitawag og “chichabanana” nahimong himalitan.

Sa pagtan-aw nga ang suwerte anaa kanila, misulay si Padre pagbuhat og laing mga produkto: suka (gikan sa tubo); “basi”, usa ka ilimnong Ilokano nga binuhat gikan sa gipabahal nga duga sa tubo; ug sinangag nga mani.

Karon, si Padre nagprodyus na og nagkadaiyang produktong pagkaon sa Ilocos, gikan sa esnak ngadto na sa suka ug basi, ug ang iyang bag-ong ugmad nga “squash noodle,” nga himalitan sa Metro Manila ug ubang lalawigan.

Nagsuplay usab siyag mga kalan-onong Iloko ngadto sa mga supermarket dinhi ug sa gawas sa nasod, nag-apil na ang Estados Unidos, Hong Kong, Singapore ug Canada. Nagplano usab siya nga sudlon ang Uropa ug Saudi Arabia, diin nanikaysikay ang daghang mga Pilipino nga andam mopalit og pagkaon nga gikan sa gikamingawang nasod.

Ug kon mangita silag chicharon ug korniks, dako ang iyang pagsalig nga mopalit sila sa iyang mga produkto.

Mga Tip

Nagbaton og polisiya sa pagka matinud-anon diha sa negosyo uban sa iyang hugot nga pagtuo sa Ginoo, gipamatud-an ni Menchie nga dunay kuwarta sa negosyo sa panguma.

QUOTE:
“Ang kalidad sa among mga produkto, ang kakagumkom niini ug walay ikatandi nga kalami, maoy nag-una namong atraksiyon ug puntos nga makabaligya. Ug gusto ko nga magpadayon sa pagkaplag ug ubang mga butang ug pag-ugmad og bag-ong mga produkto.”

MARTIN ug PILAMAR OZAETA
GemSun Marketing
Batangas

Nakakaplag og bulawan sa pagprodyus og itlog

Si Martin ug Pilamar Ozaeta bag-ong minyo dihang midesisyon sila sa paghunahuna sa ilang kaugmaon.

Niadtong panahona, nagtrabaho si Martin sa usa ka pribadong kompaniya samtang si Pilamar padayong nagtuon sa pagka doktor. Misunod sa tambag sa iyang mga ginikanan nga magsugod og kaugalingong negosyo, ang magtiayon misugod sa pagpangarisgar sa pagmanokan diin ginganlan nila kinig GemSun Marketing niadtong 1994.

“Alang kanamo, ang GemSun nagsimbolo nga ang matag adlaw nagpasabot og paglaom alang sa masanag nga ugma. Malipayon kami nga amo kining nakab-ot pinaagi sa among pagnegosyo sa pagmanokan,” matod ni Pilamar.

Daghang salamat sa iyang ugangan nga si Rolando Virtusio, kinsa maoy unang misulod sa negosyo sa pagmanokan. Personal nga nakat-onan ni Martin ang pagpadagan sa maong matang sa negosyo. Karon nga nagdumala na siya og kaugalingong negosyo uban sa iyang asawa, giseguro ni Martin nga personal niyang maatiman ang panginahanglan sa iyang umahan.

Sa miaging mga tuig nakasinati siya og daghang risgo sa kahimsog sa iyang mga manok, nga miresulta nga dili mangitlog ug mamatay. Nakahinumdom siya unsa kalisod ang pagpadagan sa iyang manokan sa sinugdanan. Pipila niini, matod niya, mao ang pagmentinar nga duna silay kuwartang mahariwan.

Alang sa negosyo sa itlog, nag-unang hinungdan sa problema sa cash flow resulta sa pag-usab-usab sa suplay ug panginahanglan. “Ang negosyo sa itlog wala makasinati og steady demand pattern. Pananglitan, ang panginahanglan dako panahon sa Pasko samtang diyotay sa bakasyon,” lakbit niini.

Matod ni Martin, kon ang suplay sa kuwarta ang hisgotan, duna siyay daghang kaduolan nga mga institusyon nga nagpahulam og kuwarta ug mga programa sa kagamhanan, apil na niini ang sa Departamento sa Agrikultura.

“Ang Departamento sa Agrikultura, ilabi na si Secretary Arthur Yap dako gyod og gikatabang namo. Sa dihang nagkinahanglan kaming magpadako, nakakuhag kamig ACEF loan,” matod niya. Miingon si Pilamar nga nasayran nila ang bahin sa ACEF pinaagi sa DA-Region IV-A nga unang nag-aghat kanila sa pag-apil sa mga trade fair.

Ang ACEF o Agricultural Competitiveness Enhancement Fund usa ka espesyal nga purpose fund nga namugna sa Akta Republika No. 8178 kun Agricultural Tariffication Act of 1996, nga ang nag-unang tumong mao ang pagpundo sa mga proyekto ug mga aktibidad aron maugmad ang sektor sa agrikultura ug pangisdaan. Misuportar kini og nagpahigayon sa mga mag-uuma ug mananagat, kooperatiba ug agribusiness entrepreneurs nga makigkompetensiya sa kalibotanong merkado sa abot sa panguma.

Ang magtiayon nakig-alayon usab sa DA-AMA pinaagi sa marketing assistance program Bagsakan Center sa Marikina ug Quezon City, diin siya makaseguro og andam nga merkado sa iyang mga abot.

Aron makasagop sa nagkausab nga kalikopan og klima, gidesinyog usab sa GemSun ang ilang mga bilding ngadto sa AV-type. Ang awtomatik nga imnanang aparatus ilang gigamit aron mapasayon ang pagdumala sa manokan. Ang bag-ong mga kahimanan sama sa generator, egg-grading machine, ug sprayers, gigamit aron maseguro ang luwas ug taas nga kalidad sa produksiyon sa itlog. Ug sa miaging katuigan, ang kompanya ni Martin nakapalit og mga sakyanan; pito ka closed vans, duha ka refrigerated vans, duha ka trak alang sa buhing baboy ug L-300 van.

Karon, ang manokan nga natukod sa duha ka ektaryang luna habig sa Recto Avenue sa San Jose, Batangas, padayon nga naghatag og estabilidad sa panalapi sa pamilyang Ozaeta, ingon man usab sa 55 ka mga silingan nga nagtrabaho isip mga kaabag sa umahan. Moani kinig 58,000 ka itlog kapin kun kulang matag adlaw, nga ilang itumod ngadto sa nagkadaiyang merkado, supermarket, ug wholesale outlet sa South Luzon, ug Metro Manila sama sa S&R, PureGold, ug Robinson’s, sa pagngalan og pipila. Nagsugod na usab sila sa pagpalapad sa ilang negosyo pinaagi sa ginagmayng pagprodyus og itlog sa pugo ug pagpamuhi og baboy.


Mga Tip

Aron mamintinar ang taas nga kalidad sa mga itlog sa manok, ang magtiayon mao gayoy naningamot sa pagdumala sa negosyo gikan sa umahan ngadto na sa merkado. “Ang mga itlog madaot maong seguroon namo nga ang unsa man nga among maprodyus sa usa ka adlaw mahatod dayon namo ngadto sa among mga suki. Dugang niini, wala kami magsalig sa among mga trabahante. Walay adlaw nga molabay nga dili kami motambong sa operasyon sa among negosyo. Samtang ang akong bana maoy magdumala sa operasyon sa umahan, ako ang mag-atiman sa pagbaligya ug pagpakigsabot sa among mga pumapalit,” pu’ng ni Pilamar.

EDNA VITERBO
Cutfoliage and Ornamentals
Capiz

Usa ka kanhi hobbyist, karon usa na ka dakong cutfoliage grower

Sa sinugdanan, usa ka yanong orchid hobbyist si Edna Viterbo. Wala siya magdahom nga modako kini ug mag-eksport og cutfoliage.

Walay usa ka tuig nga nagtrabaho siya isip ticketing officer sa usa ka kompaniya sa ayroplano hangtod nga naminyo siya sa usa ka gradwado sa agrikultura. Si Edna ug ang iyang bana nakadesisyon nga manimuyo sa Capiz. Ang iyang bana nga nanagpatubo og tubo, nakaimpluwensiya niya nga mananom og orkidyas.

Human magpamembro sa kooperatiba, milapad ang iyang mga aktibidad sa pagpananom og orkidyas.

Sa iyang pagka orchid hobbyist sulod sa 20 ka tuig, nagsugod siya pagpananom og nagkadaiyang matang sa Dracaena ug Policias. Sa inisyal nga 500 metro kuwadrado nga luna nga gitamnan og nagkadaiyang matang, midako ang iyang tanaman sobra sa usa ka ektarya.

Niadtong 1997 uban sa tulo pa ka manananom usab og orkidyas, gisugdan nila pagtukod ang kooperatiba nga nananom og cutfoliage. Silang tanan nagsakripisyog panahon ug paningkamot ug gihatagag dedikasyon ang kaugalingon sa pagkaplag og prospective ug lucrative nga mga merkado. Kini ang naggahas og dalan alang kang Edna nga makahupot og katungdanan isip presidente sa kooperatiba.

Nakasinati usab si Edna og problema sa panalapi. Misulay siyag hulam og kuwarta gikan sa banko, nga sa miagi, ang uban kanila dili modawat og agrikultural nga luna isip kolateral. Suwerte, kay usa ka banko, mihatag kaniyag pautang aron makasugod sa iyang negosyo. Human sa usa ka tuig ug tunga, nabayran niya ang iyang utang sa banko.

Ang 25 ka membro sa kooperatiba nagtinabangay sa ilang pagtrabaho ug aktibong misalmot sa lokal nga mga trade fair. Sa 2005, namunga ang ilang mga paningkamot dihang usa ka pumapalit nga Hapon nagbukas kanila sa pultahan alang sa pag-eksport og orkidyas.

Sa 2008, dihang miigo ang Bagyong Frank sa Kasadpang Kabisay-an, hingpit nga nadaot ang umahan ni Edna. Hinuon, niadtong higayona, naatol usab nga gihatag ang giaplay niyang ACEF loan. Kini ang gigamit niyang puhunan aron tukoron og balik ang umahan.

Sa laing bahin, ang National Agriculture and Fisheries Council mihatag usab og pautang ngadto sa kooperatiba. “Ang Departamento sa Agrikultura misuportar og maayo sa among mga kalihokan,” matod ni Edna. Usa ka pananglitan niini dihang ang DA mitaganag refrigerated vans sa kooperatiba niadtong 2006.

Sa panabang sa DA, ang kooperatiba nakapadala og duha ngadto sa upat ka tonelada matag bulan alang sa merkado nila sa cutfoliage. Nianang 2008, si Edna nagsugod na usab pagpadala og orkidyas sa merkado sa gawas.

Ang matag adlaw niyang buluhaton nag-apil sa pagbisita ngadto sa umahan sa alas nuybe sa buntag, ug makigsalo sa paniudto sa iyang 25 ka trabahante. Ang iyang igsoon mitabang kaniya sa pagdumala sa negosyo. Tungod sa maayong kita sa negosyo, nakapatukod si Edna og kapuy-an alang sa pipila ka mga trabahante nga dugay nang nagtrabaho kaniya, ingon man ang paghatag og daghang benepisyo ug pagtabang sa bayronon sa tunghaan sa ilang mga anak.

“Unahon nato ang tawo,” dugang niya. “Ang unsa man nga imong gihatag mobalik kanimo.”

Ang umahan ni Edna napuno sa cutfoliage, orkidyas, ug bisan gani mga tanom nga ornamental.

Sa mosunod nga mga tuig, maoy iyang tumong nga ang Capiz mahimong kapital sa cutfoliage dinhi sa Pilipinas.


Mga Tip

• Kon duna kay gamayng garden, pagsugod sa pagtanom.
• Dunay dakong panginahanglan ang eksport nga merkado sa cutfoliage.

USA ka maayong balita karon nga ang saging nga ingon sa gamayng bersiyon sa atong saging Saba giugmad pinaagi sa tissue-cultured alang sa komersiyal nga pagpananom.

Gianggaan og Mama Sita banana, giintrodyus kini gikan sa Thailand pipila ka tuig ang minglabay pinaagi sa inisyatibo sa Mama Sita Foundation. Ang inangkat nga mga tanom gitanom sa demo farm nga gilangkob sa daghang muto sa luna ni Dr. Benito Vergara nga usa sa labing aktibo sa research and development project sa fruit crops nga gisuportaran sa Philippine Council for Agriculture, Forestry and Natural Resources Research and Development kun PCCARRD.

Sa dihang gibisita namo ang plantasyon sa sayong bahin ning tuiga, ang mga tanom naghimungag maayo ug ang mga bunga anihonon na. Human nga ang mga bunga maani, dihay gikuha nga mga panel sa tigtilaw ang nag-evaluate sa hinog nga mga bunga. Ang hingkod na nga wala pa mahinog giproseso ngadto sa chips. Karon, si Dr. Vergara nakombinser nga ang Mama Sita banana dunay maayong komersiyal nga potensiyal. Matod niya nga mahimo kining lutoon sama sa Saba, labing maayo nga pritohon. Mahimo kining kan-on nga dili linuto sama sa latundan. Lamian kining himoong banana chips. Panahon sa kataposang garden show sa Los Banos, ang banana chips maoy himalitan sa commercial booth ni Dr. Vergara. Ang tanan nahalin gyod butyag sa doktor.

Ang Mama Sita banana dunay mga bentaha sa lokal nga Saba. Mubo kini tandi sa Saba maong dili kini daling matumba sa bagyo. Matod ni Dr. Vergara nga ang Bagyong Santi wala makadaot sa mga tanom. Mubo ra usab ang panahon niini sa pagpatubo. Mamunga kini human sa 12 ka buwan gikan sa pagtanom tandi sa 14 ngadto sa 16 ka buwan alang sa Saba, matod ni Vergara. Sa unang mga bulan sa 2010, ang tissue-cultured seedlings maandam na alang sa komersiyal nga pagpananom.

Dunay duha ka naandan nga paagi sa pagpasanay sa mga saging. Ang usa mao ang pagbuwag sa saha gikan sa hingkod nga punoan sa saging ug itanom kini. Ang laing paagi mao ang pinaagi sa tissue-culture. Ang nakaayo sa tissue culture kay ang tanom mahimong mapasanay sa dinaghan sa samang panahon. Ang resulta nga mga binhi pupareho ug giingon nga luwas sa mga sakit.

Ang tissue-cultured seedlings sayon usab nga ibiyahe ngadto sa dapit nga pagatamnan tungod kay kini mga gagmay. Usab, kon kini ibiyahe ngadto sa layong mga dapit sama sa gikan sa Manila ngadto sa Mindanao ug ubang lagyong dapit sa nasod, ang mga itanom nga binhi sayon nga mabiyahe bisan pa og isakay og eroplano.

(Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya)

USA siya ka tag-iya sa technical education institution nga dunay 12 ka sangang tunghaan sa Metro Manila ug sa mga lalawigan. Makaingon ka nga wala na siyay panahon sa pagpanguma apan kay nagdako siya sa umahan, dili niya kalikayan nga magbuhat sa kaugalingon niyang matang sa pagpanguma, ug dili lang usa ka kalingawan.

Ang kugihan nga tawo walay lain kondili si Constancio Sia, 77 anyos nga tumindok sa Valencia, Negros Oriental. Usa ka certified public accountant, nagtrabaho siyag lima ka tuig sa usa ka iladong accounting firm sa wala pa siya magkinaugalingon sa pagsugod sa Asian College of Science and Technology nga sa sinugdanan nagtanyag og vocational courses. Karon, ang eskuylahan nagtanyag nag IT kun information technology, electronics ug nursing courses.

Sa 2001, human masundi ang pipila ka sesyon sa Agri-Kapihan, ug makatambong og mga pasinati sa mga agricultural trade show sama sa Agrilink, midesisyon siya nga ugmaron ang lima ka ektarya nga luna duol sa sawang sa iyang natawhang lungsod nga napalit niya sa tag-P2 matag metro kuwadrado gikan sa usa ka retiradong pari sa 1960. Karon ang presyo sa wala pa maugmad nga luna sa maong dapit mokabat nag P1,500 matag metro kuwadrado apan dili niya ibaligya ang maong luna sa maong presyo karon tungod kay aduna na kiniy naghimungang eksotik nga mga bungahoy.

Usa ka eksotik nga bungahoy nga iyang gitanom nga dinaghan mao ang longkong, ang superyor nga matang sa lansones gikan sa Thailand. Nagtanom siyag dili mokubos sa 1,300 ka grafted longkong trees, igo-igo nga gidaghanon nga nagsugod na sa pagpamunga sa miaging tuig. Dili na niya ibiyahe pa ang iyang maani ngadto sa lagyong mga merkado tungod kay ang tanan mahalin ra man sa Valencia ug Dumaguete City.

Makabaligya siya sa mga bunga sa longkong sa tag-P150 kada kilo, dili sama sa ordinaryong lansones sa lalawigan nga mabaligya ra sa tag-P30 ngadto sa P40 kada kilo. Sa sinugdanan, usa ka biyahedor ang misulti kang Constancio nga ang presyo sa iyang longkong taas ra kaayo. Apan human niini matilawi ang kalami sa prutas, nakombensir kini nga ang presyo dili diay taas kaayo alang sa matang sa kalidad sa maong prutas. Gani, ang maong biyahedor mitanyag nga paliton ang tanang bunga sa longkong sa sunod niyang pagpangani.

Laing bungahoy ang durian nga gitanom usab sa dinaghan ni Constancio. Nagtanom siyag labing menos 250 ka punoan sa inangkat nga mga matang. Ang mga punoan karon nagsugod na sa pagpamunga. Ibaligya niya ang iyang maani ngadto sa Dakbayan sa Dumaguete ug ubang mga lungsod sa lalawigan. Kasagaran sa mga bunga puston ug isulod sa styropor containers. Ibaligya niya ang pinutos nga mga durian sa tag-P180 matag pakete nga tagsa ka kilo.

Ang iyang rambutan nga R162 ug Queen Sirikit nga matang labihan usab ang pagpamunga. Nakatanom siyag sobra sa usa ka gatos nga naanihan niyag 3 ka tonelada sa sayong bahin ning tuiga nga nabaligya niya sa tag-P40 kada kilo diha pa sa umahan.
Laing eksotik nga bungahoy nga iyang natanom ang mangosteen. Pagkakaron, nakatanom na siyag sobra sa usa ka gatos ka punoan. Hinuon, wala pa kini sa panahon nga mamunga.

Si Constancio dili lang interesado sa mga bungahoy. Interesado usab siya sa pagpananom og utanon ug ubang mga tanom. Gani, pipila ka tuig ang minglabay, mihangyo siya sa Harbest Agribusiness Corporation nga magtukod og demo farm ug vegetable production training center. Nagmalamposon siya sa pagpangayog suportang pinansiyal gikan sa TESDA alang sa bayronon sa pagbansay-bansay sa mga farmer-scholar sa demo farm. Ang pagbansay-bansay milungtad sa usa ka panahon sa pagpananom ug ang mga mag-uuma gihatagan og P500 nga alawans matag buwan. Labing menos 300 ka mag-uuma ang nabansay sa duha ka tuig nga napahigayon ang programa. Ug karon kadaghanan sa mga nanagpailawom sa bansay-bansay nananom na sa kaugalingon nilang high-value crops.

Interesado usab si Constancio sa organic farming ug nagsugod sa kaugalingon niyang vermiculture project aron makaprodyus og vermicast ug vermicompost. Makaprodyus na siya karon og 50 ka sako sa vermicompost matag adlaw. Dili lang siya ang nakapahimulos sa namugna nga vermicompost sa iyang umahan. Napahatan niya ang mga local government unit sa lalawigan nga miangkat usab gikan kaniya. Sa iyang vermiculture project, pakan-on niya ang iyang mga wati sa tinagod-tagod nga mga sagbot ug iti sa manok aron makaprodyus og organikong abono.

Namuhi usab siya og native chicken kun manok-Bisaya. Sobra na kini sa usa ka libo ug nagpadayon pa ang pagdaghan niini tungod kay duna siyay nakita nga bag-ong merkado nga maoy iyang gitarget karon. Usa ka dakong supermarket chain ang magtukod og sangang establisamento sa Dakbayan sa Dumaguete. Ang purchasing manager niini nakighinabi na niya ug gusto nga mokuhag labing menos 100 ka manok-Bisaya matag semana.

Gibutyag niya nga kasagaran gituwaan niya ang iyang mga manok-Bisaya sa pagkaon nga dunay fermented coconut residue kon sapal gikan sa lokal nga buhatan sa virgin coconut oil sa Valencia nga natabangan niyang matukod, ug azolla nga gipatubo niya sa gamayng punong diha sa iyang umahan. Ang duckweed nga daling mosanay sa tubig, matod niya, ginakaon sa mga manok.

Ang supermarket nanginahanglan usab og high-value vegetables ug sweet corn. Ug kini matubag dili lang sa iyang produksiyon apan apil na usab niini ang gikan sa mga mag-uuma nga nabansay sa iyang vegetable training school nga gitukod sa Harbest Agribusiness.

Nakaduaw na si Constancio sa Helen’s Farm sa Davao diin gipraktis ni Andry Lim ang natural nga pagpanguma. Naikag siya sa proyektong baboyan ni Andry Lim nga migamit sa teknolohiya sa no-wash pig production system. Ang mga baboy gipadagko sa dili sementadong salog apan usa ka metro ang giladmon nga gihanigan og coconut coir dust ug ubang mga materyal. Ang mga baboy pakan-on sa concentrate feeds kausa matag adlaw apil na ang lunhawng mga forage greens. Ug aron matangtang ang baho, esprehan ang mga baboy ug ang salog niini sa concoction nga beneficial microorganisms.

Sa kaikag ni Constancio sa natural farming, giimbitar niya si Andry Lim ug asawa niini nga si Jojie sa pagpahigayon og seminar sa natural nga pagpanguma didto sa Valencia. Nagplano siya nga magbuhi og mga baboy sa natural nga paagi nga mahimo niyang ikasuplay sa dakong supermarket nga sa dili madugay buksan sa Dumaguete. Gipalapdan na usab niya ang iyang produksiyon ngadto sa laing umahan sa Valencia nga may gidak-ong upat ka ektarya.

Kon atong suhiron ang pamayhon karon ni Constancio dili ta makatuo nga siya 77 anyos na. Baskog pa kaayo siyang manglihok-lihok. Namintinar niya ang balanseng estilo sa kinabuhi nga naghatag kaniyag kalagsik sa panglawas. Ug dakog gikatabang niini ang iyang pagsulod sa pagpanguma diin siya nalingawg maayo nga naghatag kaniyag maayong disposasyon sa kinabuhi matag adlaw.

(Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya)

TUNGOD sa daghang mga rason, usa ka proyekto sa jatropha (mas nailhan sa lokal nga ngalang tubatuba o kasla) ang giugmad na karon sa Zamboanguita ug Tamlang Valley sa habagatang bahin sa Negros Oriental pinaagi sa usa ka pribadong kompaniya. Nag-unang rason niini ang produksiyon sa biodiesel nga makatabang pagpakunhod sa pagpangangkat sa mahal nga mga produktong petrolyo.

Laing rason niini ang paghimong produktibo sa halapad nga kayutaan, apil na ang kabukiran nga naupaw gumikan sa walay puas nga pagpamutol sa kahoy. Laing usa ka maayong rason ang paghatag og trabaho sa katawhan nga gilaomang moresulta usab sa malungtarong kalinaw sa dapit. Nabaniog na sa maong dapit nga ang hilit nga mga komunidad sa duha ka lalawigan sa isla sa Negros, gihugpaan sa insurhensiya gumikan sa kakulang sa oportunidad nga kapanginabuhian.

Ang dakong proyekto gipahigayon sa Philippine Jatropha Bio-Energy Inc. nga gipangulohan ni kanhi Kongresista Herminio G. Teves nga nanag-iya usab og sugar mill, rural bank, housing subdivision ug agrikultural nga umahan sa lalawigan.

Gisugdan ni Teves ang proyekto niadtong 2007 ug ang kompaniya sa pagkakaron nakatanom nag sobra sa 1,000 ka ektarya sa Zamboanguita ug Tamlang Valley. Tumong nila nga makatanom sa 24,000 ka ektarya sa kabukiran dugang pa niini ang 20,000 ka ektarya sa naupaw nga publikong luna sa mga lungsod sa Ayungon ug Tayasan. Nagpadayon karon ang ilang pagpananom ug tumong nila nga makatanom og 10 ngadto sa 15 ka ektarya matag adlaw aron hingpit nga matamnan ang gitarget nilang mga dapit su’d sa upat ka tuig. Hinuon, ang pagpananom magdepende usab sa mahuptan nilang pundo.

Apan malaomon kaayo si Teves sa maong proyekto. Ang inisyal nga 50 ka ektaryang demonstration farm nga natukod tulo ka tuig ang minglabay nakaprodyus na og makaikag ang resulta. Sa unang tuig, ang umahan nakaprodyus og 1.342 ka tonelada matag ektarya, 4.126 ka tonelada sa 2008, ug 6.103 ka tonelada sa 2009. Gilaoman nga makaprodyus silag dugang pa samtang nagkadagko ang mga punoan. Kining maong resulta, matod ni Teves, gitala na sa Department of Environment and Natural Resources.

Pagkakaron, ang mga punoan sa 1,000 ka ektarya sa Zamboanguita makaprodyus na og tulo ka kilo sa bunga sa jatropha matag punoan matag tuig. Ug gilaoman nga modaghan pa kini sa pagpatuman sa haom nga plantation and cultural management programs, labi na ang pagsagop sa inantigong mga teknik sa pagpamuong. Ang team sa mga eksperto nga gikuhang magtatambag sa maong proyekto dako og pagtuo sa kalamposan sa maong proyekto. Ang mga eksperto sa Los Baños gipangunahan ni Dr. Virgilio T. Villancio, program director sa Integrated R&D program sa Jatropha curcas for Biodiesel.

Sa ilang ulahing pagbisita niadtong Septiyembre 19 ngadto sa 21, ang team sa Los Baños nag-establisar og pito sa observation plots aron pagsuta sa potensiyal nga abot sa jatropha sa plantasyon sa Zamboanguita. Base sa ilang inisyal nga ebalwasyon, ang mga punoan nga natanom sa plantasyon sa Zamboanguita sayon ra nga makaprodyus og tulo ka kilo sa liso kada punoan matag tuig. Ang jatropha dunay potensiyal ug mahimong madumala aron makaangkon og 48 ka maghimungang sanga matag punoan. Ang matag maghimungang sanga makaprodyus og labing menos duha ka pungpong sa bunga, diin ang matag pungpong makaprodyus og 8 ka bunga, ug 2.66 ka liso matag bunga. Ang 1,000 ka liso motimbang og 750 gramos. Ug kay duna may 2,000 ngadto sa 2,500 ka punoan matag ektarya, ang tinuig nga maani matag ektarya mahimong moabot og 6 ka tonelada.

Aron makab-ot ang hingpit nga produksiyon, girekomendar ni Dr. Villancio ang pagsagop sa judicious pruning aron modaghan ang maghimungang mga sanga. Lain usab niini ang pagbutang og organikong abono ilabi na sa mga punoan nga natanom sa bakilid, kay makausbaw kini sa pagpamuwak ug makaagni sa pagpamunga. Girekomendar usab ang pagpamutol sa mga bagon nga mingkatay sa punoan sa jatropha.

Sa unang kuwarter sa 2010, pagasugdan na usab ang dinaghan nga pagpananom sa 24,000 ka ektarya sa Tamlang Valley. Ang maong dapit giabangan gikan sa kagamhanan sa Pilipinas sulod sa 25 ka tuig pinaagi sa ilang Upland Development Program. Human sa duha o tulo ka tuig, ang komersiyal nga produksiyon sa mga liso masugdan na.

Samtang ang mga kahimanan nga magproseso sa mga liso ngadto sa nagkadaiyang produkto wala pa moabot, itumod una ang mga liso sa gawas sa nasod. Gibutyag ni Teves nga ang usa ka kompaniyang Haponanon ang mitanyag nga mopalit og labing menos 50 ka metriko tonelada sa liso matag bulan sugod sa Disyembre 2009 sulod sa 12 ka bulan ug sa presyo nga naglungtad sa merkado. Hinuon, ang kompaniya ni Teves nagplano nga mag-eksport og crude jatropha oil imbes nga liso sa jatropha.

Gibanabana nga sa 2011, ang proyekto makaani gikan sa 25,000 ka ektaryang plantasyon og 375,000 ka tonelada sa bunga nga makuhaan og 125,000 ka tonelada nga liso, nga mahimong makuhaan usab og 41.6 ka milyon ka litro sa biodiesel. Sa 2014 pataas, ang proyekto mahimong makaprodyus og 750,000 ka tonelada sa bunga nga makuhaan og 250,000 ka tonelada sa liso nga mahimong makaprodyus usab og 88.33 ka milyon ka litro sa biodiesel.

Ug ang mga biya sa jatropha mahimo usab nga mapahimuslan. Ang nahibilin sa napuga nga bunga ug liso mahimong magamit isip feedstock alang sa biomass powered electricity generating plant. Sa sinugdanan, ang power plant mahimong makaprodyus og 5 megawatts, hangtod nga makaprodyus og labing menos 30 megawatts sa elektrisidad. Ang elektrisidad nga mamugna mahimong mabaligya sa lokal nga mga distributor og kuryente.

Sa kasamtangan, ang kompaniya nakig-alayon sa Department of Science and Technology sa pagmugna ug pagsulay sa nagkadaiyang mga teknolohiya ug kahimanan nga magproseso sa maani nga liso sa jatropha. Kini nag-apil sa expellers, decorticators, kahimanan sa pagkuha sa mga liso, dryers ug uban pa.

Ang kompaniya nagdani karon og mga mamumuhunan nga moapil sa pag-ugmad sa industriya. Kini nga proyekto nagkinahanglan og dakong salapi. Ang gasto sa pagdumala sa plantasyon alang sa Phase II (24,000 ka ektarya sa Tamlang Valley) P40,000 matag ektarya. Sa kinatibuk-an, kon iliwag ngadto sa dolyar, kini mokabat og $960, apil na ang pagpanindot sa dalan.

Dako kaayo kining maong proyekto apan kon mahapsay lang ang dagan sahi sa gilaoman, dako usab kinig ikatabang sa kaugmaran sa ekonomiya sa nasod.

(Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya)

LAING perpektong pasundayag na usab ang gipakita ni Manny Pacquiao didto sa teyatro sa Las Vegas nga nakatagad sa minilyon ka mata lukop kalibotan. Kon ang mga nakatan-aw moingon nga kadto usa ka arte, matawag nato nga si Manny usa ka artista nga ang abilidad dili hitupngan.

Bisan sa daghang suliran nga atong giatubang, nagpasalamat ta sa usa ka Manny Pacquiao kay makalakaw kitang magbatyag nga mitaas ang bantang sa atong pagka tawo unsang hut-ong man sa katilingban nahitalay, arangan man o adunahan o kabos ug hinikalimtan. Gani, bisan ang boxing fans sa tibuok kalibotan, nakabatyag usab og gamayng garbo kay nakita nila ang gamayng tawo apan dakog gikatabang sa mga Pilipino.

Sa gipakita niyang abilidad sa kuwadradong luna, gipamatud-an niya ang iyang pagka hari sa gipiling karera. Nahingangha lagi ang tibuok kalibotan sa brutal niyang eksekusyon kang Miguel Cotto, ang kaparang nga World Boxing Organization Welterweight Champion, niadtong Nobiyembre 14 (Nobiyembre 15 sa buntag dinhi sa Pilipinas) diin gipahilam-os niyag nagpungasing solidong mga kumo hangtod nga giabot nag kaluoy si Kenny Bayless ug gihunong sa reperi ang sambunot, 55 segundos gikan sa pagsugod sa kataposang hugna.

Sa tapad, si Cotto ang ingon sa dako ug kusgan nga boksidor tungod kay usa siya ka natural nga welterweight. Apan panahon sa sinukliay sa kinumo, naingon na siya sa usa ka ordinaryong challenger. Ang away labihang pabora sa atong pinanggang boksidor diin ang Pambansang Kamao nagbuhig mga suntok sa nagkadaiyang anggulo nga nakalipong sa boksidor nga taga Puerto Rico.

Human sa away, naligo si Cotto sa kaugalingon niyang dugo nga miagas gikan sa mga samad sa iyang nawong. Ug giangkon ni Cotto nga si Pacquiao maoy lig-ong manggugubat nga iyang gikasakbang.

Ang bag-ong pagpasundayag ni Pacquiao sa pangamot nagbanhaw sa debate kon asa na siya mahimutang karon sa natad sa pamoksing. Ang mga kolumnista sa boksing mingpili kaniya nga greatest fighter sa iyang henerasyon. Apan alang sa iyang promoter nga si Bob Arum, si Pacquiao ang greatest fighter nga iyang nakita. Si Arum nga nahimong promoter sa mga away nila ni Muhammad Ali, Marvin Hagler ug Sugar Ray Leonard, miingon nga si Pacquiao maoy Tiger Woods sa boksing.

Dili ikalimod nga nakakuhag dakong luna si Pacquiao sa dugoong esport nga boksing. Dili lang siya usa ka bantogan nga manggugubat nga misaka sa kuwadradong lona. Usa usab siya sa labing maabtik, kusgan ug may kaisog makig-away sa dagko nga mga kaparang.

Samtang daghan ang mingsupak nga dili siya ang labing bantogan, ang iyang nakab-ot nga pito ka titulo sa pito ka klase sa timbang nahitala na sa kasaysayan sa boksing. Ekstraordinaryo ang iyang kalamposan sulod sa kuwadradong lona. Lisod hitupngan. Kon hitupngan man, mag-ihap pa kitag daghang mga tuig.

Taas na ang naabot ni Manny Pacquiao sa natad sa pamoksing ug maingon nga nagdangadanga na siya sa imortalidad ning dugoong paugnat sa kusog. Ug kay batan-on pa, daghan pa siyag makab-ot nga makadugang pagpalig-on sa usa ka lahi nga legasiya sa kasaysayan sa boksing.

Karon nga nakuha niya ang ikapitong titulo sa kampeyonato sa ikapito nga dibisyon, gikonsiderar na siya nga best pound for pound fighter sa boksing circa 2000-2009. Nahitalay na siya sa bantogang mga boksider sa kanhiay sama nila ni Muhammad Ali ug Sugar Ray Robinson. Gani karon, daghan na ang nanagtuo nga makuha niya ang dungog nga “Fighter Of The Decade (2000-2009). Apan sa akong tan-aw, duna pay usa ka bukid nga angay niyang tungason. Ug kini ang pagpakigsakbang kang Floyd Mayweather Jr. sa sunod tuig nga maoy gipangandoy sa daghang mahiligon sa boksing.

Kon magpadayon ang pagpakita ni Manny sa iyang abilidad sa pamoksing ug magpadayon ang iyang pagpanaog sa dekalidad usab nga boksider sama sa higpit niyang karibal karon nga si Floyd Mayweather Jr., malantaw nato nga siya na gyod ang matawag nga best pound for pound boxer ug mahimo na siyang ituboy nga G.O.A.T. – kun Greatest Of All Time sa natad sa boksing.

Sa hataas nga panahon human nga mobiya si Manny sa pamoksing, mahinumdoman gihapon siya sa iyang gihimo alang sa katawhang Pilipinhon. Usa siya ka ordinaryong Pilipino sama kanato apan nagtanom siyag inspirasyon. Gipakita niya ang ehemplo nga kita usab mahimong makaangkon og kalamposan alang sa atong kaugalingon. Usa siya ka buhing testamento sa usa ka kabos nga Pilipino nga naningkamot mabuntog ang kawad-on ug maangkon ang kalamposan bisan pa man magpatulo og daghang dugo.

NAGKADAGHAN ang mga Pilipino nga naikag sa pagpamuhi og free-range chickens, sa kahilitan man nga dapit sa nasod o bisan mismo sa dakbayan. Kasagaran kanila mga nobatos. Hinuon, duna usab kanilay may kasinatian na sa pagpamuhi og samang hayopan.

Sayon ra ang pagpamuhi og manok apan duna gihapoy daghang kasaypanan nga nabuhat sa misulod niini isip panginabuhian sugod sa ilang pagpalit sa piso. Pananglitan, ang ubang tawo mopalit og piso nga wala sa plano. Kon makakita sila sa ilang mga higala nga mipalit og piso, pananglitan sa trade fair, mopalit sab sila sa walay pagpangandam sa dapit nga kabuhian sa hayop. Ug kini dili maayo.

Si Dr. Rey Itchon, usa ka beterinaryo nga nagpahigayon na og mga pasinati sa pagpamuhi og free-range chickens, nagpahimug-at nga ang gustong mamuhi angay nga mag-andam sa luna alang sa mga manok usa pa sila mopalit og piso sa nagustoan nilang matang. Matod niya nga ang unang 21 ka adlaw maoy labing kritikal. Kini ang panahon alang sa brooding. Ang mga piso angay nga ibutang sa serado nga dapit apan maayo ang bentilasyon ug dili daling masulod sa mga iring ug ilaga nga mahimong mosubad sa mga piso. Labing maayo nga tagan-an og igong espasyo— usa ka square foot ang matag piso. Mogamit og mantalaan isip hanig kun bedding sulod sa pipila ka adlaw. Dili angay mogamit og plastic sheet tungod kay dili kini makatuhop sa kaumog sa iti. Human sa pipila ka adlaw, ang hanig mahimo nang pulihan og preskong pakpak sa humay o labing maayo nga carbonized rice husk.

Ang brooding area angay nga matagan-an og kainit aron dili tugnawon ang mga piso. Ang tinubdan sa kainit mahimong bombilya, LPG o uling. Sa paggamit og bombilya, si Dr. Itchon mirekomendar nga usa ka watt ang itagana matag piso. Ang 100-watt nga bombilya maayo na kaayo sa 100 ka piso. Apan ang bombilya angay nga ipahimutang sa hustong gihabogon. Kon kini mapahimutang nga sobra ang katas-on, ang kainit mahimong dili na paigo. Sayon ra kaayong masayran kon sakto ang namugna nga kainit. Ang mga piso dili magtapok sa ubos sa nagsiga nga bombilya.

Kon ang piso bag-o lang miabot gikan sa suplayer, pananglitan ang Solraya’s Sunshine Chicken gikan sa Manila, ayaw dayon sila hatagig pagkaon. Hatagi lag hinlo nga tubig nga gisagolan og usa ka kutsaritang brown sugar. Kini magpahiuli sa tubig nga nawala sa ilang lawas. Human sa pipila ka oras, mahimo na silang patuktokon og chick booster. Dili sila patuktokon og bugas sahi sa gibuhat sa usa ka kostumer ni Dr. Rey Itchon. Usa kini ka dakong sayop. Ang mga piso dili pa makatunaw sa lusok sa bugas, ug gawas niini, wala kiniy igong nutrina.

Si Andry Lim, usa ka natural farming practitioner kinsa namuhi usab og free-range chickens sa Davao City, magsahog og dahon sa kawayan nga pino ang pagkatadtad ngadto sa iyang feeds sa unang mga adlaw sa pagpakaon. Matod niya, nga sa nasinati sa natural farming enthusiasts sa Korea, ang dahon sa kawayan makatabang pagpalig-on sa tinai sa mga piso. Kini makapahigayon sa mga piso nga makatunaw ug makasuhop og dugang mga nutrina. Busa ang mga piso paspas nga motubo.

Human sa 21 ka adlaw, ang mga piso hingpit nang matugkan og balhibo ug mahimo nang buhian gikan sa brooding house. Andam na sila mangaykay sa ilang palibot. Ang lugar nga ilang kabuhian mahimong kinoral diin dunay mga sagbot nga ilang makaon. Mahimo usab nga sila saboran og commercial feed aron masuplementohan ang mga sagbot ug mga insekto nga makaon sa ilang palibot. Maghatag kini nilag kahigayonan nga daling managko.

Pag-abot sa 49 ngadto sa 60 ka adlaw gikan sa pagkapiso, mahimo na silang ihawon. Motimbang na silag sobra sa usa ka kilo. Ang pagbaligya sa mga ihawonon magdepende sa target nga merkado. Dunay mga kustomer nga gustog usa ka kilo nga manok sama sa mga nanagpatigayon og “lechon manok”. Duna say uban nga gusto og jumbo size. Ang mga manok gibuhi hangtod sa 85 ka adlaw aron sila makaabot og 2.5 ka kilo matag usa. Ang uban usab magbuhi niinig sobra sa usa ka tuig tungod kay gusto nila nga makita nga motubo nga dako kaayo. Hinuon, kini angay lang sa mga hobbyist. Apan dili haom alang sa komersiyal nga pagpamuhi tungod kay ang mga manok mokonsumo nag sobra pa sa bili sa ilang karne. Hinuon, iya man sa namuhi ang kataposang desisyon.

Kon gikoral sila sa usa ka dapit, mahimong patuboan sa ubang dapit og berdeng mga tanom o sagbot unya putlon lang ug dad-on ngadto sa mga manok. Kini nag-apil na sa Napier grass, ipil-ipil, madre de agua, green corn stover, legumes ug uban pang susama.
Kon dunay igo nga lugar, ang pipila ka kinoral nga may mga sagbot mahimong kapangaykayan sa mga manok on rotation basis. Niining paagiha, ang mga sagbot may panahon nga makarekober. Ang pukot usa ka praktikal nga materyal sa pagkoral sa mga manok nga binuhian. Ang yanong balay-balay ang gikinahanglan. Ang estruktura mahimong atopan og sin o mahimong nipa o kugon. Dinhi sila mamahulay sa gabii ug kon magdaot ang panahon. Ang balay-balay mahimong butangan og preskong rice hull o carbonized rice hull. Ang balay-balay mahimong bungbongan og yanong mga materyal nga makahatag og igong bentilasyon. Hinuon, daghan kitag nakit-an nga balay-balay nga walay bungbong o ali sa kilid.

Ang hinlo nga mainom nga tubig mahinungdanon usab sa pagpamuhi og free-range chickens. Ang waterers apil na ang feeding troughs angay nga hinloan matag adlaw. Ang mga bakterya ug uban pang delikadong mga organismo manimuyo sa hugaw nga kondisyon ug kini makabalda sa pagtubo sa mga manok. Aron malig-on ang immune system sa mga manok, si Dr. Itchon mirekomendar sa pagbakuna sa mga piso og B1B1 sa ikapito nga adlaw ug B1 Lasota strain sa ika-14 nga adlaw. Kini makapanalipod kanila gikan sa mga sakit. Ang mga bakuna mahimong isagol sa mainom nga tubig.

Girekomendar usab niini ang pagdugang og Biolyte, usa ka pormulasyon sa mga bitamina, mineral ug beneficial microorganisms nga naugmad ni Dr. Rene Sumaoang sa Novatech Agri-Food Industries. Tungod sa nausbaw nga immune system, ang mga manok labing makasugakod sa mga sakit ug ubang pagkahapo.

Kon sa higayon nga ang mga manok maigo sa daotan nga panahon sama sa sobrang pag-ulan ug sila magkasakit sama sa sip-on, dunay epektibong remedyo nga dali rang mahimo. Si Rafael Onggona sa Dakbayan sa Davao, bag-o lang namuhi og Sunshine chickens, mibutyag nga ang iyang mga manok nga naapektohan sa kusog nga pag-ulan nagkasakit og sip-on. Ang iyang gibuhat mao ang paghatag og virgin coconut oil sa mga manok gamit ang dropper. Gihatagan niyag usa ka kutsarita sa VCO ang matag usa ka manok. Ug sama sa usa ka milagro, matod niya, ang gisip-on niyang mga manok naulian ug nawala ang sip-on sa misunod nga adlaw.

Sulayi karon ang girekomendar ni Dr. Rey Itchon sa pagpamuhi nimo og free-range chicken. Malipay ka gyod kay kining tanan nasulayan na ug epektibo.

(Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya)

RAMIRO PANGANIBAN
Seaweed Production
Sorsogon

Ang kahimuot sa pagpananom og guso

Si Ramiro Panganiban, usa sa malamposong mag-uuma-tig-abag sa nagbase sa komunidad nga Participatory Action Research (CPAR) sa “Seaweeds Showcase Project” sa Pilar, Sorsogon, miingon nga ang iyang malamposong pangarasti nagsugod lang sa ordinaryong kuryosidad.

Si Ramiro, nakahinumdom nga sa wa pa siya mahilambigit sa pagpananom og guso, nalingaw siya sa panagat nga palutaw, diin kini, maoy gikuhaan niya sa inadlawng panginahanglan sa iyang pamilya sa igo-igo lang nga kita. Gikan sa iyang kaubanang mananagat, nabatian niya ang potensiyal sa pagpananom og guso ug ang nagtubo nga gidaghanon sa mga mananagat nga nahingag niini. Nabatian sab niya ang proyekto sa LGU bahin sa guso.

“Ako lang ning gisuwayan, uban ang paglaom nga mokitag diyotay,” mahimut-ong sugid ni Ramiro.

Gisugdan niya ang pagtanom og guso sa 2003. Ug unya, nahimo siyang mag-uuma-tig-abag sa proyekto sa CPAR nga gipatuman sa Bureau of Agricultural Research (BAR) uban sa Bureau of Fisheries and Aquatic Resources (BFAR) Region 5, sa Sorsogon State College (SSC), ug ang Local nga Kagamhanan sa Pilar (LGU).

Si Ramiro natudlo nga tsirman sa Seaweeds Farmers and Traders Association (SFTA) sa Dao, Pilar, Sorsogon, nga gilangkoban sa mga mag-uuma og guso sa 11 ka daplig-dagat nga kabarangayan sa Pilar.

Ingon nga mag-uuma-tig-abag, si Ramiro gihatagan og materyal alang sa pagpananom og guso sama sa straw, pisi, bangka, ug 15 kilos nga binhi sa guso aron makasugod.

Alang kang Ramiro, ang dugang kita nga madala sa balay alang sa iyang pamilya maoy sinugdanan niyang motibasyon sa paghilambigit niya sa pagpananom og guso, ang iyang pagtuo sa potensiyal niini sa pag-usab sa mga kinabuhi sa kaubanan niyang mananagat ikaduha lamang. Wa siya masayod sa estadistika sa pagpananom og guso apan husto siya sa iyang pamaagi.

Sa Pilar, ang kasagarang gikultibar mao ang matang sa guso nga Kappaphycus alvarezii (nasayran kaniadto nga Euchema cottonii), tungod sa pagka halinon niini ug taas og panginahanglan.

Sa dihang gipakisayran sa mga benepisyo nga nakuha ni Ramiro gikan sa pagpananom og guso, sayag siyang miingon, “Ah, daghan!” Sulod lang sa tulo ka tuig, gawas sa bangka ug materyales nga iyang nakuha ingon nga mag-uuma-tig-abag, ang iyang kita miusbaw.

Ang gidaghanon sa produksiyon sa usa ka pag-ani moabot og 4,200 kilos nga preskong guso (600 kilos inigkauga). Ang iyang kaugalingong tamnanan, nga may sukod nga 50 metro kuwadrado, makahimo pagprodyus og 900 kilos nga preskong guso. Sa maong kita, nakahimo siya pagpatungha sa iyang tulo ka anak.

Sanglit si Nong Ramiro matinud-anong sakop man sa SFTA, ang pagpresyo sa iyang abot dili suliran. Ang Asosasyon nag-alagad isip seguradong merkado alang niya ug sa ubang sakop.

Sama sa ubang paningkamot, nasugatan sab ni Ramiro ang pipila ka suliran, kasagaran may relasyon sa panahon. Sa 2005, pananglitan, ang iyang kita mitibugsok ngadto sa P3,000 matag ani sa 800 kilos nga preskong guso.

Bisan tuod kon ang pagpananom og guso dili hasol kon pagmintinar ang hisgotan, si Ramiro miingon nga usahay malisod alang niya tungod kay siya man ang nagbuhat sa tanan gikan sa pagtanom hangtod sa pag-ani. Iyang limpiyohan ang pisi matag 3 ka adlaw ug itumod sab niya ang ani sa merkado.

Si Ramiro nagtuo sa panultihon, “Kon way kasakit, way ganansiya,” ug midugang nga sa matag paningkamot, ang usa magmapinaaboton aron makakab-ot sa gitinguha. Ang mahinungdanon, matod niya, nga ang tawo makakat-on sa kasinatian. Sa dihang gipangutana kon siya manananom na lang bag guso sa tibuok niyang kinabuhi, mitubag siya og makapahikurat nga “Oo, tungod kay dako kog pagtuo sa guso.”

Mga Tip:

• Tungod kay ang ilang guso gitikad man sa mabaw nga bahin sa dagat, ang kausaban sa kaparat sa tubig gikinahanglan sab nga bantayan tungod kay makaapekto kini sa kalidad sa ani.

JUSTINO & JULIE ARBOLEDA
Juboken Enterprises
Albay

Gikan sa mga biya ngadto sa kaadunahan

Himoa ang mga biya ngadto sa mapuslanon, biodegradable nga mga produkto nga makapanalipod sa kalikopan, paghatag sa gikinahanglang mga trabaho sa kabos nga mga mag-uuma sa iyang pinuy-anang lalawigan ug saylo pa, mokita pag dugang tandi sa desenteng kita gikan sa nagatubo nga patigayon ug himoon ang Pilipinas nga mapasigarbohon. Si Engr. Justino R. Arboleda, nahimugso sa Guinobatan, Albay, nakahimo niining tanan ug labaw pa.

Ug kini nanghitabo tungod kay siya kanunay mang maayog rekord sa pag-eskuyla uban ang bachelor ug master’s degree sa Agricultural Engineering gikan sa Tokyo University ug doktorado gikan sa Tsukuba University, buot niya nga ugmaron ang iyang katakos ug moangat ang kahimtang sa liboan ka mga mag-uuma og lubi sa ilang lalawigan.

Ug atol nga siya nahilambigit sa usa ka pagtuon nga gipaluyohan sa Asian Development Bank aron pagpiho sa hinungdan sa kakabos sa Bicol nga siya nakamatikod og mga pamaagi aron himoon ang mga bunot, nga gipamiyaan lamang sa mga mag-uuma human nila lugita ang unod aron iproseso ingon nga lana, ngadto sa lanot nga pision ug dagmayon ngadto sa lig-ong mga banig nga epektibo kaayo nga pangpugong sa nangabanlas nga yuta.

Hinunoa, ang iyang “coconet” wala dihadiha mokita. Ang mga ahensiya sa kagamhanan ug mga pribadong buhatan nga iyang giduol nagduhaduha sa pagpaluyo sa iyang plano, nga matod pa, risgo kaayo. Ang pagsalikway mao lamay nakahimo kang Arboleda nga mohimo og dakong layat gikan sa pagka dekano sa College of Agriculture sa Bicol University ngadto sa pamatigayon. Ug mao nga sa 1995, uban sa iyang kapikas nga si Julie, usa ka biologist ug magtutudlo, ilang gimugna ang Juboken Enterprises.

Dihadiha ilang gipalambo ang ilang materyal alang sa pangpugong sa pagkabanlas sa yuta nga lanot sa lubi ug ning bag-o lang nga ang ilang talagsaong produkto nakataga sa atensiyon sa gawas sa nasod nga nangita og pamaagi aron mapugngan ang kalikopanong pagkaguba sa mga tampi sa suba, baybayon, ug kabakildan.

Matod ni Arboleda, ang ilang coconet, diin karon gitawag og geotextiles, labing maayo sa pagkontrolar sa pagkabanlas tungod kay kini mosunop man og tubig, mopugong sa tubig, mopugong sa pagkaanod sa yuta panahon sa ting-ulan ug makapatabunok sab kini sa yuta alang sa pagpatubo sa mga tanom. Sayon ra sab kining gam-on ug maayo sang panginabuhian sa mga mag-uuma og lubi nga manguha sa lanot sa bunot ug magdagmay niini aron makahimo sa geotextile.

Ang Departamento sa Agrikultura, pinaagi sa Philippine Coconut Authority, mitabang sa pagbaligya sa ilang mga produkto. Sukad sa 2000, kanunay silang nanambong og trade fairs nga giorganisar sa PCA.

Dili pa dugay nga ang geotextile sa Juboken nakakuha sa pag-ila nga sibo kanila, ang labing prestihiyoso niini mao ang pagdaog sa tigi sa unang ganti sa First World Challenge nga gipaluyohan sa BBC World Television sa London kaniadtong 2005.

Apan alang kang Arboleda, ang labing maayong ganti mao ang pagtabang sa kababayen-an ug mga mag-uuma sa lubi ug pagpakatap sa kinatas-ang produkto nga mapagarbohon gikan sa Bicol, Pilipinas.

Mga Tip:

• Kinahanglan nga adunay pasensiya, ang pagpailob ug paningkamot. “Ang pamatigayon dili dula. Hatagan kini og pagtagad. Ang teknikal nga kaalam gikinahanglan usab. Si Ginong Arboleda usa ka enhinyero, busa wa kamiy suliran kon bahin na sa pag-ayo sa mga makina ug pag-atiman niini,” hinugilon sa iyang asawa.

JONEL PADILLA
Dairy Production
Laguna

Mag-uumang Ilonggo Milampos sa Pagsanjan, Laguna

Unsay gihimo sa usa ka Ilonggong mag-uuma sa Pagsanjan, Laguna diin ang matikad nga uma nihit kaayo? Ang usa makapangutana niini sa unang higayon nga iyang ikahibalag si Jonel Padilla, nga nagagikan sa Dakbayan sa Bacolod sa Negros Occidental.

Niining tanan, ingon sa dili katuohan nga ang usa ka tawo nga gikan sa lalawigan nga dunay halapad nga kaumahan manguma na hinuon sa tiilan sa kabukiran sa Sierra Madre.

Apan ang kapalaran nagdala kaniya sa Pagsanjan sa 1987.

Matod niya, iyang gibulgar ang giingon niyang “anomaliya” sa ahensiya sa kagamhanan sa Negros Occidental diin siya nangawani ingon nga teknisyan sa panghayopan sukad sa 1975. Ug tungod sa iyang pagbulhot sa sirbato, diriyot siya mamatay sa kamot sa binayrang mga mamumuno.

Aron makalingkawas sa nagtinguha sa iyang kinabuhi, iyang gibiyaan ang pinalanggang dakbayan ug gidala ang iyang banay sa Manila diin atua usab ang iyang igsoong babaye. Maayong mga butang ang gitagana kaniya, sanglit gikahimamat niya ang paisanong Ilonggo gikan sa Bacolod kinsa nagpuyo na usab sa Pagsanjan.

Gikan sa iyang kailang Ilonggo, iyang nasayran nga dunay 8,000 metro kuwadradong propedad nga ibaligyaay sa usa sa mga barangay. Miadto siya aron pagsusi ug iyang nasayran nga ang Pagsanjan maabiabihon kaayo tungod sa maayong kahimtang sa kahusay ug kalinaw segun sa nakita niyang presensiya sa mga turistang Caucasian.

Gihatagan siyag salapi sa iyang igsoong babaye aron mapalit ang propedad, ug kini maoy nakapasugod sa iyang pamilya sa bag-ong kinabuhi.

Dihadiha, human makapahiluna sa Pagsanjan, gisugdan niyag ugmad ang propedad ngadto sa usa ka bungahoyan. Nananom siyag saging, rambutan, santol, kaymito, manga ug kahil, aron pagdugang sa tinanom na daang kalubihan.

Mikompesal si Jonel nga sukad niadtong gamay pa siya, buot na niyang mamuhi og hayopan. Wa madugay, nakat-on siya unsaon paggatas sa baka. Sama sa karaang panultihon, kadali rang makakat-on ang usa kon siya modedikar sa iyang kasingkasing ug kalag niini.

Ang bakahan para panggatas padayon sa pagpanganak, apan si Jonel napugos sa pagbaligya sa mga nati aron matubag ang panginahanglan sa kolehiyo sa iyang upat ka anak nga sa pagkakaron nakapanarbaho na. Sa among pagpakighinabi kaniya, duha na lang ka buok baka ang nahabilin.

Apan kana wa magpasabot nga ang iyang hilig sa pamuhi og baka mimenos. Gani, mas misamot pa man kinig kalig-on kay siya aduna nay ubay-ubayng panggatas nga mga Murrah buffalo, nga matod niya mas daghan og gatas tandi sa panggatas nga baka. Sa tuig 2000 nakakuha siyag duha ka Murrah buffalo gikan sa pinasahing modyul sa PCC [Philippine Carabao Center] sa UPLB. Pagkasunod tuig, nakakuha na usab siyag tulo ka Bulgarian Murrah buffalo gikan sa dairy module program sa PCC.

Uban sa pipila ka gatasan nga dungan nga gikuhaag gatas, si Jonel desenteng mikita gikan sa gatas sa kabaw. Sulod sa 14 ka buwan (gawas lang sa Nobiyembre 2005 diin wala silay koleksiyon) ang kinatibuk-an niyang produksiyon nga 5,616.4 litros nga gatas nakahatag niyag makaikag nga kita.

Gani, ang tinuig nga kita sa kadaghanang agriculturist nga nag-alagad sa kagamhanan halayo ra kaayo sa kita ni Jonel. Sa tinuod lang, napamatud-an niyang husto ang iyang desisyon nga mopahimulos sa sayong pagretiro sa edad nga 60, aron mokonsentrar sa iyang bungahoyan ug panghayopan.

Sa pagkakaron, si Jonel mipalapad sa iyang panghayopan pinaagi sa 16 ka kabawng gatasan. Usa ka tigproseso sa puting keso sa kabisera sa Laguna, Sta. Cruz, mokuha sa gatas gikan sa iyang umahan ug bayran kinig P40 matag litro. Ang way kaluyang paningkamot ni Jonel sa pagprodyus og gatas alang sa industriya sa cottage cheese sa Laguna sa milabayng katuigan wala molabay nga wa mamatikdi.

Gani, si Jonel usa sa pipila ka gradwado sa agrikultura, nga malamposong migamit sa teyoriya ngadto sa tinuod nga pagbansay alang sa kaugalingong kaayohan, ug sa samang higayon, nakatabang sa paghatag og pagkaon sa nagatubong populasyon sa nasod.


Mga Tip:

• Tukora una ang puy-anan, tinubdan sa tubig, ug sibsibanan sa mga kabaw.

DARWIN TINASAS
Goat Raising
Davao City

Usa ka seaman ang nakakaplag sa iyang kapalaran sa panguma

Para sa kasagarang mga Pinoy, ang pagpangawani sa ubang nasod mao ray paagi aron mokita og dugang ug makahatag sa ilang pamilya og maayong kaugmaon. Si Darwin Tinasas usa sa mga mituo, diin maoy hinungdan nganong siya misunod sa tunob sa iyang amahan, kinsa usa ka master mariner, ug nagtrabaho og duha ka tuig isip seaman.

Apan bisan siya maayo og kita, nangita siya og lain pa, ug ang iyang pagpangita sa katagbawan midala kaniyag balik sa lima-ka-ektaryang propedad sa iyang pamilya sa Balengaeng, Tugbok District, Dakbayan sa Davao.

Wala siyay maayong agi sa pagsugod tungod kay dili man kaayo produktibo ang umahan. Ug aron siya mokita og igo, nakahukom siya pagpasanay og kanding.

“Ang pagpasanay og kanding dili kaayo mahal tungod kay sila mabuhi man lang sa sagbot,” matod niya. Labaw pa niini, adunay maayong panginahanglan sa karne sa kanding tungod sa ubay-ubay nga populasyon sa mga Muslim nga dili mangaon og karne sa baboy ug nagsalig lang sa karne sa kanding sa ilang panginahanglan sa protina.

Ug aron pagsangkap sa kaugalingon sa tukmang kahibalo nga molampos ang iyang patigayon, nangayo siyag panabang sa Davao City Veterinary Office ug sa Departamento sa Agrikultura. Mitambong siya og mga seminar ug bansay-bansay sa produksiyon sa gagmayng mga mananap, ug nangita siyag mga teknolohiya nga makapausbaw sa iyang binuhi nga Anglo Nubian nga mga kanding.

Si Tinasas nagsugod sa 10 lamang apan karon, nagbantay na siyag 30 ka de kalidad nga hayop ug ang kalidad sa iyang kanding milambo. Mipalapad usab siya sa iyang pagpamaligya og kanding ngadto sa buot nga mokita sa pagpasanay og kanding. Ang iyang mga kanding makita sa mga umahan sa Luzon ug Kabisay-an.

Iyang gidasig ang uban nga mosulod sa pagpamuhi og kanding, pinaagi sa pag-ingon nga maayo kining tinubdan sa kita alang niadtong gagmay lag yuta. Segun kang Tinasas, ang usa ka mag-uuma mokita og hangtod sa P150,000 kada buwan sa 30 ka ulo lamang. Ang mga mag-uuma makapili sa matang sa kanding nga nailhan sa isip alang sa karne o gatas. Ang para panggatas nga kanding makasuplay og 2-3 ka litrong gatas matag adlaw sa kantidad nga P30.

“Kon ikaw adunay duha kun kapin pang kanding, igo na kaayo kini aron pag-abag sa pagpatubo sa kita sa pamilya,” matod ni Tinasas.

Sa tinguha nga padak-an pa ang kita sa iyang umahan, misuway usab si Tinasas sa pagpananom og tag-as og bili nga mga tanom ug humay. Nagtanom siyag 50 ka duryan (Puyat nga matang), diin iyang gipang-abonohan og biya sa kanding. Sikbit sa iyang umahan, aduna usay punong si Tinasas diin siya namuhi og Aprikano nga pantat (catfish). Iyang anihon ang pantat matag tulo ka buwan. Sa laing luna, aduna siyay duha-ka-ektaryang kabaskan.

Si Tinasas nakakab-ot og mas makataronganong ganansiya sa iyang pamuhunan ug kini iyang gigamit sa pagpalapad sa iyang umahan. Nakapalit siyag traktora, gamayng trak, incubator, ug ingon man nakapatukod og kongreto ug modernong balay-umahan. Matod ni Tinasas nga tungod sa iyang kalamposan sa panguma, wa siya magmahay sa iyang pagbiya sa maayong saad sa panarbaho isip seaman tungod sa iyang paningkamot sa panguma.

Sa 2007, gisugdan niya ang paghatag og dugang pagpakabili sa iyang gatas sa kanding. Gisuwayan niya ang pagproseso og puti nga keso ug sabon ginamit ang gatas sa kanding. Sa umaabot nga katuigan, nangindahay siya nga maoy mahimong kinatas-ang prodyuser og mga produktong inantigo. Ang mga produkto ihatod sa katindahanan, lulinghayawan/pang-adlaw nga spa sa Metro Manila.

Ang iyang lima-ka-ektaryang umahan, diin iyang gisugdan pagpalambo sa gagmayng matang sa hayopan, mao na karoy garbo sa linangkob nga panguma diin ang payag sa kanding, punong, tamnanan sa duryan ug basakan maayong pagkaatiman.

Iyang napamatud-an nga ang pagpangita og lunhawng laguna wa magpasabot nga molangyaw sa layong dapit. Usahay, anaa lang kini sa imong nataran.


Mga Tip

• Palamboa ang imong laguna walo ka buwan sa di pa mopalit og kanding.
• Pagpangolekta og sagbot alang sa pasibsiban. Laing rason nganong himsog ang iyang mga kanding mao ang matang sa pagkaon nga iyang gilawog kanila. Aduna siyay daghang masibsib nga makahatag sa gikinahanglang nutrisyon sa mga hayop. Sa pagkakaron, aduna siyay napulo ka matang sa masibsib gikan sa lainlaing bahin sa nasod ug gawas. Naglangkob kini sa: Setaria, Atratum, Paspalom, Native Napier, Florida Napier, Guatemala, Kornivia, Ratun Maize, ug Tully.
• “Ang mga bisita sa akong umahan mahikugang inigkasayod nga samtang ang ubang mag-uuma naggahin og salapi alang sa herbisidyo aron lang mapuo ang mga sagbot, sa akong bahin, akong gituyo ang pagkultibar kanila sa akong umahan. Ang mas nakapakugang pa nila mao kanang inigkasayod nga kini mamahimong kuwarta.”

AVELINO LOMBOY
Grapes and Guapple Production
La Union

Prutas sa Kalamposan

Kon mokaon og ubas, lagmit dili ka maghunahuna nga kini gipatubo sa lokal nga umahan. Kini hangtod nga ikaw makaduaw sa usa ka lungsod nga gitawag og Bauang sa La Union nga ikaw mahingangha sa kamatuoran nga aduna gayod diay lokal nga ubasan nga giatiman sa mga mag-uumang Pilipinhon, ug kini tungod kay usa ka tawo ang unang misuway niini.

Kaniadto, si Avelino Lomboy ug ang iyang kapikas nga si Consolacion misuway og lainlaing patigayon sa pananom aron pagpangita sa ilang tingusbawan. Hinunoa, wala gayod sila makontento sa paningkamot nga nagbunga lamang og diyotayng ganansiya. Walay pagkaluba sa iyang pangandoy, gidawat ni Avelino ang sugyot sa usa ka higala nga suwayan ang pagtanom og ubas.



Nagsugod siya pinaagi sa kawhaan ka igtatanom gikan sa Sugbo sa 1970’s, si Avelino naghimo og kaugalingong panukiduki aron kat-onon ang teknolohiya sa viticulture kun pagpatubo og ubas sa kaugalingong nataran sa La Union. “Sa dihang nakahukom ko nga kat-onon ang pagpananom og ubas, ako kining giisip nga lingaw-lingaw lang tungod kay wa man ko masayod kon kini mosalir,” matod ni Lomboy.

Sa nagtan-aw siya sa iyang ubasan nga namunga na, misugod usab pagtubo ang dakong tinguha nga ipadayon sa iyang dapit-natawhan ug nasaksihan ang maayo niining potensiyal. Aron palamboon ang iyang binhi, miimportar siya og semilya gikan sa California ug gipalapdan ang iyang dapit-tamnanan. Sa paghinapos sa 1980’s, ang ubasan ni Lomboy mikanap bisan ngadto na Nueva Ecija ug Iloilo, uban ang kinatibuk-ang gidak-on sa yuta nga 25 ektaryas.

Sa paghinandas sa iyang produksiyon sa ubas, makaani siyag dul-an 2,000 kilos matag adlaw panahon sa ting-ani, kasagaran sa Disyembre. Niining panahona, ang La Union nakakuha nag kabantog ingon nga tigpasanay og ubas kay si Lomboy mipakatap man sa teknolohiya ug midasig sa iyang mga silingan aron mosulod sa mabungahong kalihokan sa teknolohiya sa panguma. Usab, ang merkado sa iyang ubas nakaabot sa kaulohan, diin adunay dakong panginahanglan sa iyang abot.

Sa pagkakaron, siya girespetohan sa dako niyang natampo sa patigayon sa panguma ug nakadawat og daghang pag-ila, gikan sa pagka pinalista sa pagkaplag sa Ten Outstanding Young Men hangtod sa rehiyonal nga Gawad Saka Awardee nga gihatag sa Departamento sa Agrikultura. “Niining akong edad ug ang katawhay sa akong banay tungod sa akong mga kalamposan sa patigayon sa panguma, wa na koy angay pang pamatud-an. Apan padayon pa kong mipahat sa akong mga kaalam aron pagtabang sa mga komunidad libot nako aron makapahimulos sa panguma,” matod ni Lomboy.

Bisan kon ang tanan nilang mga anak nahimong malamposong propesyonal sa ilang napiling mga natad, ang magtiayong Lomboy nagpadayon sa pag-alima sa ilang gugma sa panguma pinaagi sa paghimo sa ilang umahan nga mabungahon dili lang sa ubas kondili sa uban pang tanom nga tag-as og kalidad, sama sa guapple (matang sa bayabas nga dagko og bunga. Gani, nailhan na usab sila isip kinadak-ang mag-uuma sa guapple sa rehiyon sa Ilocos.

Ingon sa wala nay makapugong kang Avelino sa pagpanguna sa patigayon sa panguma sanglit ang sunod niyang laraw gisugdan na usab — ang pagtukod og processing center dinha mismo sa iyang umahan sa iyang ani sa guapple.

Mga Tip:

Sa dihang siya gipangutana kon nganong ang iyang bana milampos sa pagpananom og ubas sa ilang lokalidad, si Consolacion miingon nga ang iyang bana adunay putli nga gugma sa panguma ug nagkat-on sa bag-ong mga butang ug misuway kon unsaon kini nga magmalamposon. “Si Mr. Lomboy kanunay buot moeksperimento ug kanunayng buot mokat-on gikan sa wala. Apan bisan pa niini, ang iyang pagka mainantoson sa panguma maoy nakapahimo sa among negosyo nga malamposon. Kon siya wala pa lang mahigugma sa iyang gibuhat, wa unta mi molampos,” matod niya.

PRECIOSA MATURAN
Alyana Commercial
Negros Oriental

Aron pagsusi sa imong katakos, magsugod kag pangitag kaayohan sa kinabuhi. Tingali kining tipaka sa kaalam nahakulit sa sayong bahin sa kinabuhi ni Preciosa Maturan ug busa siya nakahimo pag-abaga sa lainlaing papel, karera, pamasin sa patigayon nga malamposon.

Sa dihang si Preciosa Maturan nahimong chemical engineer ug nakamatikod nga mituhop sa kaugalingon ang intrikasya sa pananom og tubo ug pagproseso diha sa intosan nga iyang gipamuohan sa 1977, tataw kaayo nga siya wala mahitakda nga mahimong ginapos sa makapuol nga regular nga pangawani. Tipik sa iyang kredensiyal mao ang kasinatian isip magtutudlo sa Matematika sa Unibersidad sa San Carlos City ug tigrepaso sa board exams sa Chemical Engineer.

Sa dihang naminyo siya, gisugdan niya ang kaugalingong pangarasti sa panguma og tubo pinaagi sa gamayng luna nga nasunod niya sa iyang mga ginikanan sa ilang pinuy-anang lungsod sa Dakbayan sa Bayawan, Negros Oriental. “Gawas sa mga butang nga ako nang nakat-onan sa akong pagpanarbaho sa intosan, kanunay kong nangitag paagi sa pagpalambo sa akong katakos ug abilidad sa panguma. Nagtuon pa gani kog agrikultura sulod sa usa ka tuig sa usa ka lokal nga pang-estadong unibersidad aron makabaton pag dugang kahibalo,” asoy niya.

Kining maong way katagbawang kauhaw sa kaalam ug abilidad sa panguma maoy nakapahimo kang Maturan nga malamposon sa patigayon ilabi na sa produksiyon sa tubo ug sa ngadto-ngadto sa pagsuway sab sa pamuhig isda, panghayopan, ug uban pang tag-as og bili nga mga tanom sama sa mangga, saging, kape, utanon, ug goma.

“Kanunay kong masaligon sa pagsulod sa lainlaing patigayon sa panguma tungod kay nasayod man ko nga ang atong lokal nga kagamhanan ug uban pang ahensiya sama sa Departamento sa Agrikultura andam kanunay sa pagtabang sa interesadong mga tawo nga sama nako,” matod niya.

Matod ni Maturan nga pipila sa nahatag kaniyang dihadiha nga tabang gikan sa DA naglakip sa bag-ong matang sa semilya sa tanom, sertipikadong mga binhi, organikong abono sama sa vermiculture, ug teknolohiya sa panguma. Ang konsultasyon sa labing bag-ong teknolohiya sa pagtanom og tubo uban sa Sugar Regulatory Administration sa samang higayon nakatabang kaniya sa pagpakubos sa gasto sa iyang produksiyon.

Tungod sa inobasyon ug pagsagop sa mga teknolohiya, si Maturan nakaprodyus og kapin sa 120Lkg matag ektarya sa 2005-2006 tandi sa mill district’s average nga 95.86 Lkg lamang matag ektarya.

Si Maturan aktibo sa promosyon sa mga programa sa agrikultura ug pamuhig isda sa lalawigan pinaagi sa iyang pagpakiglambigit sa LGU ingon man sa kalihokan sa kooperatiba. Pinaagi sa iyang pagpangulo, ang Tolong Multi-Purpose Cooperative, nga sa kasamtangan adunay 2,384 ka sakop, nahimong Mananaog Rehiyonal sa Gawad Pitak sa Landbank ug usa sa lima ka pinalista sa Coop LGU Partnership Award sa nasodnong lebel.

Ang iyang talagsaong kalamposan sa pagpausbaw sa produksiyon ug ganansiya sa panguma og tubo pinaagi sa pagsagop sa binag-ong mga teknolohiya sa samang higayon maoy nakapahimo niyang National Gawad Saka Awardee sa DA ingon nga Outstanding Sugarcane Farmer sa 2008. Dugang niini, aktibo usab siyang misalmot ingon nga opisyal ug sakop sa lainlaing asosasyon sa manananom og tubo sama sa Confederation of Sugar Producers in the Philippines.

Dili ikatingala nga ang iyang mga kalamposan sa panguma og tubo, pagbaligya niini, ug linangkob nga panguma ug ang iyang kasibot pagpahat sa iyang mga panalangin ug kahibalo nakapahimo niyang dinayeg ug respetado sa mga tawo ilabi na sa Negros Oriental. Wala niya kumkoma ang iyang kalamposan ug siya milantaw sab sa iyang mga silingan. Pananglit, mihatag siyag libreng pagtuon sa mga anak sa iyang mga kawani ug mamumuo. Mihatag usab siyag tabang sa panginabuhian sa pagpamuhig baboy, kanding, ug baka ug abag pinansiyal alang sa pamuhunan sa uma sa mga benepisyaryo sa Comprehensive Agrarian Reform Program.


Mga Tip:

Gawas sa paghigugma sa buhat, si Maturan nagtuo nga ang maayong relasyon ngadto sa iyang mga mamumuo ug kawani mao ang labing mahinungdanong yawe sa iyang kalamposan sa pamatigayon sa panguma. “Kon walay maayong relasyon, walay debosyon gikan sa mga trabahante. Kon way debosyon, dili ka makasalig nila. Mahinungdanon nga makasalig ka sa imong mga trabahante ug sa samang higayon nga sila misalig sab kanimo. Kon ikaw miasenso, sila usab angay nga moasenso,” matod niya.

ANTONIO BAGAOISAN
Off-season Tamato Production
Ilocos Norte

Ang pinuy-anan maoy dapit diin anaa ang kasingkasing, maoy sagad igasulti. Apan sa kaso ni Antonio Bagaoisan sa Batac, Ilocos Norte, ang pinuy-anan mao usab ang dapit diin anaa ang suwerte.

Si Bagaoisan, hinunoa, milatas og taas nga ruta balik sa iyang lungsod nga pinuy-anan.

Natawo siya sa Batac apan didto magdako sa Cabatuan, Isabela diin ang iyang mga ginikanan nahipadpad aron pagkaplag og maayong kapalaran sa pagpananom og humay ug mais. Nakakuha siyag degree sa accounting ug midesidir sa pagpahimulos niini sa maayong kapuslanan pinaagi sa pagbukas og usa ka travel agency sa Manila niadtong 1992. Ang maong pagsulay, sa kaway palad, milungtad lamag duha ka tuig.


Sa paghunahuna nga mas maayo pag mobalik siya sa pagpananom, siya uban sa iyang asawa mipauli sa yutawhan niini sa Benguet aron pagprodyus og baguio beans. Ang suliran sa langyab nga pagsaka-kanaog sa mga presyo, hinunoa, nakapugos sa magtiayon sa pag-undang.

Sa una, namalik sila sa Manila aron pagsugod na usab og laing negosyo nga makasuportar sa nagkadako nga pamilya. Apan kadto, sa gihapon, wala molampos. Sa kataposan, minghukom sila sa pagsulay na usab sa panguma, ning tungora didto na sa dapit sa mga Bagaoisan sa Batac.

Ang una nilang misyon sa pamatigayon niadtong tuig 2000 mao ang paglukat sa ilang yuta nga naprenda sa ilang mga ginikanan ngadto sa ilang paryente sa paghalin nila ngadto sa Isabela. Dayon gitun-an nila kon unsaon sa pagpatabunok og balik sa napansil nang yuta.

Ang una nilang gitanom mao ang kalabasa ug string beans tungod kay kini dili kaayo dakog gasto ug sayon usab patuboon. Ang kita, hinuon, dili usab kaayo dako.

Unya kalit mitungha ang suwerte, nakadungog siyag testimonyo sa radyo sa usa pod ka mag-uuma kon giunsa niini pagkitag P30,000 gikan sa pag-anig off-season nga kamatis.

Dinasig sa pagsulay niini, namuhunan siyag P10,000 ug nagtanom sa 700 metro- kuwadradong luna sa off-season nga barayti sa kamatis nga iyang nakuha sa Mariano Marcos State University, usa ka katambayayong sa Department of Agriculture.

Halos siya makatuo sa iyang dakong suwerte dihang sayon niyang nahipos ang P55,000 gikan sa iyang unang pag-ani.

“Nakombensir gyod ko nga ang kuwarta naa ra diay sa off-season tomato,” nakaingon siya.

Human sa pila ka tuig, iyang gipalapdan iyang luna ngadto sa pito ka ektarya. Kasagaran nga magsugod siyag pangani sa iyang kamatis sa hinapos sa bulan sa Agosto. Ang peak months niya mao ang Oktubre ngadto sa Disyembre diin moani siyag 300-400 ka kilo matag adlaw ug mahalin sa tag-P45 ngadto sa P50 kada kilo nga farm gate price.

Niini, panahon sa off-season, namatud-an ug nasuta niya ang hayahayng gross income nga mitala sa P19,000 ngadto sa P28,000 matag ektarya kada adlaw.

Ang kalamposan nga iyang namatud-an sa pagpananom og kamatis panahon sa off-season naghatod sa iyang umahan sa pagkapili niini isip show window diin sagad nga bisitahan sa state universities sa Rehiyon 1 sama sa halayo nang Bulacan.

Sa iyang personal nga kinitaan, nakapatungha siya sa iyang tulo ka anak-babaye, nakapalit og dugang yuta, bag-ong pick-up truck, ug nakapadako sa ilang balay.

Apan bisan pa ning maong mga panalangin, si Bagaoisan miingon nga dili pa siya takos sa mga lukong sa laurel. Ang pagtenel sa umahan sa pagka produktibo usa ka nagpadayon nga hagit.

Una, anaay mga dangan ug mga sakit nga mahimong modaot sa iyang mga tanom ug bagyo nga mohampak sa umahan. Sa pagkontrolar niini, nangonsulta siya sa mga agricultural technician ug tig-apilan sa Field Days sa Department of Agriculture aron pagkat-on sa tukmang mga teknolohiya sa pag-atiman sa iyang uma ug mga tanom. Sumala pa niya, ang pagka mainantoson maoy yawe sa pagtunhay taliwa sa dili malikayang mga panghitabo sama sa natural nga mga kalamidad nga kabahin na sa kinabuhi sa matag mag-uuma.

“Kon dali ka moangka, dili ka magmalamposon sa pagpanguma,” nagkanayon si Antonio. Mihinugilon siya nga sa miaging tuig, nagtanom siyag upat ka higayon nga gibagyo usab og kaupat.

Bisan pa, wala siya malusno kay nasayod siya nga ang pagpananom sa off-season maoy iyang maayong pamato samtang ang uban walay ikatumod sa merkado. Karong usa na ka optimistikong agribusiness entrepreneur, miingon siya nga aron pagseguro sa iyang kita sa tibuok tuig, mopasahi siya pinaagi sa pagtanom og paliya ug sikwa.

“Dili ka magkinahanglan og dakong luna sa yuta o dakong kapital. Kinahanglang maantigo ka lang mo-maximize pag-ayo sa imong resources,” matod niya.


Mga Tip
• Si Antonio nagsunod og staggered planting system gikan sa Hunyo ngadto sa Agosto. Magsabod siyag semilya sa Mayo alang sa unang hugna sa tamnanan nga tamnan pagka Hunyo. Iyang patuboon ang mga lawngon sa tray gikan sa 25 ngadto sa 28 ka adlaw. Migamit siyag kaugalingong soil media pinaagi sa pormula nga 50 porsentong carbonized rice hull, 25 porsentong organic commercial ug 25 porsentong compost nga iyang minugna sinunod sa teknolohiya sa mga Hapon.
• Ang kamatis itanom sa raised beds (kasagaran 6 pulgadas ngadto sa 1 ka tiil depende sa lokasyon) nga may gilapdon nga usa ka metro uban sa plastic mulch nga 0.75 between rows ug 0.5m between hills. Migamit siya og compost (1 kg/hill) ug 14-14-14 nga abono sa gidaghanon nga 20 gramos kada punoan. Usa lang ka lawngon ang iyang itanom matag buho ug sa pagsugod sa pagpamuwak, iyang panangtangan sa guwang nga mga dahon aron pagdugang sa aeration. Iya kining pagahimoon dungan usab sa pagpanghigot sa mga kamatis diha sa ilang katayan.

RAUL CARERAS
Sugarcane
Camarines Sur

Dili ang pagka mag-uuma maoy unang karerang gipili ni Raul Careras. Usa siya ka civil engineer ug gipahimuslan niya ang iyang bokasyon pinaagi sa pagpanawat og job contracts nga iyang masugatan.

Apan dihang ang iyang asawa mihangyo kaniya sa pag-resign aron pagtabang niini sa pagdumala sa agriculture business sa pamilya, si Careras midesidir sa pagsulay sa panguma.

Nadiskobrehan niya nga gaan ang iyang mga kamot sa pagpatubo og mga tanom. Gani, ang pagpanguma nahimo niyang full-time nga propesyon ug ang engineering jobs nahimo na lang niyang sideline.

Sa sinugdan, mitabang lang siya pagdumala sa umahan sa pamilya sa iyang asawa. Unya misugod siyag iyang kaugalingong pananom. Sa sinugdanan niadtong 1985, aduna lang siyay upat ka ektaryang gitamnan og mais. Nakamatikod sa maayong potensiyal sa mga tanom, diin gigamit isip pagkaon ug lawog sa hayopan, misugod siya pagpangabang og luna duol sa iyang gitikad.

Human sa halos 23 ka tuig sa pagpanguma, si Careras nagdumala na karon og kinatibuk-ang 200 ektaryas nga umahan. Nananom siyag mais para himoong feeds, diin ibaligya niya sa laing mga negosyante, mga tag-iya og poultry farm, ug mga nagbaboyan. Sa 1990, mientra sab siya sa piggery ug poultry operations. Human sa duha ka tuig, misulay siya pagpananom og tubo.

Karon ang katubhan ming-okupar na og 140 sa 200 ka ektaryang gipanag-iya ug giabangang yuta sa upat ka lungsod sa Camarines Sur. Ang nahibilin gitamnan niyag mais ug mga bungahoy, nga giatiman sa labing menos 100 ka trabahador. Ang gidaghanon sa iyang mga tawo mosaka ngadto sa 250 panahon sa ting-ani.

Apan kining tanan hapit mawala kaniya dihang ang iyang pananom naigo sa bagyong Rosing. Apan inay nga motagam, gipamunit ni Careras ang mga tipaka ug misugod pag-usab.

Aron paglikay sa dakong risgo sa bagyo nga kanunay moigo sa Camarines Sur, si Careras mihukom sa pagtamod og planting calendar ug pagdugang sa iyang kahibalo pinaagi sa pagpangonsulta sa mga eksperto sa Departamento sa Agrikultura.

Mangutana siya sa mga representatib sa DA kalabot sa bag-ong mga teknolohiya ug mga programa ug magtambongan usab siyag mga technology demonstration. Ang DA mitabang sab niya sa pagkuhag maayong mga binhi ingon man mga abono nga gikinahanglan kaayo niya.

Tigtambongan usab siyag mga training nga ginapahigayon sa Sugar Regulatory Administration. Ug ang usa ka estudyante nga nahimong master sa iyang pagka siya karon kanunay nang imbitahon isip resource speaker sa mga seminar ug training nga ipahigayon sa SRA.

Pinaagi sa hustong mga teknik sa pagpananom nga iyang gisunod, si Raul nakakuhag 172 toneladas nga tubo, iyang kinatas-ang naani. Gimintinar niya ang 60:40 share para sa iyang katubhan. Sa mais, nakaamgo siya sa pag-inobeyt aron makaani og 10 ka toneladang mais.

Apan miingon siya nga ang iyang kinadak-ang kalamposan mao nga nakapatungha siya ug nakapatapos sa iyang mga anak. Silang magtiayon aduna nay tulo ka gradwado sa kolehiyo samtang ang kamanghoran hapit na usab makahuman.

Kining mao nilang mga anak maoy ilang gilaoman nga mosunod kaniya ug sa iyang kapikas sa pagtikad sa umahan nga maoy naghatag kanilag dili tiawng mga grasya.


Mga Tip
• Pagpreparar sa yuta, kinahanglan nga mag-deepplowing ka. Ikaduha ang soil analysis, gikinahanglan usab. Dayon pagbalik sa organic. Sama karon, migamit na ko og mga iti sa manok, ang resulta maayo kaayo. Unya ang paggamit og mga haybrid nga binhi, mga variety nga high yielding. Seguro ang sourcing sa mga igtatanom, kinahanglan sakto gyod sa maturity, mga 5-7 mos old nga tubo ang planting materials, dili nang mga guwang na. Anihon sa saktong edad o maturity.
• Sa mais, sa pagtanom kinahanglang mamintinar ang saktong distansiya. Kon ting-ulan, kinahanglan 20 x 70, unya kon ting-init 20 x 65 cm, unya paggamit og organic, paggamit og modernong mga binhi, proteksiyon batok sa corn borer ug mga sagbot. Kinahanglan sab nga may post harvest facilities ka.

NAGPROBLEMA ka ba asa makakuha og libreng pagbansay-bansay nga mahimo
nimong magamit sa pagpangitag trabaho o pagnegosyo? Ayawg kabalaka.
Masulbad na kini sa Pangulong Gloria Scholarship sa Technical
Education and Skills Development Authority kun TESDA.

Alayon sa Economic Resiliency Program ni Pangulong Gloria
Macapagal-Arroyo, gilusad sa TESDA ang Pangulong Gloria Scholarships
nga nagtagana og libreng pagbansay-bansay, suportang pinansiyal sa
pagbansay-bansay ug libreng competency assessment aron masuportahan
ang pagmugna og trabaho sa nasod. Gibuksan kining programaha aron
kahatagag paglaom ang kabatan-onan nga walay ikasarang pagbayad sa
mahal nga matrikula sa mga kolehiyo ug teknikal nga eskuylahan ug
makaapil sa pagbansay-bansay sa mugbong mga kurso nga gikinahanglan
kaayo sa halos tanang mga industriya sa nasod ingon man sa abroad, ug
niadtong mga nanagpangita og trabaho nga walay igong kabatid sa
teknikal nga mga aspeto.

Ang mga kursong gitanyag sa Pangulong Gloria Scholarship nahisakop sa
mga natad sa automotive; construction; HVAC; furniture & fixtures;
pyrotechnics; metals and engineering; electronics; agriculture and
fishery; processed food and beverages; tourism (hotel and restaurant);
garments; footwears & leathergoods; health, social & other community
development services; information & communication technology; aviation
& land transportation; maritime; utilities; language skills institute
ug ubang mga programa nga kapanginabuhian. Ang pagbansay-bansay sa mga
kurso nga nahisakop dinhi molungtad lang og duha ka semana ngadto na
sa unom ka bulan.
Sa mga gustong mokuha og libreng pagbansay-bansay ubos sa Pangulong
Gloria Scholarship, ania ang kompletong talaan sa mga kurso nga
gitanyag sa TESDA ug sa kaabag niining mga institusyon nga imong
kapilian:

Automotive
* Foundry – Pattern Making, NC II – Per capita Scholarship Cost (Php 6,700)
* Foundry – Pattern Making, NC III – (Php 11,340)
* Foundry – Molding NC II – (Php 11,700)
* Foundry – Molding NC III – (Php 11,340)
* Foundry Melting/Casting NC II – (Php 11,460)
* Foundry Melting/Casting NC III – (Php 11,340)
* Tinsmithing (Automotive Manufacturing) NC II – (Php 11,460)
* Plastic Machine Operation NC II – (Php 11,580)
* Plastic Machine Operation NC III – (Php 13,580)
* Automotive Mechanical Assembly NC II – (Php 6,580)
* Automotive Mechanical Assembly NC III – (Php 11,100)
* Automotive Electrical Assembly NC II – (Php 6,580)
* Automotive Electrical Assembly NC III – (Php 9,300)
* Painting Machine Operation NC II – (Php 8,380)
* Laboratory and Metrology/Calibration NC II – (Php 4,720)
* Process Inspection NC II – (Php 4,780)
* Automotive Servicing NC I – (Php 6,660)
* Automotive Servicing NC II – (Php 9,460)
* Automotive Servicing NC III – (Php 8,300)
* Automotive Servicing NC III with LPG – (Php 9,080)
* Automotive Servicing NC IV – (Php 11,100)
* Automotive Body Repair NC II – (Php 6,400)
* Automotive Engine Rebuilding NC II – (Php 6,700)
* Automotive Body Painting/Finishing NC I – (Php 6,400)
* Automotive Body Painting/Finishing NC III – (Php 6,700)
* Automotive Body Painting/Finishing NC III – (Php 8,800)
* Heat Treatment NC II – (Php 11,160)

Construction
* Scaffold Erection NC III – Per capita Scholarship Cost (Php 9,260)
* Reinforced Steel Bar Installation NC II – (Php 10,760)
* Tile Setting NC II – (Php 7,160)
* Masonry NC I – (Php 6,280)
* Masonry NC II – (Php 8,480)
* Masonry NC III – (Php 11,260)
* Carpentry NC II – (Php 8,760)
* Carpentry NC III – (Php 10,260)
* Plumbing NC I – (Php 8,460)
* Plumbing NC II – (Php 8,760)
* Plumbing NC III – (Php 9,760)
* Construction Painting NC II – (Php 7,020)
* Construction Painting NC III – (Php 7,560)
* Structural Erection NC II – (Php 8,260)
* Building Wiring Installation NC II – (Php 13,550)
* Technical Drafting NC II – (Php 6,640)
* Heavy Equipment Servicing NC II – (Php 13,260)
* Rigging NC I – (Php 16,400)
* Electrical Installation and Maintenance NC II – (Php 8,560)
* Electrical Installation and Maintenance NC III – (Php 10,500)
* Electrical Installation and Maintenance NC IV – (Php 13,400)
* Photo Voltaic Systems Design NC III – (Php 8,640)
* Photo Voltaic Systems Installation NC II – (Php 9,660)
* Photo Voltaic Systems Servicing NC III – (Php 10,700)
* Pipefitting NC II – (Php 7,060)

Heavy Equipment Operator (HEO)
* Backhoe Loader NC II – Per capita Scholarship Cost (Php 16,400)
* Road Roller NC II – (Php 11,760)
* Bulldozer NC II – (Php 16,700)
* Hydraulic Excavator NC II – (Php 16,700)
* Wheel Loader NC II – (Php 16,700)
* Forklift NC II (200 hrs.) – (Php 11,700)
* Motor Grade NC II – (Php 16,700)
* Truck Mounted Crane NC II – (Php 11,700)
* Screed NC I – (Php 11,280)
* Container Stacker NC II – (Php 11,460)
* Gantry Crane NC II – (Php 11,340)
* Rigid On-Hiway Dump Truck NC II – (Php 11,400)
* Rigid Off-Highway Dump Truck NC III – (Php 16,700)
* Articulated Off Hiway Dump Truck NC II – (Php 16,460)
* Concrete Pump NC II – (Php 11,460)
* Paver NC II – (Php 11,460)
* Tower Crane NC II – (Php 11,700)
* Rough Terrain Tower Crane NC II – (Php 16,700)
* Crawler Crane NC II – (Php 16,700)
* Transit Mixer NC II – (Php 16,400)

HVAC
* RAC Servicing NC I – Per capita Scholarship Cost (Php 12,360)
* RAC (PACU/CRE) Servicing NC II – (Php 12,240)
* Transport RAC Servicing NC II – (Php 12,120)
* Airduct Servicing NC II – (Php 15,000)
* RAC Window AC/Domestic Ref NC I – (Php 12,360)
* Ice Plant Refrigeration Servicing NC III – (Php 15,540)

FURNITURE & FIXTURES
* Furniture Finishing – Per capita Scholarship Cost (Php 7,120)

PYROTECHNICS
* Pyrotechnics NC II – Per capita Scholarship Cost (Php 10,300)

METALS AND ENGINEERING
* Gas Tungsten Arc Welding (GTAW) NC II – Per capita Scholarship Cost
(Php 12,540)
* Gas Tungsten Arc Welding (GTAW) NC IV – (Php 12,720)
* Shielded Metal Arc Welding (SMAW) NC I – (Php 12,540)
* Shielded Metal Arc Welding (SMAW) NC II – (Php 12,540)
* Shielded Metal Arc Welding (SMAW) NC III – (Php 16,400)
* Shielded Metal Arc Welding (SMAW) NC IV – (Php 16,760)
* Flux Cored Welding (FCAW) NC I – (Php 11,700)
* Flux Cored Welding (FCAW) NC II – (Php 12,540)
* Flux Cored Welding (FCAW) NC III – (Php 16,640)
* Gas Welding NC I – (Php 9,700)
* Gas Welding NC II – (Php 10,840)
* Gas Metal Arc Welding (GMAW) NC I – (Php 10,540)
* Gas Metal Arc Welding (GMAW) NC II – (Php 11,540)
* Gas Metal Arc Welding (GMAW) NC III – (Php 16,640)
* Machining NC I – (Php 10,320)
* Machining NC II – (Php 10,020)
* Machining NC III – (Php 10,080)
* Submerged Arc Welding (SAW) NC I – (Php 11,460)
* Submerged Arc Welding (SAW) NC II – (Php 11,940)
* Mechanical Drafting NC I – (Php 5,680)
* Plant Maintenance NC I – (Php 10,200)
* Press Machine Operation NC I – (Php 9,720)
* Tool and Die Making NC II – (Php 14,000)
* CNC Programming – (Php 4,200)
* CNC Machining – (Php 6,700)

ELECTRONICS
* Mechatronics Servicing NC II – Per capita Scholarship Cost (Php 6,820)
* Mechatronics Servicing NC III – (Php 6,940)
* Mechatronics Servicing NC IV – (Php 6,940)
* Instrumentation Control Servicing NC II – (Php 7,300)
* Instrumentation Control Servicing NC III – (Php 6,820)
* Instrumentation Control Servicing NC IV – (Php 6,820)
* Consumer Electronics Servicing NC II – (Php 9,800)
* Consumer Electronics Servicing NC III – (Php 7,820)
* Consumer Electronics Servicing NC IV – (Php 6,820)

AGRICULTURE AND FISHERY
* Agricultural Crops Production NC I – Per capita Scholarship Cost (Php 10,780)
* Agricultural Crops Production NC II – (Php 11,860)
* Aqua Culture NC II – (Php 20,100)
* Horticulture NC II – (Php 21,300)
* Horticulture NC III – (Php 11,860)
* Animal Production NC II – (Php 16,980)
* Fish Capture NC I – (Php 11,140)
* Fish Capture NC II – (Php 11,900)
* Animal Health Care and Management NC III – (Php 12,060)
* Fishing Gear Repair and Maintenance NC III – (Php 11,640)
* Pest Management (Vegetables) NC II – (Php 10,840)
* Fishport/Wharf Operations NC I – (Php 4,720)
* Rice Machinery Operations NC II – (Php 10,240)
* Landscape Installation and Maintenance (Softscape) NC II – (Php 10,120)

PROCESSED FOOD AND BEVERAGES
* Food Processing NC I – Per capita Scholarship Cost (Php 9,100)
* Food Processing NC II – (Php 8,260)
* Food Processing NC III – (Php 14,280)
* Food Processing NC IV – (Php 12,820)
* Slaughtering Operation (Butcher) NC II – (Php 22,600)
* Fish Products Packaging NC II – (Php 6,640)

TOURISM (HOTEL AND RESTAURANT)
* Barista – Per capita Scholarship Cost (Php 6,400)
* Commercial Cooking NC II – (Php 11,800)
* Commercial Cooking NC III – (Php 11,360)
* Commercial Cooking NC IV – (Php 12,480)
* Food and Beverage Services NC II – (Php 6,520)
* Food and Beverage Services NC III – (Php 6,460)
* Food and Beverage Services NC IV – (Php 7,700)
* Baking/Pastry Production NC II – (Php 4,900)
* Bartending NC II – (Php 7,660)
* Travel Services NC II – (Php 5,500)
* Tour Guiding Services NC II – (Php 5,500)
* Housekeeping NC II – (Php 8,800)
* Housekeeping NC III – (Php 7,100)
* Housekeeping NC IV – (Php 8,340)
* Front Office Services NC II – (Php 7,300)
* Events Management Services NC III – (Php 8,340)
* Attraction & Theme Parks Operation NC II – (Php 8,460)
* Tourism Promotion Services NC II – (Php 6,040)

GARMENTS
* Dressmaking NC II– Per capita Scholarship Cost (Php 6,100)
* Tailoring NC II – (Php 6,100)

FOOTWEAR & LEATHER GOODS
* Footwear Making – Per capita Scholarship Cost (Php 13,650)

HEALTH, SOCIAL & OTHER COMMUNITY DEVELOPMENT SERVICES
* Barangay Health Services NC II – Per capita Scholarship Cost (Php 9,700)
* Health Care Services NC II – (Php 13,000)
* Hilot (Wellness Massage) NC II – (Php 6,400)
* Pharmacy Services NC II – (Php 7,540)
* Biomedical Equipment Services NC II – (Php 17,700)
* Emergency Medical Services NC II – (Php 24,700)
* Massage Therapy NC II – (Php 7,700)
* Opthalmic Lens Services NC II – (Php 10,420)
* Dental Laboratory Technology Services NC I – (Php 17,820)
* Dental Laboratory Technology Services (Removable
Dentures/Appliances) NC II – (Php 20,760)
* Dental Laboratory Technology Services (Fixed/Dentures Restorations)
NC I – (Php 16,500)
* Illustration NC II – (Php 7,300)
* SPA Therapy – (Php 7,700)
* Household Services NC II – (Php 7,120)
* Bookkeeping NC III – (Php 7,720)
* Security Service NC I – (Php 6,820)
* Security Service NC II – (Php 7,180)
* Photography – (Php 8,520)
* Hair Dressing NC II – (Php 13,720)
* Hair Dressing NC III – (Php 9,500)
* Beauty Care NC II – (Php 13,780)
* Beauty Care NC III – (Php 9,500)

INFORMATION & COMMUNICATION TECHNOLOGY
* Finishing Course or Call Center Agent NC II – Per capita Scholarship
Cost (Php 6,280)
* Contact Center Services NC II – (Php 8,200)
* Finishing Course for Medical Transcriptionist NC II – (Php 13,200)
* Finishing Course for Legal Transcriptionist NC II – (Php 6,700)
* Professional Assistant 2D Animator NC III – (Php 15,360)
* Professional 3D Maya Animator NC III – (Php 15,360)
* Animation NC II – (Php 14,440)
* 2D Animation NC III – (Php 16,800)
* 3D Animation NC III – (Php 18,300)
* 2D Animation Production NC III – (Php 16,800)
* Career Entry Course for Software Developer NC IV
* JAVA – Per capita Scholarship Cost (Php 32,300)
* Microsoft net – (Php 32,300)
* Legacy System/COBOL – (Php 32,600)
* Oracle – (Php 31,700)
* Computer-based English Proficiency – (Php 6,280)
* Computer Hardware Servicing NC II – (Php 9,200)
* Computer Programming NC IV – (Php 12,420)
* Cable TV Installation NC II – (Php 10,200)
* Cable TV Operation and Maintenance NC III – (Php 14,720)
* Visual Graphic Design NC III – (Php 14,160)
* Broadband Installation (Fixed Wireless System NC II) – (Php 6,400)

AVIATION & LAND TRANSPORTATION
* Aircraft Maintenance Technician – Per capita Scholarship Cost (Php 21,500)
* Aircraft Structure Maintenance Course – (Php 45,900)
* Driving NC II – Php 4,900)
* Driving NC III – Php 6,580)
* Motorcycle/Small Engine Servicing NC II – Php 7,600)

MARITIME
* Deck Seafaring NC I – Per capita Scholarship Cost (Php 6,220)
* Deck Seafaring NC II – (Php 8,560)
* Deck Seafaring NC III – (Php 8,160)
* Engine Seafaring NC I – (Php 6,220)
* Engine Seafaring NC II – (Php 8,920)
* Engine Seafaring NC III – (Php 8,160)
* Marine Electricity – (Php 12,080)

UTILITIES
* Diesel Power Plant Operation and Maintenance NC II – Per capita
Scholarship Cost (Php 12,480)
* Diesel Power Plant Operation and Maintenance NC III – (Php 12,780)
* Diesel Power Plant Maintenance NC III – (Php 18,140)
* Transmission Line Installation and Maintenance NC I – (Php 15,360)
* Transmission Line Installation and Maintenance NC II – (Php 12,060)

LANGUAGE SKILLS INSTITUTE
* English Language – Per capita Scholarship Cost (Php 5,780)
* Japanese Language and Culture – (Php 9,140)
* Arabic Language and Saudi/Gulf Culture – (Php 5,780)
* Spanish for Different Vocations – (Php 5,780)
* Mandarin Chinese Language and Culture – (Php 5,780)
* Korean Language and Culture – (Php 5,780)
* German Language and Culture – (Php 5,780)
* Italian Language and Culture – (Php 5,780)

"Sa TESDA May Hanapbuhay Ka" Program and "Balik-Buhay sa Mindanao" Program
* Dressmaking/Tailoring – Per capita Scholarship Cost (Php 900)
* Galing Masahista – (Php 250)
* Galing Mekaniko – (Php 450)
* Automotive Servicing NC I (Service Diesel and Gas) – (Php 850)

Mga Benepisyo sa mga Iskolar
Ang nakanindot sa Pangulong Gloria Scholarship sa TESDA kay gawas nga
libre ang pagbansay-bansay, adunay suportang pinansiyal silbing
allowance ang mga nangapiling eskolar. Dugang pa niini, libre usab ang
ilang career profiling ug competency assessment sa buhatan sa TESDA.
Ug matabangan usab sila sa pagpangitag kapanarbahoan human sa ilang
pagbansay-bansay ug on-the-job training (OJT).

Gikinahanglang Kalipikasyon
Mahimong mag-aplay sa scholarship ang mga Pilipino nga:
* Nag-edad og 15 pataas
* Nakakuhag pasulit sa National Assessment Examination (NCAE) ug
nagpailawom o magpailawom pa sa Career Profiling sa TESDA
* Walay trabaho, underemployed, natangtang sa trabaho o gikan nga
nagtrabaho sa abroad isip Overseas Filipino Workers (OFW)

Asa Moaplay Alang sa Pangulong Gloria Scholarships:
* Tawgi ang TESDA Hotline 887-7777 nga usa ka 12/5 Call Center
* I-text ang TESDA sa mga numero sa tangkilepono 0917-4794370 / 0918-2738232
* Padalhi og email si TESDA Secretary Boy Sijuco sa titoboboy@tesda.gov.ph
* Bisitahi ang duol nga buhatan sa TESDA sa inyong rehiyon, lalawigan
o distrito.

Good luck sa imong pag-aplay og scholarship sa TESDA. Pagahilantawan
ko ang imong pagkab-ot sa kalamposan ugma damlag, Higala.

USA ka praktikal nga paagi aron makapadayon ang kabos nga agriculture
students sa ilang pagtuon ang gipatuman karon sa Visayas State
University sa Baybay, Leyte. Gitawag kini nilag "Vegetable
Scholarship."

Ubos ning maong sistema, ang mga agriculture student nga gustong
mokitag kuwarta samtang nagtuon gitudloan sa pagpananom og utanon nga
ilang mabaligya ug kahinguhaan og kuwarta. Ang proyekto gilusad sa
East-West Seed Company ug VSU sa miaging tuig ug ang resulta makadasig
kaayo.

Upat ka talitapos nga mga tinun-an ang kasamtangang nahisulod sa
programa. Sa paglusad sa programa pito sila ka buok, apan minggradwar
na ang tulo. Ang mga tinun-an nananom sa bag-ong matang sa high-value
vegetables sa 3,000 metro kuwadrado nga luna nga libreng gitagana sa
VSU alang kanila. Ang mga binhi usab libre nga gitagana sa East-West
Seed Company.

Ang upat ka tinun-an mao sila si Jonathan Requiso, Rodel Morales sa
Ormoc City, Noel Gantala sa San Francisco, Southern Leyte (ang tanan
horticulture majors) ug si Andy Cornell Bornillo, agronomy major gikan
sa Bien Unido, Bohol. Gibansay sila sa mga espesyalista sa seed
company sa naugmad nga mga teknik sa pagpatubo sa high-yielding hybrid
seeds. Sa laing bahin, si Prof. Elizabeth Briones sa VSU maoy
nagsilbing faculty coordinator.

Ang upat minglihok nga usa ka team. Kon ang usa dili busy sa iyang
pagtuon sa mga leksiyon sa eskuylahan, siyay mag-atiman sa gitanom nga
mga utanon. Nagtinabangay sila sa pag-andam sa luna nga ilang
pagatamnan. Sila ang magsabod sa binhi, magbalhin sa tanom sa lugar
nga pagatamnan ug mag-atiman niini aron moprodyus og daghang bunga.

Sa among pagbisita sa ilang tanaman niadtong Agosto 7, 2009,
nag-atiman silag 560 ka punoan nga okra nga naanihan na nilag 40 kilos
nga nabaligya sa tag-P25 kada kilo. Ang maong tanom padayon nga
namunga ug naglaom sila nga makaani pag daghan sa mosunod nga mga
adlaw. Sa ilang pagpananom, gitudloan sila unsaon nga ang ilang mga
tanom mahimong labing produktibo. Gawas sa pagtanom sa haom nga mga
matang, ang usa sa naugmad nga mga teknik nga ilang nakat-onan mao ang
pagtangtang sa mga dahon sa ubos sa punoan diin mao ray ibilin ang
pipila ka preskong dahon sa itaas. Ang daan kun guwang nga dahon wala
nay kapuslanan kay mokonsumo nag daghang nutrina nga masuhop sa tanom
gikan sa yuta. Ug usab ang guwang nga mga dahon mahimong pamuy-an sa
mga insekto ug peste.

Sa 150 ka punoan nga sweet pepper, napahigayon nila ang unang
pagpangani pipila ka adlaw human sa among pagbisita sa ilang umahan.
Sahi sa nasinati sa ubang mga mag-uuma sa Ormoc City, ang sweet pepper
usa ka maayong money-maker. Gani, duna man kitay nasayran nga usa ka
manananom sa hilit nga bahin sa Cabintan, Ormoc nga mikitag dako ug
nakapalit og bag-ong trak gikan sa usa ka ektaryang natanom niyang
sweet pepper. Gibanabana nga ang usa ka punoan sa sweet pepper mokitag
sobra sa usa ka gatos basta maayo lang ang pagkaatiman niini.

Ang cucumber usa usab ka maayong kapanguwartahan alang sa mga
estudyante. Ang 460 ka punoan sa Big C Cucumber nga ilang gitanom
niadtong Mayo miani nag 395 kilos nga nabaligya nilag P7,330. Ang
cucumber mubo rag panahon sa pagpatubo. Sulod sa 35 ka adlaw gikan sa
pagtanom, ang unang mga bunga niini mahimo nang maani. Ang pagpangani
pagahimoon matag usa ka adlaw. Gawas sa Big C, ang mga tinun-an
nagtanom usab og gagmayon apan himungahon nga Pipinito cucumber. Ang
una nilang pagpangani gipahigayon human sa among pagbisita. Ang
Pipinito kinaham sa mga pumapalit kay mahimo kining kan-on nga presko
human sa pagpupo sa bunga gikan sa punoan, sahi sa pagkaon og apple.
Gani, gikataho man nga sa Bangkok, Thailand, kining maong matang sa
cucumber labing kinaham nga esnak alang sa mga nanagtraho sa opisina.

Ang mga tinun-an nagalaom usab nga mokitag dako-dako gikan sa 127 ka
punoan sa Morena eggplant seedlings nga ilang gitanom niadtong Hunyo
12. Nakaani silag 10 ka kilo niadtong Hulyo 27 nga nabaligya nila sa
tag-P30 kada kilo. Sukad niadto, makaani na silag kaduha sa usa ka
semana ug nagkadaghan usab ang ani. Karon, nagalaom sila nga makaani
pag daghan tungod kay ang mga tanom himsog pa ug daghan og bunga. Ang
nakaayo sa talong kay taas ang panahon sa ilang pagka produktibo.
Mahatagan lang og igong abono ug pag-atiman, ang mga tanom mahimong
produktibo sulod sa usa ka tuig o sobra pa.

Ang paliya usa usab ka maayong tanom alang sa student vegetable
growers. Sa panahon sa among pagbisita, ang 75 ka punoan sa ilang
Galactica hybrid nga ilang gitanom sa Hunyo 16 naghimungag maayo.
Napupo nila ang una nilang ani nga lima ka kilo niadtong Hulyo 27 nga
nabaligya sa tag-P40 kada kilo. Sukad niadto, mag-anihan na silag
kaduha sa usa ka semana ug ang presyo usab sa ilang naani misaka sa
tag-P45 kada kilo. Ang Galactica maoy latest ampalaya hybrid nga
naugmad sa East-West Seed Company. Nasuta nga kini makasugakod sa
delikadong virus disease nga nailhan nga Namamarako.

Usahay ang mga tinun-an makasinati usab og kapakyasan. Sama niadtong
nagtanom silag usa ka kilo nga sweet corn seeds sa 1,500 metro
kuwadrado nga luna niadtong Mayo 16. Nagalaom sila nga mokitag dako
gikan sa maong tanom. Apan, nakaani lang silag 211 kilos sa puso nga
nabaligya nila sa tag-P33 kada kilo diin mihalin lang silag P7,110.
Gamay ra ang ilang naani tungod sa tulo ka bagyo nga mihapli sa ilang
mga tanom. Gawas niini, giatake usab ang tanom sa mga ilaga. Hinuon,
kini kabahin man usab sa proseso sa ilang pagkat-on sa negosyo sa
panguma.

Bisan kon ang mga tinun-an wala mokitag dako sahi sa may kasinatian na
nga mga mag-uuma nga nananom og high-value crops gikan sa East-West,
nasuportahan man usab nila ang pinansiyal nga mga obligasyon sa
eskuylahan. Ug ang labing mahinungdanon niini mao ang kaalam nga ilang
nakat-onan sa pagpananom og utanon samtang padayon silang nagbugtaw
nga makatapos sa ilang pagtuon sa kursong Agriculture. Makahatag kini
nilag maayong pundasyon kon sila modesisyon nga maglusad og
kaugalingon nilang agribusiness project human sa ilang gradwasyon.

Sa naangkon nga kalamposan sa proyekto, ang vegetable scholarship
scheme maayong ikapatuman usab sa ubang agricultural colleges and
universities sa nasod.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

NAGKADAGHAN ang mga Pilipino nga naikag sa pagpamuhi og free-range
chickens, sa kahilitan man nga dapit sa nasod o bisan mismo sa
dakbayan. Kasagaran kanila mga nobatos. Hinuon, duna usab kanilay may
kasinatian na sa pagpamuhi og samang hayopan.

Sayon ra ang pagpamuhi og manok apan duna gihapoy daghang kasaypanan
nga nabuhat sa misulod niini isip panginabuhian sugod sa ilang
pagpalit sa piso. Pananglitan, ang ubang tawo mopalit og piso nga wala
sa plano. Kon makakita sila sa ilang mga higala nga mipalit og piso,
pananglitan sa trade fair, mopalit sab sila sa walay pagpangandam sa
dapit nga kabuhian sa hayop. Ug kini dili maayo.

Si Dr. Rey Itchon, usa ka beterinaryo nga nagpahigayon na og mga
pasinati sa pagpamuhi og free-range chickens, nagpahimug-at nga ang
gustong mamuhi angay nga mag-andam sa luna alang sa mga manok usa pa
sila mopalit og piso sa nagustoan nilang matang. Matod niya nga ang
unang 21 ka adlaw maoy labing kritikal. Kini ang panahon alang sa
brooding. Ang mga piso angay nga ibutang sa serado nga dapit apan
maayo ang bentilasyon ug dili daling masulod sa mga iring ug ilaga nga
mahimong mosubad sa mga piso. Labing maayo nga tagan-an og igong
espasyo— usa ka square foot ang matag piso. Mogamit og mantalaan isip
hanig kun bedding sulod sa pipila ka adlaw. Dili angay mogamit og
plastic sheet tungod kay dili kini makatuhop sa kaumog sa iti. Human
sa pipila ka adlaw, ang hanig mahimo nang pulihan og preskong pakpak
sa humay o labing maayo nga carbonized rice husk.

Ang brooding area angay nga matagan-an og kainit aron dili tugnawon
ang mga piso. Ang tinubdan sa kainit mahimong bombilya, LPG o uling.
Sa paggamit og bombilya, si Dr. Itchon mirekomendar nga usa ka watt
ang itagana matag piso. Ang 100-watt nga bombilya maayo na kaayo sa
100 ka piso. Apan ang bombilya angay nga ipahimutang sa hustong
gihabogon. Kon kini mapahimutang nga sobra ang katas-on, ang kainit
mahimong dili na paigo. Sayon ra kaayong masayran kon sakto ang
namugna nga kainit. Ang mga piso dili magtapok sa ubos sa nagsiga nga
bombilya.

Kon ang piso bag-o lang miabot gikan sa suplayer, pananglitan ang
Solraya's Sunshine Chicken gikan sa Manila, ayaw dayon sila hatagig
pagkaon. Hatagi lag hinlo nga tubig nga gisagolan og usa ka
kutsaritang brown sugar. Kini magpahiuli sa tubig nga nawala sa ilang
lawas. Human sa pipila ka oras, mahimo na silang patuktokon og chick
booster. Dili sila patuktokon og bugas sahi sa gibuhat sa usa ka
kostumer ni Dr. Rey Itchon. Usa kini ka dakong sayop. Ang mga piso
dili pa makatunaw sa lusok sa bugas, ug gawas niini, wala kiniy igong
nutrina.

Si Andry Lim, usa ka natural farming practitioner kinsa namuhi usab og
free-range chickens sa Davao City, magsahog og dahon sa kawayan nga
pino ang pagkatadtad ngadto sa iyang feeds sa unang mga adlaw sa
pagpakaon. Matod niya, nga sa nasinati sa natural farming enthusiasts
sa Korea, ang dahon sa kawayan makatabang pagpalig-on sa tinai sa mga
piso. Kini makapahigayon sa mga piso nga makatunaw ug makasuhop og
dugang mga nutrina. Busa ang mga piso paspas nga motubo.

Human sa 21 ka adlaw, ang mga piso hingpit nang matugkan og balhibo ug
mahimo nang buhian gikan sa brooding house. Andam na sila mangaykay sa
ilang palibot. Ang lugar nga ilang kabuhian mahimong kinoral diin
dunay mga sagbot nga ilang makaon. Mahimo usab nga sila saboran og
commercial feed aron masuplementohan ang mga sagbot ug mga insekto nga
makaon sa ilang palibot. Maghatag kini nilag kahigayonan nga daling
managko.

Pag-abot sa 49 ngadto sa 60 ka adlaw gikan sa pagkapiso, mahimo na
silang ihawon. Motimbang na silag sobra sa usa ka kilo. Ang pagbaligya
sa mga ihawonon magdepende sa target nga merkado. Dunay mga kustomer
nga gustog usa ka kilo nga manok sama sa mga nanagpatigayon og "lechon
manok". Duna say uban nga gusto og jumbo size. Ang mga manok gibuhi
hangtod sa 85 ka adlaw aron sila makaabot og 2.5 ka kilo matag usa.
Ang uban usab magbuhi niinig sobra sa usa ka tuig tungod kay gusto
nila nga makita nga motubo nga dako kaayo. Hinuon, kini angay lang sa
mga hobbyist. Apan dili haom alang sa komersiyal nga pagpamuhi tungod
kay ang mga manok mokonsumo nag sobra pa sa bili sa ilang karne.
Hinuon, iya man sa namuhi ang kataposang desisyon.

Kon gikoral sila sa usa ka dapit, mahimong patuboan sa ubang dapit og
berdeng mga tanom o sagbot unya putlon lang ug dad-on ngadto sa mga
manok. Kini nag-apil na sa Napier grass, ipil-ipil, madre de agua,
green corn stover, legumes ug uban pang susama.
Kon dunay igo nga lugar, ang pipila ka kinoral nga may mga sagbot
mahimong kapangaykayan sa mga manok on rotation basis. Niining
paagiha, ang mga sagbot may panahon nga makarekober. Ang pukot usa ka
praktikal nga materyal sa pagkoral sa mga manok nga binuhian. Ang
yanong balay-balay ang gikinahanglan. Ang estruktura mahimong atopan
og sin o mahimong nipa o kugon. Dinhi sila mamahulay sa gabii ug kon
magdaot ang panahon. Ang balay-balay mahimong butangan og preskong
rice hull o carbonized rice hull. Ang balay-balay mahimong bungbongan
og yanong mga materyal nga makahatag og igong bentilasyon. Hinuon,
daghan kitag nakit-an nga balay-balay nga walay bungbong o ali sa
kilid.

Ang hinlo nga mainom nga tubig mahinungdanon usab sa pagpamuhi og
free-range chickens. Ang waterers apil na ang feeding troughs angay
nga hinloan matag adlaw. Ang mga bakterya ug uban pang delikadong mga
organismo manimuyo sa hugaw nga kondisyon ug kini makabalda sa pagtubo
sa mga manok. Aron malig-on ang immune system sa mga manok, si Dr.
Itchon mirekomendar sa pagbakuna sa mga piso og B1B1 sa ikapito nga
adlaw ug B1 Lasota strain sa ika-14 nga adlaw. Kini makapanalipod
kanila gikan sa mga sakit. Ang mga bakuna mahimong isagol sa mainom
nga tubig.

Girekomendar usab niini ang pagdugang og Biolyte, usa ka pormulasyon
sa mga bitamina, mineral ug beneficial microorganisms nga naugmad ni
Dr. Rene Sumaoang sa Novatech Agri-Food Industries. Tungod sa nausbaw
nga immune system, ang mga manok labing makasugakod sa mga sakit ug
ubang pagkahapo.

Kon sa higayon nga ang mga manok maigo sa daotan nga panahon sama sa
sobrang pag-ulan ug sila magkasakit sama sa sip-on, dunay epektibong
remedyo nga dali rang mahimo. Si Rafael Onggona sa Dakbayan sa Davao,
bag-o lang namuhi og Sunshine chickens, mibutyag nga ang iyang mga
manok nga naapektohan sa kusog nga pag-ulan nagkasakit og sip-on. Ang
iyang gibuhat mao ang paghatag og virgin coconut oil sa mga manok
gamit ang dropper. Gihatagan niyag usa ka kutsarita sa VCO ang matag
usa ka manok. Ug sama sa usa ka milagro, matod niya, ang gisip-on
niyang mga manok naulian ug nawala ang sip-on sa misunod nga adlaw.

Sulayi karon ang girekomendar ni Dr. Rey Itchon sa pagpamuhi nimo og
free-range chicken. Malipay ka gyod kay kining tanan nasulayan na ug
epektibo.

Sinulat ni Zac Sarian nga gihubad sa Binisaya