NING mga adlawa, padayong misanag ang talan-awon sa dumalayong pagkaugmad sa industriya sa cacao dinhi sa Pilipinas. Niini, angay pasalamatan ang Success Alliance program nga gilusad lima ka tuig na ang minglabay ubos sa Cocoa Foundation of the Philippines nga gisuportahan sa mga grant gikan sa US Department of Agriculture ug ubang tinubdan. Maoy nagdumala sa implementasyon sa programa ang ACDI/VOCA, usa ka non-profit organization nga nagbase sa Amerika nga nakiglambigit sa pag-ugmad sa mga komunidad sa daghang bahin sa kalibotan.

Sa donors and investments forum nga gipahigayon sa Dakbayan sa Quezon di pa lang dugay, miingon si Edward F. David, ang presidente sa CocoaPhil, nga ang cacao development program nakahunat na aron makabuylo sa pagkab-ot sa katumanan niini. Sa dihang ang proyekto gilusad lima ka tuig na ang minglabay, dili pa prayoridad ang produksiyon sa cacao. Wala kini mahiapil sa listahan sa mga prayoridad nga high-value crops sa Department of Agriculture. Apan karon lahi na. Gitaho ni David nga ang DA miitsa na sa ilang matinud-anong pagsuportar sa programa.

Kini usa ka tukma nga desisyon tungod kay ang pagkaugmad sa cacao industry makahatag og dugang kita sa gagmayng mga mag-uuma, labi na sa mga lugar sa nasod nga nananom og lubi. Sa banabana, dunay 2.4 ka ektarya nga pulos lubi ang gitanom nga haom alang sa intercropping sa cacao. Ang usa ka ektarya niini mahimong tamnan og 600 ka punoang cacao nga isal-ang sa matag punoan sa lubi.

Gitaho sa CocoaPhil nga kon ang 10 porsento sa mga luna nga gitamnag lubi matamnan usab og cacao, kini moprodyus og sobra sa 200,000 metriko toneladang cacao nga kon i-export mobalor og $300 ka milyon. Ang 75 porsento ning maong bili mabuhos ngadto sa mga komunidad nga maoy magpadagan sa lokal nga ekonomiya niini.

Sa laing bahin, sa gipahigayong donor and investments forum, gipresentar usab ni Josephine Ramos sa CocoaPhil ang cacao industry development roadmap. Gihisgotan niya ang mga dapit nga labing maayong tamnan alang sa pagprodyus og cacao diin sila nagpahigayon na usab og aktibidad sa pagpalambo sa maong mga dapit. Nahiapil sa iyang listahan ang Cagayan sa amihanang Luzon, Calabarzon, Bicol, Palawan, Davao Region, Panay ug Zamboanga Peninsula.

Sa Phase I o sa unang tulo ka tuig sa programa, maoy giatiman ang hugtanong pagbansay-bansay sa mga tigbansay ug mga mag-uuma sa basic cacao production. Ning maong mga tuig, natumbok na ang girekomendar nga mga matang, nakapasubol og mga binhi ug nakapasanay sa mga semilya. Ang trainees gibansay sa seedling production, pag-establisar sa plantasyon, pagpangabono, pest and disease management, pagpamuong, pagpangani, postharvest handling ug uban pa.

Sa pagkakaron, matod ni Nicholas Richards sa ACDI/VOCA nga maoy nagdumala sa implementasyon sa Success Alliance program, 900 ka mag-uuma na ang napailawom sa pagbansay-bansay. Ug sa kinatibuk-an, 99 ka tigbansay na ang nabansay nga karon naghatag nag mga giya ngadto sa mga mag-uuma.

Dugang pa niya nga 60 ka nurseries na ang napahimutang sa nagkadaiyang dapit nga haom sa pagtanom sa cacao. Ning higayona, 900,000 rootstocks na ang napatubo ug 340,000 ka punoan sa cacao ang nahibalik ang kahimsog sa pagtubo. Maoy panlantaw sa programa nga makatanom og 50 ka milyon ka punoan sa cacao.

Aron mapadayon ang pagkaugmad sa industriya sa cacao, ang ACDI/VOCA misagop sa "Value Chain Approach." Gipasabot ni Richard nga ang value chain approach naglakip sa pagpakiglambigit sa daghang gagmayng kompaniya ug gagmayng mag-uuma diha sa value chains nga dunay potensiyal sa paglambo. Kini nagpasabot sa pagbukas sa access sa tinubdan ug pag-iway sa mga babag aron makasugakod sa kompetisyon, sa pagtuo nga ang kaandam sa kompetisyon magdala sa kauswagan.

Gipahimug-atan ni Richards nga ang pagkunhod sa kawad-on dili dumalayon kon walay ekonomikanhong pagtubo, nga nagkinahanglan sa paglambo sa mga industriya sama sa cacao. Dugang mahinungdanon, ang mga kabos angayng mahilambigit sa mga oportunidad sa paglambo.

Ang sunod nga mahinungdanong atimanon mao ang pagseguro sa produksiyon sa dekalidad nga cocoa beans nga makapasar sa standards nga gisitar sa international buyers. Kining mga buyer nagkinahanglag fermented beans kay ang na-ferment nga cocoa beans makamugna og cocoa flavor nga nagustohan sa kadaghanan. Ug busa, ang Success Alliance program, nagsangyaw sa pagtukod og fermenting and drying facilities. Kining maong mga pasilidad magsilbi usab nga quality assurance facilities, supply and market collection points, ug access points alang sa farm inputs. Magsilbi usab kini silang information centers alang sa kasayoran sa presyo, suplay ug panginahanglan.

Usa ka maayong kalamboan nga ang sektor nga pribado nakiglambigit usab sa pagsangyaw sa industriya sa cacao dinhi sa Pilipinas. Kahinganlan dinhi ang Mars Inc., usa ka dakong tiggama og tsokolate sa Amerika, nga mihatag og dakong suporta sa pagpalambo sa industriya sa cacao sa nasod. Gani, sa miaging Abril, usa ka demo ug training center sa nagkadaiyang aspeto sa negosyo sa pagprodyus og cacao ang napahimutang sa cacao farm ni Charita Puentespina sa Dakbayan sa Davao. Sa maong cocoa farm, mahimong mobisita ang mga cacao farmer ug makakat-on sa bag-ong teknik sa cacao production ug pagproseso sa liso sa cacao.

Sa pag-implementar sa cacao development program, ang gagmayng mag-uuma nadugtong sa merkado diin sila makakuha og maayong presyo alang sa ilang naani, sa lokal nga merkado ug sa gawas sa nasod. Dunay dakong kakulangon sa suplay sa cocoa, labi na gikan sa rehiyon sa Asya. Kahinumdoman nga ang Malaysia kanhi usa ka dakong prodyuser og cacao apan gibahas nila ang ilang mga plantasyon sa cacao ug gihulipan sa palm oil. Usa ka dakong rason nganong ang Malaysia mibalising gikan sa pagpananom og cacao tungod kay nakasinati silag dieback disease ug seryosong peste sama sa cacao pod borer.

Busa karon, usa ka maayong oportunidad sa lokal nga mag-uuma ang pagprodyus og cocoa beans alang sa lokal nga merkado ug sa gawas sa nasod. Matod sa CocoaPhil, ang merkado sa rehiyon sa Asya dako kaayo ug nagtubo. Ang mga tigproseso sa cocoa beans sa rehiyon dunay kasamtangang kapasidad sa paggaling og 620,000 metriko tonelada apan duna lay 150,000 metriko tonelada sa fermented beans nga maprodyus sa rehiyon. Ang hiniusang imports sa Japan, China, Malaysia ug bisan Indonesia ngadto na sa West Africa mokabat ra sa 220,000 metriko tonelada.

Apan pila man gyod ang kitaon sa mananom og cacao gikan sa usa ka ektarya? Sa pagtuon sa CocoaPhil, ang 600 ka punoan sa cacao nga gisal-ang sa pagtanom sa mga punoan sa lubi mahimong mokitag P60,000 matag tuig. Kon tulo ka ektarya ang matamnan, mahimong moabot sa P180,000 matag tuig ang dugang kita sa usa ka mag-uuma nga maoy magbukas sa dalan aron makalingkawas siya ug ang iyang pamilya gikan sa kakabos.

Kon magmalamposon ang Success Alliance program, makapaabot kita og dugang kalamboan. Ug nianang higayona, ang Pilipinas mahimong usa na ka dakong prodyuser sa dekalidad nga liso sa cacao.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

ANG abiu usa ka exotic fruit gikan sa Brazil nga daghang Pilipino ang naikag sa pagtanom karon. Bisan og kining maong prutas gipaila-ila niadto lang tunga-tunga sa dekada 80, nahimo kining popular karon sa pagdaghan sa mga tawo nga nakasulay pagtilaw sa kalami ning maong prutas.

Sa pagkatinuod, ang lami ning maong prutas ingon sa pamilyar sa tanan. Susama kinig lami sa komun nga kaymito. Gani, ang ubang tawo labi pang gilamian niini kay diyotay lang og tagok. Ang bunga, hinuon, dili kamay-ong sa kaymito. Maoy kamay-ong niini sa kolor ug porma ang hinog nga tisa. Ang abiu usab mas gamay og punoan kaysa kaymito. Gani, ang ubang punoan sa abiu mamunga bisan og upat ra ka tiil ang gitas-on o ubos pa.
Ug gani, mamunga man kini bisan patuboon lang sa kontiner.

Ania ang mga sugyot sa pagpananom og abiu, base sa aktuwal nga kasinatian ug obserbasyon ubos sa lokal nga kondisyon.

DUHA KA MATANG SA ABIU
Adunay duha ka matang sa abiu dinhi sa Pilipinas. Ang usa moprodyus og ligngin nga bunga samtang ang uban mamunga og talinis ang tumoy. Kasagaran, ang bunga nga mitalinis ang tumoy moprodyus og dagkong mga bunga. Ang ubang bunga mahimong motimbang og 350 gramos apan ang uban niini gagmay. Sa laing bahin, ang ligngin nga mga bunga kadaghanan gagmay apan ang uban mahimong motimbang og 300 gramos kada usa. Hinuon, kadaghanan sa bunga motimbang og 150 gramos ngadto sa 200 gramos segun sa kasinatian nako sa fruit nursery sa Teresa, Rizal.

PAGPAHIUYON SA YUTA NGA PAGATAMNAN
Ang abiu mahimong patuboon sa halos tanang dapit sa nasod. Labing maayo kining motubo sa yuta nga abunda sa organikong butang sama sa clay loam. Mahimo usab kining patuboon sa dili kaayo ideyal nga yuta apan ang yuta angayng usbon ug dugangan og daghang compost ug ibabaw nga yuta palibot sa sona sa gamot. Ang abiu sensitibo sa kainit sa panahon maong sa higayon nga hataas ang ting-init, ang mga punoan kinahanglan nga igo-igo nga mabisbisan sulod sa maong panahon. Ang mga punoan kinahanglang mabutangan og dagami o ubang materyales sa palibot sa tugdan sa mga punoan. Kini aron magpabilin og dugay ang kaumog sa yuta.

MGA MATERYAL NGA ITANOM
Ang grafted apil na ang ungrafted seedlings mahimong itanom. Ang grafted nga punoan mahimong sayo mamunga mga duha ka tuig gikan sa pagtanom diha sa yuta. Ang ungrafted, sa laing bahin, molanat og upat ngadto sa lima ka tuig usa kini magsugod sa pagpamunga. Ang binhi kinahanglang isabod sulod sa duha ka adlaw gikan nga nakuha sa bunga aron taas ang porsento nga moturok. Ang liso mosubol sulod sa usa ka semana sa pagsabod. Pag-abot sa walo ka bulan ngadto sa usa ka tuig, andam na kining itanom sa yuta.

GILAY-ON SA MATAG PUNOAN
Sa umahan nga tabunok ang yuta, ang gilay-on sa pagtanom matag punoan mahimong 7 ngadto sa 8 ka metro ang ulang. Sa laing bahin, sa yuta nga dili kaayo tabunok, ang distansiya sa matag punoan mahimong 5 ngadto sa 6 ka metro.

PAG-ATIMAN SA LINGHOD NGA MGA PUNOAN
Sa panahon sa pagtanom, ang 200 gramos nga complete fertilizer o ammonium phosphate mahimong ibutang sa buho nga pagatamnan. Matag duha ka buwan niana, duha ka kutsara sa urea o complete fertilizer mahimong ibutang. Ug mahimo kining sundan sa pag-esprey og foliar fertilizer matag bulan.

Seguroon nga ang plantasyon libre sa mga sagbot, labi na sa mga mokatay nga makatuok sa linghod nga mga punoan. Bantayan ang mga peste aron makaesprey dayon og pesticide kon gikinahanglan. Kon ang mga punoan usa ka metro na ang gitas-on, putlon ang major growing point aron ang punoan moprodyus og daghang mga sanga nga mahimong mamunga.

PAG-ATIMAN SA NAMUNGA NGA PRUTAS
Dugang organikong materyal ug top soil ang gikinahanglan nga imintinar sa palibot sa punoan. Kon ang punoan magprodyus na og daghang nanahon nga sanga, ang ubang mga dahon kinahanglang tangtangon aron mapugngan ang pagkatumba sa mga punoan. Ang huyang nga mga sanga kinahanglang putlon.

Ang maayong agianan sa tubig angayng mintinaron usab labi na panahon sa ting-ulan aron malikayan ang waterlogging nga moresulta sa pagkamatay sa punoan. Mag-esprey og foliar fertilizer nga dunay balanseng pormulasyon matag bulan. Ang complete fertilizer, labing menos tunga sa kilo matag higayon, mahimong ibutang matag tulo ka bulan o sunod niana, depende sa natural nga fertility sa yuta.

Dili tugotan ang ting-init nga makahapo sa mga punoan. Kanunay nga bisbisan sa igong gidaghanon sa tubig ang punoan sa abiu kay dali ra kining mamatay kon kulang sa tubig.

PROBLEMA SA MGA PESTE UG SAKIT
Ang labing komun nga peste mao ang aphids ug fruitfly. Ang aphids kasagaran naobserbahan nga magdala usab og hulmigas. Ang aphids mosupsop sa duga sa punoan. Apan ang aphids dali lang makontrolar pinaagi sa pag-esprey og insecticide sama sa Malathion ug ubang brands sa punoan nga naapektohan. Kon dili makontrolar, ang aphid infestation mahimong moresulta usab ngadto sa sooty mold nga makaitom sa mga dahon.
Ang fruitfly, sa laing bahin, moatake sa mga prutas. Ang fruitflies mangitlog diha sa mga prutas ug kon ang mga itlog mapusa, ang mga prutas mangadaot. Usa ka paagi aron makunhoran ang kadaot mao ang pagpahiluna og fruitfly trap sa matag punoan. Laing paagi usab niini ang pag-ani sa mga prutas nga dili pa kaayo yellow. Ang ingon nga prutas lamian na man usab nga kan-on.

Sa obserbasyon sa Teresa Orchard & Nursery sa Teresa, Rizal, walay seryosong sakit nga naobserbahan nga nakaapekto sa mga tanom.
   
PAG-ANI
Ang abiu magsugod sa pagpamunga pipila ka tuig gikan sa pagtanom. Duna hinuoy peak season, kasagaran Septiyembre ngadto sa Disyembre ubos sa kasinatian sa Teresa, Rizal. Apan dunay mga punoan nga mamunga sa Pebrero ngadto na sa Hunyo ug sa ubang mga bulan. Ang usa ka punoan mahimong mamunga kaduha sa usa ka tuig.

Ang mga prutas mahinog na duha ka buwan human nga milugwa ang bunga. Ang bunga mahimong anihon bisan kon kini half yellow pa. Mahimo usab kining anihon bisan kon hingpit na kining yellow. Dili tugotan ang mga prutas nga masobrahan sa pagkahinog kay mahimong motumaw ang fruitfly damage.

Ang mga prutas labing maayong kan-on human nga maani. Kini mahimong itago sa refrigerator aron mabutang kini sa maayong kondisyon alang sa tulo ka bulan o dugang pang mga adlaw. Kon matipigan og dugay, ang prutas ingog maayo pa apan ang unod sa sulod mahimong nadaot na. Mahimo usab nga kini makaon pa apan dili na sama ang kalamian sa bag-ong giani nga prutas.
   
PAGPANANOM OG ABIU SA MGA KONTINER
Usa ka maayong butang sa abiu kay mamunga kini bisan kon patuboon lang sa kontiner. Ang usa ka haom nga kontiner mao ang rubberized kay molungtad kinig daghang tuig. Ang gidak-on nga susama sa katunga sa drum maoy ideyal apan mahimo usab kining patuboon sa gamayg diyotay ug mahimo gihapong mamunga og hingpit nga prutas.
Kinahanglang mogamit og growing medium nga naglangkob sa top soil, carbonized rice hull kon aduna man (ang ordinaryong rice hull bastante na) ug daghan nga compost.

Abonohan usab og mga kemikal apil na ang organikong abono matag duha ka bulan. Dugang niini, kinahanglan usab nga imintinar ang igo nga kaumog sa yuta sa tanang panahon.

Kon sundon nimo ang mga sugyot nga gihisgotan sa unahan, walay rason nga dili ka magmalamposon sa pagpananom og exotic abiu.

Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

ANG ngalang Gonzalo "Jun" Catan dugay nang nahilambigit sa pagpamuhat og produkto alang sa panimalay ug pagkontrolar sa mga peste sa mga industriya. Nahilambigit na siya ning maong mga negosyo sukad pa sa 1961 ug hangtod karon mao lang gihapon ang gipadagan nga linya sa negosyo.

Duna siyay tulo ka nag-unang komersiyal nga produkto nga rinesaykol gikan sa nagkadaiyang biya sa umahan. Labing nailhan niini ang activated carbon nga may daghang kagamitang industriyal sama sa paghinlo sa suplay sa tubig, softdrinks ug daghan pang uban. Naghimo siyag activated carbon gikan sa mga bagol sa lubi nga anaay daghan sa Habagatang Luzon diin duna siyay pabrika.

Laing produkto ang gitawag niyag green charcoal kun berde nga uling, usa ka panugnod nga makaprodyus og taas nga kainit kaysa ordinaryo nga uling sa kahoy. Ginama kini gikan sa mga sagbot ug ubang biomass sama sa hyacinth (nasaypan sa pagtawag og water lily dinhi sa Pilipinas), mga dahon sa kahoy ug daghan pa.

Ang bag-o niyang resaykol nga produkto mao ang vermicompost, usa ka maayong organic fertilizer nga naprodyus sa mga wati nga naningaon sa samang biya sa umahan nga gipanggamit ni Jun sa paghimo og green charcoal.

Una makaprodyus og activated carbon, gipasabot ni Catan nga mokonsumo unag daghang panugnod tungod kay ang lughason (raw materials) nga bagol sa lubi ipaubos sa grabeng kainit nga 1,000 degrees Celsius. Ang iyang pabrika sa Alaminos, Laguna makaprodyus og 4.5 ka toneladang activated carbon matag adlaw nga iyang mabaligya sa tag-P72,000 kada tonelada. Mga 2.5 ngadto sa 3 ka tonelada nga bagol sa lubi ang magamit sa pagprodyus og usa ka tonelada nga activated carbon.

Ang dakog gasto sa pagprodyus og activated carbon mao ang panugnod. Ang kanhi tag-iya sa paktoriya nga gidumala ni Catan karon, wala mokita kay ang mga boiler nagkinahanglan og 6,000 ka litro nga bunker fuel sa matag adlaw nga operasyon. Kana nagpasabot nga P3.2 milyones ang bili sa panugnod matag bulan. Salamat sa green charcoal ni Catan, ang gasto sa panugnod nakubsan ngadto sa P800,000 matag bulan. Ug kana ang rason ngano nga mikita ang iyang operasyon.

Sa paghimo og activated carbon, dugmokon ang bagol sa lubi ngadto sa angayng gidak-on usa kini ibutang sa kiln, diin ang hustong kaumog mamintinar. Kini ipaubos sa 1,000 degress Celsius sulod sa 8 ka oras. Ug imbes nga bunker fuel, si Catan migamit sa green charcoal isip panugnod. Gawas nga barato, ang green charcoal labing environment-friendly tungod kay dili sama sa bunker fuel, dili kini mobuga og daghang carbon dioxide. Gipatin-aw ni Catan nga ang green charcoal labi pang episyente kay aduna kiniy heating power nga 59,000 BTU tandi sa 29,000 BTU sa LPG ug 18,000 BTU sa bunker fuel.

Ang green charcoal usa ka produkto nga mugna sa kaugalingong panukiduki ni Catan. Ang mga biya sa umahan giguhay-guhay, gibisbisan og hydrogen-producing beneficial microorganisms ug enzymes, ug unya gipormag gagmayng round "logs" nga mga 1.5 ka pulgada ang diyametro. Ug kini usab pagaputlon sa mugbo nga piraso.

Ang green charcoal labing barato nga gamiton kaysa LPG, segun pa ni Catan. Kini ang hinungdan nga gigamit na ang green charcoal karon sa daghang merkado publiko sa pag-init og tubig nga gamiton sa paghinlo sa mga manok. Ang paggamit og green charcoal imbes nga LPG makamenos og 40 porsento sa gasto sa mga tiggamit. Si Catan naggama usab og haom nga sug-angan nga dili lang magamit sa pag-init og tubig sa merkado publiko apan magamit usab sa panimalay. Ang modelo alang sa panimalay kombenyente usab nga gamiton alang sa pamilya panahon sa mga paglulinghayaw ngadto sa halayong mga lugar.

Nakamugna usab si Catan og reactor nga mokonsumo sa green charcoal isip panugnod aron pagpadagan og mga makina imbes nga mogamit og kuryete. Gani, aduna man siyay reactor nga gisugnoran niya og green charcoal aron mapaandar ang shredding machine. Ang shredding machine ang gigamit ni Catan sa pagguhay-guhay sa mga biya sa umahan sama sa dahon sa pinya ug dalid nga gamiton usab isip lughason sa paghimo og green charcoal o aron ipakaon sa mga wati aron makamugna og organikong abono. Gani, ang green charcoal mahimo usab nga gamiton sa pagpaandar sa modagan nga mga behikulo.

Usa ka pananglitan niini ang multicab ni Catan. Iya kining gimontaran og hydrogen reactor nga mokonsumo og green charcoal isip panugnod. Sa baynte ka kilo nga green charcoal, sobra na sa 150 ka kilometro ang madagan sa sakyanan o round-trip gikan sa opisina ni Catan sa Manila, ang MAPECON, ngadto sa iyang paktoriya sa Laguna.

Ang teknolohiya ni Catan dakog kagamitan sa mga industriya labi na sa dagkong plantasyon sa tubo. Pananglitan, ang liboan ka toneladang paka sa mga tubo mahimong himoong green charcoal ug ang green charcoal mahimong gamiton sa pagpadagan sa mga trak nga magdala sa mga tubo. Lain usab nga posibilidad niini ang paggamit sa green charcoal sa pagpauga sa kopras ug sa samang higayon sa pagkuha sa lana sa lubi diha pa sa umahan.
   
PRODUKSIYON SA VERMICOMPOST
Usa ka tukma sa panahon nga proyekto ni Catan ang pagprodyus og organikong abono pinaagi sa vermiculture o sa paggamit sa mga wati aron paghimo sa biya nga mga materyal ngadto sa pagkaon sa tanom. Haom kini karon labi na nga mitaas ang presyo sa kemikal nga mga abono.

Ang proyekto niya sa vermiculture nagsugod dihang siya ug si Alex Amor, nakadawat og Oriental Negrense Award nga gihatag sa ilang lalawigan niadtong 2005 (tal siya sa Valencia). Niadtong panahona, si Amor duna nay proyekto sa vermiculture apan kulang og kuwarta nga ikapalit og delivery truck ug pagpalapad sa operasyon niini. Mihangyo kini kang Catan nga makahulam og P1 ka milyon.

Sa dihang gipangutana ni Catan si Amor kon unsaon niini pagbayad, ang ulahi miingon nga makabayad siya sa interes nga 4 ka porsento kada buwan. Si Catan mitubag nga dako ra ang maong interes. Nangayo ra siyag 3 ka porsento nga interes kada buwan, ug kini dili cash. Gisultihan niya si Amor nga mahimo kining mobayad niya pinaagi sa mga wati nga mobalor og P30,000 kada buwan. Nakauyon si Amor sa sugyot ni Catan tungod kay sayon ra kaayo kini alang kaniya kaysa mobayad siyag cash.

Sa sinugdan, nasayran ni Catan nga dili sayon ang pagkultyur sa mga wati. Ang unang batch nga iyang nadawat wala magmalamposon. Nangamatay ang mga wati ug ang uban nakalayas sa gihimong growing bins. Busa, mitambong si Catan og nagkadaiyang pasinati bahin sa vermiculture ug nagpahigayon og kaugalingong panukiduki.

Nadiskobrehan niya nga ang mga wati nagkinahanglan og espesyal nga feeds nga makapahigayon kanila sa pagsanay ug makahimo sa pagproseso sa ilang pagkaon ngadto sa organikong abono.

Pagkakaron, giangkon ni Catan nga namaster na niya ang pag-amuma sa mga wati. Nag-ugmad siyag pormula sa feeds gamit ang nagkadaiyang lughason nga iyang makuha, nag-apil na niini ang nagamit na nga tea leaves gikan sa local tea factory (walo ka tonelada matag adlaw), sagbot, dagami, water hyacinth, biya nga butong ug uban pa. Kini guhay-guhayon, bisbisan sa beneficial organisms ug enzymes, ug unya pormahon sa gitawag nilag vermilogs. Ang nagkadaiyang pormulasyon sa feeds iyang gihimo, depende sa mga tanom nga abonohan. Ang utanon nga dahonon pananglitan, nagkinahanglan og dugang nitrogen mao nga ang dahon sa ipil-ipil mahimong isagol sa pormulasyon.   

Karon, si Catan nagprodyus og 4 ngadto sa 5 ka tonelada nga organikong abono. Nagbaligya siya sa iyang produkto sa tag-P7 kada kilo, kuhaon sa paktoriya. Kini labing barato kaysa presyo sa organikong abono nga makuha sa mga retail outlet (P25 kada kilo) sa Metro Manila.


Sinulat ni Zac B. Sarian nga gihubad sa Binisaya

ANG rambutan usa ka lamian nga exotic fruit kun langyaw nga prutas nga dugay nang ginatanom sa Habagatang Luzon ug daghang bahin sa Mindanao. Nasugdan kini sa pagtanom sa mga dapit sa Kabisay-an, Amihanang Luzon ug ubang mga dapit sama sa Bicol. Daghang nananom niining matanga sa prutas nga nagmalamposon apan ang uban usab napakyas.

Ania ang mga sugyot sa pagpananom og exotic fruit.

ANG LUGAR NGA PAGATAMNAN
Ang labing maayong lugar nga pagatamnan sa rambutan mao ang dapit diin ang ting-init hamubo kaysa ting-ulan. Hinuon, kon hataas man ang ting-init, makatanom gihapon og rambutan. Mahinungdanon lang nga ang punoan naabonohan sa husto sa organiko og kemikal nga mga abono, ug ang husto nga kaumog sa yuta angay nga magpadayon.
Ang maayong yuta alang sa pagpatubo og rambutan mao ang clay loam o sandy loam.

Kini abunda sa organikong butang ug magpadayon ang maayong kaumog sa yuta niini. Kon ang yuta dili ideyal, kana clayey kun kulonon ug batoon, apan mahimo gihapong patuboon ang rambutan. Magkubkob lang og dakong buho ug butangan kinig yuta nga gisahogan og compost o organikong abono, pakpak sa humay o ubang materyal nga makahimo sa yuta nga motuhop ug dali nga mamala.

MAGTANOM SA MAAYO NGA MATANG
Usa ka mahinungdanong yawe sa kalamposan ang pagtanom sa maayo nga matang o mga matang. Dunay daghang strains kun kagikanan o matang nga ginatanom dinhi sa Pilipinas. Dunay superyor ug duna usay daghang dili maayo. Ang superyor nga mga matang makaprodyus og daghang bunga nga bagaon og panit, dugaon, tam-is ug ang unod mobulag gikan sa liso. Duna say taas og shelf life, makadani ang bulok ug dili dayon madaot.

Sa mga superyor nga matang nailhan ang R5, R162, Rongrein, Super Red, Malaysian Jade, Sakay Selection, Jetlee ug uban pa. Ang R5 superyor sa daghang butang. Nakadaog kinig unang ganti sa 1996 Fruit Search competition. Moprodyus kinig dagkong bunga nga pulahon, busa makatagad sa mga pumapalit. Baga ang puti nga unod niini, tam-is, hamis ang grano ug ang liso dali nga mabulag gikan sa unod.

Pagtanom og grafted nga punoan. Ang dili grafted nga binhi wala irekomendar kay walay laki ug baye nga punoan. Kon kini mahitabo nga dunay matanom nga laki nga binhi, dili kini mamunga bisan pa kon magprodyus kinig buwak. Dugang niini, ang baye nga binhi mogugol unag daghang tuig usa mamunga.

GILAY-ON SA PAGTANOM
Sa mga umahan nga tabunok ang yuta, ang distansiya sa pagtanom angay nga dili momenos sa 10 metros ang ulang. Kana tungod kay ang punoan motubo og dako sa maong yuta. Kon ang dapit dili tabunok, ang distansiya mahimong 8 metros ang ulang.
Ang ubang punoan nga rambutan mahimong 6 ka metros ang gilay-on. Kana duol ra kaayo. Human sa pipila ka tuig, ang mga sanga magsaylo-saylo ug kana dili maayo. Usab, ang sutsot nga pagtanom sa mga punoan makapatubo niini og taas kaayo.

PAG-ATIMAN SA LINGHOD NGA MGA TANOM
Ang pagtanom labing maayong himoon inigsugod sa ting-ulan. Hinuon, ang pagtanom mahimo usab nga himoon sa bisan unsang higayon sa tuig basta ang mga punoan mahatagan og igo nga kaumog sa mga bulan nga ting-init. Ang grafted nga binhi nga duha o tulo ka tiil ang gitas-on maoy kasagaran ug ideyal nga gamiton alang sa pagtanom.

Maniid sa pagtubo sa bag-ong tanom. Kon ang panahon init kaayo, hatagag landong (sama sa lukay sa lubi) aron ang mga tanom dili malaya. Butangan og organikong abono matag duha ka bulan sa gidaghanon nga 150 gramos matag punoan o duol niana. Mahimong sal-angon ang pagbutang og urea ug kompletong abono. Usab, esprehan ang mga tanom sa foliar fertilizer matag bulan. Ang hormone, sama sa Ritz Harvest, mahimong iapil sa pag-esprey. Kana mopausbaw sa dugang pagtubo sa mga tanom.
Tan-awon kon dunay kadaot nga nahimo ang mga insekto. Ang mga insekto mahimong maningaon sa bag-ong dahon. Ang aphids ug ubang peste mahimong dali nga makontrolar pinaagi sa pag-esprey sa komun nga insektisayd.

PAG-ATIMAN SA NAMUNGA NGA MGA PUNOAN
Labing maayo nga ubos ang pagtubo sa namunga nga punoan (mga lima ka metro ang gihabogon) nga may mikatag nga mga sanga. Kini matigayon pinaagi sa pagputol sa lead trunk ug pag-ugmad sa mga sanga nga anaa sa kilid. Kini labing maayo nga himoon kon ang mga punoan husto ang pagkaulang. Ug sa pagpuong, putlon ang huyang nga mga sanga.

Abonohan ang mga punoan sa organiko ug kemikal nga mga abono. Ang organikong abono mahimong ang mga naproseso o ang gipadugta nga mga hugaw sa manok ug ubang hugaw sa hayop. Sa pagsugod sa ting-ulan, ikatag ang usa ka sako nga hugaw sa hayop ubos sa malandongan sa mga punoan. Usbon kini human sa unom ka bulan. Ang kemikal nga abono mahimo nga idapat matag punoan sa higayon nga mangabono. Ang organic foliar fertilizer (balanse, kompletong pormulasyon) mahimong i-esprey sa dahon matag bulan.

Panahon sa ting-init, seguroa nga ang punoan dili mag-antos gikan sa hulaw. Buboan ang punoan. Panahon sa ting-ulan, seguroa nga ang plantasyon dili maglunang sa tubig.

PAG-AGHAT SA SAYO NGA PAGPAMULAK
Usa ka maayong butang sa rambutan kay ang mga punoan mahimong aghaton nga mamunga og sayo kaysa naandan. Kini mahimo pinaagi sa pagpresyur sa mga punoan. Pananglitan, kon mohunong ang pag-ulan sa hinapos sa Disyembre, dili bisbisan ang mga punoan. Pasagdan ang yuta nga mauga sulod sa usa ka bulan. Human nga mamala, bisbisag daghan ang mga punoan ug ipadayon aron nga ang yuta igo nga maumog.

Sulod sa pipila ka semana, ang flower buds angay nga mogawas na. Human kabisbisi ang mga punoan sa hinapos nga gihatagan kinig presyur, esprehan ang mga punoan sa bloom booster fertilizer nga kasagaran gigamit sa orkidyas. Anaay Peter's brand alang ning katuyoan. I-esprey ang maong bloom booster matag semana sulod sa tulo ka semana. Mapanid-an nga ang mga punoan moprodyus og daghang buwak. Kini ang naobserbahan sa Teresa Orchard & Nursery sa Teresa, Rizal nga gipanag-iya ning tagsulat.

Panahon sa pagpamuwak, ayaw pagbutang og urea o unsa man nga nitrogenous fertilizer nga makahunong sa pagpamuwak. Mao hinuoy iabono ang abono nga taas ang gibatonan nga phosphorous sama sa bloom booster.

Panahon sa pagpamuwak ug pag-ugmad sa bunga, seguroon nga dunay igo nga kaumog ang yuta. Kon ang kaumog kulang, daghan sa nagakaugmad nga mga bunga mangahulog. Ug aron mapugngan ang pagtubo sa mga funga panahon sa fruit development stagel, esprehan og fungicide.

Kasagaran, ang mga bunga mahimo nang anihon upat ka bulan gikan sa pagpamuwak. Usa ka buwan sa dili pa anihon, abonohan ang mga punoan sa sambog nga complete fertilizer ug muriate of potash apil na ang trace elements. Kini ang magpatam-is sa mga prutas.

PAG-ANI
Anihon ang prutas sa higayon nga kini mahinog na. Dili hatagag higayon nga mahinog og maayo kay ang mga fruitfly ug bukbok makadaot sa mga bunga. Girekomendar nga putlon ang naghimunga nga mga salingsing mga upat ngadto sa lima ka pulgada. Gikan niana, mogitib ang bag-ong mga udlot nga maghatag sa mosunod nga mga bunga.

Usa sa labing nakaayo sa pagpananom og rambutan kay ang punoan mamunga matag tuig. Sulay sa pagtanom og pipila ka punoan. Seguroa lang nga ang imong itanom ang labing maayong matang. Nakaseguro ko nga mahimuot ka nga kini imong gihimo.

NANGANDOY ka ba nga mabuta o mahanap ang panan-aw? Wala tingali. Apan kini wala magpasabot nga wala ka na magsubay ning maong dalan kay sa pagkatinuod nagsubay kana niini.

Nganong nakaingon ko nga nagsubay? Tungod kay bisan og wala nimo abusohi ang imong mga mata, ang kalikopan maoy maggiya kanimo paingon sa maong dalan sa pagkabuta kon dili magmatngon. Sugod sa buntag sa imong pagbangon sa higdaanan, ang mga mata makasinati nag trauma gikan sa repleksiyon sa kahayag sa daghang mga butang diha panimalay, sa kadalanan, sa opisina, sa dagat ug uban pang mga dapit nga magreplek og kahayag nga makasulaw sa imong panan-aw.

Ang pagkabuta o pagkahanap sa panan-aw, usa sa mga kabilinggan nga nanakibra sa kapasidad sa usa ka tawo sa iyang pagpanarbaho ug dili kay liboan lang kondili minilyon ang nag-antos niini. Kamatuoran niini, gibanabana sa World Health Organization (WHO) nga mokabat sa 180 milyon ang populasyon sa kalibotan ang dunay diperensiya sa panglantaw. Niini, 45 milyon ang mga buta ug dili makalakaw nga walay kaabag. Sa sulod sa rehiyon sa Kasadpang Pasipiko, gibanabana nga mokabat sa 8 milyones ang mga buta. Ug sobra sa 80% niini nagpuyo sa Tsina, Vietnam ug Pilipinas.

Ang 3rd Philippine National Survey of Blindness nga gipahigayon niadtong 2002, nakatala og mga 3.5 milyones ka mga Pilipino o 4.62 porsento sa populasyon ang dunay diperensiya sa panglantaw, usa o duha ka mata. Labing daghan niini ang nag-edad og 60 ngadto sa 70. Karon, gibanabana nga dul-an sa tunga sa milyon ka mga Pilipino ang nagkaproblema sa panglantaw diin nag-una ang katarata, nga maoy nag-unang hinungdan sa pagkabuta sa tibuok kalibotan diin 90 porsento niini ang mga kabos.

Gumikan ning maong kabilinggan, ang mga kabos misamot og kakabos. Maglisod na sila sa ilang pagpanarbaho o pagpangita og trabaho nga sarang kahinguhaan og ikasuportar sa ilang pagpakabuhi.

Kining maong kahimtang akong nasulayan niadtong nagtuon-tuon ko sa pag-welding sa shop nga gipanag-iya ug gidumala sa akong maninoy sa San Francisco, Agusan del Sur. Sa akong pagtiltil sa bag-ong gi-welding nga bahin sa bar sa bisikleta, naluparan ang akong mata og plask ug mitusok kini sa puti nga bahin sa mata kun iris. Naghatag kini nakog dakong purhisyo ilabi na kay wala man sad ko magpahiling sa doktor. Sa halos usa ka buwan nga nag-antos sa kasakit nga gidulot sa maong aksidente, wala koy kita kay nahunong man ang akong pagtrabaho. Diha ra ko sa suok ug nagpunayng tabon sa wala kong mata. Nahuwasan lang ko sa purhisyo ug nakabalik sa trabaho human matangtang ang plask diin migamit ako og gapas nga akong gidundon sa mata aron kini makuha, nga sa akong pagpahiling sa ophthalmologist diri sa kaulohan, usa ka sayop nga paagi kay basin makahatag hinuon dugang kadaot sa mata nga apektado.

Karon, nakaamgo ko unsa kabililhon ang mga mata nga maoy akong tamboanan sa pagtan-aw sa katahoman sa kalibotan ug sa mga nanagpuyo niini. Maong karon nag-amping nako ilabi na kay ang modernong kinabuhi naghatag og daghang stress sa lawas ug sa mga mata.

Ang kahimsog sa panan-aw mahimong masukod pinaagi sa pagbasa sa Snellen eye chart sa gilay-ong 20 ka tiil. Kon klaro nimong makita ang mga nakasulat ning maong tsart aduna kay 20/20 vision, nga nagpasabot nga kon nagtindog kag 20 ka tiil gikan sa eye tsart makita nimo ang makita sa normal nga tawo. Ug kon pananglitan, aduna kay 20/40 vision, kini nagpasabot nga kon nagtindog kag 20 ka tiil gikan sa eye chart tin-aw lang nimong makita ang nakasulat sa tsart nga makita sa normal nga tawo nga nagtindog 40 ka tiil gikan sa tsart. Kon aduna kay 20/200 vision delikado kini nga kahimtang kay nagpaingon ka na sa pagkabuta.

Sa mga kondisyon nga maggiya sa tawo ngadto sa pagkabuta nag-una niini ang katarata, gisundan sa glaucoma; diabetic retinopathy; direct trauma o chemical injuries; retinitis pigmentosa, usa ka masunod nga sakit; trachoma, mugna sa impeksiyon sa Chlamydia trachomatis. Dugang niini, dako usab nga hinungdan sa pagkabuta ang kakulang sa Bitamina A, tumor, stroke, neurological diseases, hereditary diseases ug mga toksin.

Sa akong pagbasabasa, ilabi na sa librong “Yoga Secrets for Extraordinary Health and Long Life” ni Frank Rudolph Young, nakakutlo kog mga yanong butang nga mahimong sagopon sa pag-atiman sa mga mata. Ania!

* Ipahiling ang mga mata matag 1 o 2 ka tuig sa usa ka eye care professional.
Mahimong sa ophthalmologist o optometrist.
* Sutaon kon ikaw anaa ba sa taas nga risgo sa sakit sa mata. Ikaw ba o ang membro sa imong pamilya adunay diyabetes o sakit sa mata? Kon duna, pagpahiling sa mata.
* Pagpaubos sa regular nga physical exam aron mahiling alang sa sakit sama sa diyabetes ug high blood pressure. Kining mga sakita makaingon sa problema sa mata kon dili matambalan.
* Konsulta dayon sa eye care professional kon sa usa ka higayon kalit nga dili ka makakita o mihanap ang imong panan-aw o makakita kag daw pid-ok-pid-ok sa suga. Konsulta usab sa usa ka eye care professional kon nakabatyag og pagpanakit sa mata, magdoble ang panan-aw, namula o nanghubag ang mata.
* Magsul-ob og sunglass nga makaali sa ultraviolet (UV) radiation o kalo kon anaa sa gawas labi na panahon sa berano. Kini makapanalipod sa imong mga mata gikan sa sobrang kahayag sa adlaw, nga makapataas sa risgo nga makakuha og katarata.
* Konsumo sa mga pagkaon nga maghatag og kaayohan sa mga mata sama sa mga prutas ug utanon nga maghatag og eksaktong nutrina ug magmentinar sa maayong lebel sa antioxidants sa lawas nga makatabang usab sa pagpahimsog sa mata og pagpanalipod sa mga mata gikan sa polyusyon ug impeksiyon. Ang antioxidants nga mga bitamina sama sa Bitamina C ug E mahimong makapugong, ug kon dili man makahinay, sa pagkaugmad sa katarata.
* Gamit og igong kahayag kon magbasa o magtrabaho sa kompyuter. Ang kulang sa kahayag makaingon sa eyestrain ug ang sobra usab nga kahayag makadaot usab sa mga mata.
* Hatagan ang mga mata og pahulay ilabi na kon nagtrabaho atubangan sa kompyuter.
* Ayaw pagtutok sa nawong sa tubig nga nagbanda sa bidlisiw sa adlaw.
* Ayaw pagpuyo og dugay haduol sa mga pugon o ubang mga butang nga nagmugnag grabeng kainit. Ang mga lente sa atong mata gilangkob sa albumen (usa ka protina), nga sama sa puti sa itlog. Ang sobrang madawat nga kainit sa adlaw-adlaw inanayng magpagahi sa mga lente, sama sa mahimo sa kainit sa puti sa itlog. Ingon niini ang katarata.
* Kon maglakaw ubos sa kainit sa Adlaw, seguroon nga kini motandang sa imong likorang bahin. Kay kon ang kainit gikan sa Adlaw motandang sa mga mata gikan sa atubangan, gikan sa ibabaw sa mga mata o gikan sa kilid nga regular nga mahitabo sa daghang mga oras matag adlaw ug mga bulan sa tuig, dako ang risgo nga makaugmad og katarata, ilabi na ang lente sa mata nga direktang naig-an sa kahayag sa Adlaw.

Dili lalim nga mawad-an sa kahayag ang panan-aw o magkadiperensiya ang panan-aw kay maingon nga walay pulos ang kinabuhi kon dili makita ang katahoman sa kalibotan, ang kalikopan ug ang mga nanagpuyo niini. Ug kini maoy katugbang sa kamatayon. Busa, ampingan gyod ang tamboanan.

(Ikaduhang Bahin)

SAMA sa aprodisyak nga mga pagkaon nga gihisgotan sa miaging gula, adunay giingong aprodisyak nga mga sahog nga makaplagan sa mga suplemento, nga mahimong may panukiduki nga makasuportar sa pagpangangkon apan kasagaran wala.

Arginine. Usa kini ka amino acid nga makaplagan sa karne, itlog, tuno sa lubi ug keso. Makaporma kinig nitric oxide sa lawas nga makapausbaw sa dagayday sa dugo ngadto sa kinatawo. Giingon nga kon ikombinasyon sa ubang mga suplemento makapataas sa panginahanglang sekswal sa kababayen-an.

Epimedium. Matod ni pharmacognosist Albert Leung, Ph.D., ug Arkansas herbalist Steven Foster, ang epimedium herb naprobahan sa eksperimento nga makausbaw sa sexual function sa laki nga mga hayop. Giingon nga moakto sama sa androgen (sex hormone) ug mahimong makaaghat og sekswal nga panginahanglan sa kababayen-an nga kulang sa androgen.

Ginseng. Usa sa dugay nang gitamod nga aprodisyak. Dili pa lang dugay mitaho ang Journal of Urology nga ang, "the Mean International Index of Erectile Function scores were significantly higher in patients treated with Korean red ginseng than in those who received placebo." Sa pagtuon sa mga hayop, ang pagkonsumo og ginseng wala magpakita og dihadiha nga epekto sa lebel sa testosterone, apan ang ginseng giingon nga mahimong makakablit sa ubang mga mekanismo nga maghatod ngadto sa pag-usbaw sa performance ug libido.

Rhino horn. Ang sungay sa rhinoceros abunda sa calcium ug phosphorus. Ang kakulang ning duha ka mineral diha sa lawas sa tawo maghatod niini ngadto sa kaluya ug kalapoy. Dugang niini, uamgid kini sa nangisog nga kinatawo sa lalaki.

Yohimbe. Usa kini sa giingong herbal nga aprodisyak ug girekomendang droga nga gamiton alang sa dili na motindog nga kahoy sa kalalakin-an. Gikan kini sa giukit nga panit sa West African evergreen tree. Ang yohimbine, ang nag-unang aktibong sahog sa yohimbe, giingong mobabag sa alpha-2 adrenergic receptors ug magpaluag sa mga ugat nga parehong nahilambigit sa pagkab-ot ug pagmentinar sa erection. Apan ang herbal nga porma sa yohimbe delikado kon sobra ang pagkagamit.

Vanilla. Ang alimyon ug kalami sa vanilla gituohang makausbaw sa kauwag. Matod sa Australian Orchid Society, "Old Totonac lore has it that Xanat, the young daughter of the Mexican fertility goddess, loved a Totonac youth. Unable to marry him due to her divine nature, she transformed herself into a plant that would provide pleasure and happiness."

Alak. Ang usa o duha ka baso sa alak adunay dakong papel sa pagpausbaw sa romantikong panagbagat. Ang alak makarelaks ug motabang sa pagpainit sa lawas. Ang igo-igong gidaghanong nga mainom nga alak giingon nga makakablit sa sekswal nga panginahanglan apan ang sobra niini mahimong sukwahi ang epekto.

Alimyon. Ang alimyon adunay gamhanang epekto kon bahin na sa romansa ang hisgotan. Ang memorya sa alimyon sa usa ka romantikong kapares mahimong magpabilin bisan og dugay nang nagkabulag ang managpares. Ang alimyon makaduslit sa pangihanglan sa seks.

Musika. Ang musika mahimong makapahimutang sa maayong buot o makaguba niini. Ang labing epektibong makitang elemento sa musika mao ang paghinumdom sa malambigit nato niini. Kon adunay kay nindot nga kasinatian sa hinay nga pagsayaw uban sa minahal kaniadto dinuyogan sa espesyal nga kanta, mahimo nga ang maong kanta maghatag usab og epekto sa imong kinabuhi karon ug ugma. Ang sayaw usa ka ritwal sa panaghiusa nga tingali ang matag usa kanato nakasinati na niini sa pagsubay sa panid sa atong kinabuhi.

Ehersisyo. Dili lang kay kini maghatag og kaayohan sa atong panglawas, magdulot usab kinig kaayohan sa kinabuhing sekswal. Giingon nga ang aprodisyak nga kalidad nga dala sa pag-ehersisyo malambigit sa endorphins (feel good nga kemikal) nga mabuhian sa utok nga adunay mapugsanong aktibidad. Kini magpahimutang sa lawas sa daghang paagi nga magpaagni sa dagayday sa dugo ngadto sa kinatawo ug magpausbaw sa sekswal nga panginahanglan ug abilidad. Ang pag-ehersisyo ug pagmugnag dugang masel kasagaran magpataas sa lebel sa testosterone nga maoy laing hinungdan nganong ang ehersisyo makausbaw sa panginahanglang sekswal.

Usa nato madeterminar kon ang usa ka butang nag-obra, sabton nato unsay gikinahanglan aron makaobra. Sa kaso sa aprodisyak: Unsay mahitabo sa lawas ug utok kon kita naghinam-hinam sa seks. Ang matag lalaki ug babaye, mag-agad sa hormones ilabi na ang testosterone. Ang panginahanglang sekswal gikontrolar sa lebel sa hormone diin ang testosterone maoy yawe. Kay kon wala kitay igong testosterone, ang interes nato sa seks mokunhod. Ang stress, fatigue ug depresyon mahimo usab nga adunay dakong epekto sa interes nato sa sekswal nga buhat. Maingon nga kon dili balanse, mahimong dili moobra sa husto segun sa angay. Ug kon balanse, ang tanan mapahimutang sa husto.

Ang magkanit-kanit nga reaksiyon magsugod kon atong makita, mabati, mabatyag, mahunahuna, mahikap, masimhot o di ba makasinati og makainit sa atong sekswal nga awhag. Ang proseso daw ingon niini: Una, ang signal ipadala gikan sa limbic lobe sa utok agi sa nervous system ngadto sa pelvic region. Kini nga mga signal magsulti sa kaugatan sa pagluag. Sa pagluag, mapahigayon ang paspas nga dagayday sa dugo nga magpatindog sa mga erectile tissue sa lalaki ug babaye. Unya ang mga ugat mosira aron kadtong mga erectile tissue magpabiling magtindog. Kini nga pagtindog sundan sa paspas nga pagpitik sa kasingkasing. Ug sa samang higayon, ang atong utok magbuhi og mga kemikal nga magpahibalo sa atong lawas nga kini makaayo ug makalipay.

Posibleng ang mga pangangkon sa kanhiay mahitungod sa epekto sa aprodisyak sa ubang mga pagkaon o suplemento mahimong labing tinuod kaysa karon tungod kay ang kinatibuk-ang nutrisyon kaniadto dili pa maayo. Sa kanhiay, ang pagkaon adlaw-adlawng pangitaon ug komun niadto ang kakulang sa nutrisyon. Ang pagkaon o pagkonsumo niadto sa mga pagkaon nga abunda sa nutrina adunay dakong epekto sa kinatibuk-ang panglawas, nga makaapekto usab sa panginahanglan sekswal, nga ingon sa magpakita nga ang mga pagkaon, herbal o suplemento adunay kalidad isip aprodisyak. Ang katawhan karon mas himsog kaysa kaniadto mao nga lisod makita ang epekto sa usa ka partikular nga pagkaon nga abunda sa nutrina.

Ang aprodisyak nga adunay posibleng epekto mao kadtong nadiskobrehan tungod kay ang mga tawo nagbalita sa pag-usbaw sa ilang sekswal nga aktibidad silbing side effect sa girekomendang droga. Daghang mga kompaniya ang migamit niining wala damhang side effect aron makaugmad og droga nga makasulbad sa kakulang sa sekswal nga panginahanglan nga nasinati sa uban.

Tungod niini, namugna ang mga droga o sambog nga gipangangkon nilang makausbaw sa kinabuhing sekswal ug kasagaran nganlan nilag aprodisyak. Apan aron mahimong usa ka tinuod nga aprodisyak, kinahanglan nga magmugna kinig panginahanglan dili magpausbaw sa performance ug abilidad. Ang viagra, pananglitan, dili usa ka aprodisyak tungod kay wala kiniy mood effects.

Ang kinaiyahan abunda kuno sa natural nga aprodisyak. Basta dunay pagka amgid ngadto sa sex organ, usa na ka aprodisyak. Gitumbok usab nga ang kinatawo sa mga hayop nga kusgan ug prolipiko nga magpasanay sama sa mga rabit, tigre, kanding, baka ug uban pa maayong aprodisyak. Sa kasaysayan, ang mga tawo mohigop og sabaw ug mokaon og unod sa kinatawo niining mga mananapa aron makaangkon og aprodisyak nga epekto ug mousbaw ang sexual performance. Kining mga pagtuo nasunod gikan sa mga mangangayam sa kanhiay nga mokaon sa mga itlog sa mga hayop nga ilang mapatay sa paglaom nga makaangkon usab og kinaiya sama sa mga hayop.

Apan bisan pa niining tanan, ang mga siyentista nagtuo nga ang gahom sa aprodisyak anaa ra gyod sa atong ulo. Sa laing pagkasulti usa lang ka placebo effect— kon maghunahuna kitag butang nga magpagana kanato sa pagpakighilawas, kini magsugnod kanato sa pagpakighilawas. Ang giingong mga aprodisyak nga atong gikaon o giinom mahimong duna o walay epekto nganong ganado sa pagpakighilawas. Ang utok maoy labing gamhanang organo sa pagpakighilawas nga anaa sa atong lawas. Kay kon wala kini sa hustong dapit, walay mahitabo nga maayo.

PRRRTTT! Ikaw? Ah, pasangil ka lang! Dili ako, uy! Siya tingali! Ah, ikaw gyod kay nanimahong kamote!

Ingon niini ang kasagaran nga mahitabo kon dunay magpabuhagay sa iyang utot. Adunay hilom, adunay morag buto sa armalyt ug aduna say sipa kaayo nga daw iya sa kanyon ug kasagaran makalanag, matod pa sa katigulangan sa Garcia-Hernandez. Angay ba kining ikaulaw? Daotan ba diay kini?

Kon sutaon nato sa hingpit, dili kini angay ikaulaw. Dili kini daotan. Ang tawo gilalang nga ingon niini. Natural kini sa tanan apil na ang mga langgam, isda ug insekto. Kitang tanan makasinati og pagpangutot sa nagkadaiyang lebel. Apan kon magsobra na ug mahimong dakong purhisyo kini ang dili na maayo. Dili na kini normal busa angayng sutaon kon unsay mga hinungdan aron masolusyonan ang problema.

Aron masabtan kon nganong ang tawo makamugnag utot, tan-awon nato nga ang lawas sa tawo sama sa usa ka paktoriya. Ang tanan nga atong gikaon kinahanglan nga matunaw ngadto sa gagmayng mga yunit aron makasulod sa dagaydayan sa dugo. Sa higayon nga ang pagkaon moabot na sa estomago, ang tanang mga protina bungkagon ngadto sa amino acids, ang mga tambok ngadto sa fatty acids ug ang carbohydrates (simple ug complex) ngadto sa indibidwal nga glucose molecules usa kini mopaingon sa small intestine.

Kon ang mga pagkaon dili masuhop sa intestinal wall, dili kini makasulod sa dagaydayan sa dugo. Ang mga wala matunaw nga mga pagkaon ug likido ipadala paubos sa large intestine (colon) isip pundohanan sa mga biya. Dinhi sa large intestine mahitabo ang pagkaporma sa mga hangin.

Ang large intestine gilubloban sa gatosan ka mga nagkalainlaing bakterya nga nanubo niini. Nanimuyong malinawon ang mga bakterya ning dakong tinai nga naghatag og positibong benepisyong kahimsog sa lawas. Kasagaran sa mga bakterya dinhi dili maghatag og problema. Nagsalig sila sa mga wala matunaw nga mga pagkaon nga atong gikonsumo alang sa ilang kaugalingong nutrisyon. Sa pagtrabaho sa mga gas former sa pagbungkag sa kalangkobang kemikal sa wala matunaw nga mga nutrina, mamugna ang hangin. Mga 80 ngadto sa 90 porsento sa hangin sa tinai mamugna ning mga matang sa bakterya (dugang niini ang hangin nga atong matulon nga kon dili ikapanug-ab, mopatighulog sa tinai ngadto na sa lubot). Kini maoy kasagaran natong iutot nga ikatandi sa aso sa tsimineya sa usa ka paktoriya nga maoy hinungaw sa mga proseso sa pagpanggama og mga produkto.

Ang hangin nga mamugna sama sa nitrogen, carbon dioxide, oxygen ug methane walay makalanag nga baho gawas lang sa hydrogen sulfide nga nahilahi nga maoy makahatag niinig makalanag nga baho. Kon imong mamatikdan, ang mga hangin sa utot nga gihinganlan sa unahan pulos mosiga, sama sa methane og oxygen. Ang utot dili katiawtiawan kay kon imo kining duslitan mahimo kining mosiga.

Ang kabaho sa utot nagadepende sa pagkaon nga gikaon. Ang mga mokaon og utan mahimong makadaghan mangutot kaysa mga hingaog karne, apan ang ilang utot menos ang kalanag tungod kay ang utan diyotay lang ang mamugnang hydrogen sulfide. Kon unsa kaabunda sa sulfur ang pagkaon nga gikaon, mao usab ang imong pagpangutot tungod kay ang mga bakterya magmugnag sulfides ug mercaptan samtang ilang gibungkag ang mga nutrina.

Nagkadaiya ang hinungdan nganong sobra ang pagpangutot sa tawo. Una ang pagkaon og daghang carbohydrates. Sa tulo ka nag-unang nutrina, ang carbohydrates ang labing magmugna og hangin tungod kay ang asukal ug harina daling mahimong asid. Ikaduha ang pagkonsumo sa dili matunaw nga pagkaon usa na niini ang gatas. Ang gatas sa baka dili natural sa lawas sa tawo mao nga ipadaplin kini isip biya. Ikatulo, daghan ang bakterya sa tinai. Ang matag tawo managlahi ug dili parehong moreak sa samang mga pagkaon. Ikaupat ang pag-usap ug pagtulon og hangin. Usahay ipanug-ab lang ang maong hangin apan usahay usab mopaubos ngadto sa tinai hangtod nga ipagawas sa lubot. Ug ikalima ang impeksiyon sa tinai. Kon ang tawo adunay impeksiyon sa tinai, ang linya niini manipis ug ang mga nutrina, mahulog ngadto sa large intestine nga dili masuhop ni matunaw.

Bisan pa niining tanan, ayaw kahadlok mga palautot nga kahigalaan, aduna pa gihapoy kinabuhi human sa gas chamber! Ang pagkunhod sa carbohydrates gikan sa imong pagkaon ug paglikay sa mga pagkaon nga imong nahibaw-an nga bug-at sa imong sistema maoy gikinahanglan sa matag usa nga gustong mamenosan ang iyang pagpangutot.

Tingali, diyotay lang ang nasayod nga sa matag higayon nga kita motulon og pagkaon, tubig o unsa pang likido, dunay hangin nga mataban sa pagtulon. Kon subsob usab ang panuluntulon, dako ang posibilidad nga daghan ang mosulod nga hangin ngadto sa estomago. Daghan karon ang gitawag og air swallowers tungod kay subsob silang motulon og luwa ug hangin.

Kon matunaw nato ug maayo ang carbohydrates diha pa lang sa atong estomago, makapaabot kita nga diyotay lang ang hangin nga mamugna sa atong tinai. Ang sobrang pagpangutot karon dili katingad-an tungod kay sobra sa katunga sa katawhan sa kalibotan ang dili maayong motunaw sa gikonsumong pagkaon. Mao nga angayng usapon og maayo ang pagkaon ug likayan ang pagkaon pipila ka minutos dayong katulog nga maglisod sa pagtunaw sa pagkaon.

Pipila sa mga pagkaon nga nahibaw-ang makaingon sa pag-utot nga nagbaton og taas nga complex carbohydrates mao ang talong, apple, popcorn, apricots, cabbage, nuts, prunes, beans, carrots, onions, raisins, bran, cauliflower, peaches, soybean, broccoli, pears, tuna, yams, sweet potato, citrus rinds, cheese, chestnuts, cashews, oat, yeast sa mga tinapay ug dairy products.

Ang hangin sa atong tinai, sama sa kamatayon ug buhis, kabahin sa atong kinabuhi. Mahimo kining mapadugay, makunhoran, ug makontrolar apan dili mawala. Kini ang linugdangan sa proseso sa atong pagpakabuhi.

(Unang Bahin)

ANG pagpasanay sa tawo usa ka mahinungdanong moral ug relihiyosong isyu tungod niini pinangita ang mga aprodisyak aron maseguro ang sekswal nga kahimsog ni lalaki ug ni babaye. Kini ang gituohang labing maayong pangremedyo sa nagkadaiyang mga problemang sekswal apil na kakulangon sa panaghilawas ug ang panginahanglan nga mapausbaw ang katabunok sa semilya sa mag-partner.

Sa yanong depinasyon, ang aprodisyak, gikuha gikan sa ngalan sa diyosa sa gugma sa mga Greyigo nga si Aphrodite, mga elemento nga magsugnod sa panginahanglang sekswal. Molihok kini sa duha ka paagi: Adunay magmugna og panginahanglang sekswal pinaagi sa pagtrabaho sa utok ug aduna usay moepekto sa lawas. Pananglitan, adunay magpausbaw sa dagayday sa dugo ngadto sa sex organs nga makaapekto sa panginahanglang sekswal. Sa laing bahin, adunay usay magtugot sa lawas sa pagmugna og daghang kemikal nga magtukmod usab ngadto sa panginahanglang sekswal. Usahay, pinaagi lang kuno sa paghunahuna mamugna ang aprodisyak.

Ang aprodisyak walay siyentipikanhong basehan. Usa lang kini ka yanong mito. Apan samtang kini tinuod, daghang mga tawo ang magmatuod sa epekto sa pipila ka mga pagkaon, herbal ug mineral isip aprodisyak.

Hinuon, nakaplagan sa mga siyentipiko nga ang ubang mga pagkaon, herbal ug ubang suplemento makaaghat sa produksiyon sa hormones o ubang mga kemikal nga makaapekto sa atong libido. Apan wala nila mahibaw-i kon ang maong mga kemikal namugna ba nga daghan aron gayod masuta ang kalainan. Wala pay lig-ong panukiduki mahitungod niini tungod kay ang libido usa ka malisod tukion nga butang.

Ang mosunod nga mga pagkaon giingong moakto nga aprodisyak. Ang uban moingon nga kini mga aprodisyak tungod sa ilang porma ug aroma, samtang ang uban moangkon tungod sa kemikal nga basehanan alang sa ilang gahom sa gugma. Apan, dili kini kompletong listahan ug wala pa usay matamdang panukiduki nga makasuportar sa gipasiatab nga mga karakteristik nga gibatonan ning mga pagkaon isip aprodisyak.

Aniseed. Ang aniseed nga nahibaw-an usab nga anis, gituohan sa kanhiayng Greyigo ug Romano nga makausbaw sa panginahanglang sekswal ang mga liso niini. Giingon nga aduna kiniy estrogen compounds (female hormones), nga makamugnag samang epekto sa testosterone.

Abokado. Ang abokado gitawag og "testicle tree" sa mga Aztec tungod kay ang mga prutas niini mangumbitay nga magpares uamgid sa kaluhang itlog sa kalalakin-an nga maoy gibasehan sa aprodisyak niining abilidad.

Saging. Gawas nga uamgid sa kinatawo sa lalaki, abunda kini sa potassium ug sa mga bitamina B nga gikinahanglan alang sa produksiyon sa sex hormone.

Chocolate. Ang chocolate o tsokolate dugay nang gilambigit ug dili na tingali ikasalikway pa diha sa gugma ug romansa. Orihinal kining nakaplagan sa kalasangan sa South America. Ang sibilisasyong Mayan misimba sa punoan sa cacao nga gitawag nilag “food of the gods”. Segun sa mikatap nga tabi-tabi, ang lider sa mga Aztec nga si Montezuma moinom og tsokolate matag adlaw aron mapausbaw ang sekswal nga abilidad. Ang tsokolate nagbaton og phenylethylamine ug serotonin, nga parehong mga kemikal nga magdulot og hayahay nga pamatyag sa lawas. Natural kini nga motumaw sa lawas ug buhian ngadto sa utok kon kita malipayon ug mobatyag og paghigugma.

Carrot. Tungod kay ang karot uamgid ang porma sa kinatawo gilambigit kini nga magpainit sa sekswal nga panginahanglan sukad pa sa kanhiayng panahon. Ginakaon kini sa harianong mga pamilya sa Tunga-tungang Sidlakan sa pagtuong makadugang sa gana sa pakighilawas.

Sili. Ang pagkaon og sili makamugna og pisyolohikal nga pagtubag sa atong lawas (pananglitan, panington, pagtaas sa pitik sa kasingkasing ug sirkulasyon sa dugo) nga pareho sa masinati kon nakighilawas. Ang capsaicin nga gibatonan niini maoy responsable sa maong epekto nga maayo usab nga pain reliever. Ang pagkaon usab og daghang sili makairita sa genitals ug urinary tract nga mahimong makabatyag og kalalim pupareho sa sexual excitement.

Cucumber. Gawas nga uamgid sa porma sa kinatawo, ang alimyon sa cucumber gituohan nga makaagni sa pag-usbaw sa dagayday sa dugo ngadto sa kinatawo sa babaye.

Ahos. Sa dugay nang panahon, ang mga monghe sa Tibet dili pasudlon sa ilang monasteryo kon nakakaon silag ahos tungod kay nailhan kining pangpainit sa lawas ug makapausbaw sa sirkulasyon sa dugo.

Luy-a. Gituohan sa daghang tawo sa dugay nang panahon nga ang luy-a aprodisyak tungod sa alimyon niini ug makapahapsay sa sistema sa sirkulasyon sa dugo.

Dugos. Sa kanhiayng panahon, ang mga tawo moinom og mead (ilimnon nga hinimo gikan sa dugos) aron mausbaw ang panginahanglang sekswal. Sa Karaang Persia (karon Iran), ang managtiayon moinom og mead matag adlaw nga molungtad og usa ka bulan (nailhang honey month kun honeymoon) human sila makasal aron makaugmad og hustong paminsar sa utok sa malamposong panagluon. Ang dugos abunda sa bitamina B (gikinahanglan alang sa produksiyon sa testosterone) ug boron (motabang sa lawas sa hustong paggamit sa estrogen).

Oyster. Gawas nga kini uamgid sa kinatawo sa babaye, nagbaton kinig taas nga zinc, nga giingong makapausbaw sa sexual potency sa lalaki. Nagbaton usab kinig D-aspartic acid ug NMDA (N-methyl-D-aspartate) compounds nga epektibo kunong magpalingkawas sa sex hormones sama sa testosterone ug estrogen. Abunda usab kini sa protina ug lamian.

Kapayas. Sama sa aniseed ang kapayas estrogenic. Nagpasabot nga aduna kiniy compounds nga moaktong femal hormone estrogen. Gigamit kini nga karaang pangremedyo sa pagpatungha sa binulang duaw ug produksiyon sa gatas sa inahan, pagpanganak ug pagpausbaw sa libido sa kababayen-an.

Kape. Ang caffeine nailhan nga stimulant nga magpalagsik lawas ug utok.

Coriander (Cilantro seed). Ang usa ka librong Arabo naghisgot sa usa ka negosyante nga walay anak sulod sa 40 ka tuig apan nagkaanak human sa dugayng pag-inom sa ilimnon nga gilundan og coriander. Ang maong libro sobra na sa liboan ka tuig mao nga ang kasaysayan sa coriander isip aprodisyak gitamod na sa kadaghanan sa kanhiayng panahon. Nahibaw-an usab kini nga makapagana sa pagkaon.

Mustard. Gituohan nga magpainit sa sexual glands ug makapausbaw sa panginahanglang sekswal.

Pinya. Ang pinya abunda sa bitamina C ug kini gigamit sa homeopathic treatment alang sa mga baog.

Raspberries ug Strawberries. Perpektong pagkaon alang sa kinamoton nga paghungit ngadto sa hinigugma. Parehong mag-imbitar og paghigugma. Gitawag og fruit nipples sa erotic literature. Pareho usab nga taas og bitamina C.

Ang ubang mga pagkaon nga giingong aprodisyak nakaangkon sa maong pagtamod gikan sa mitolohiya. Ang uban usab nakaangkon sa reputasyon isip aprodisyak gumikan sa ilang porma

Pananglitan sama sa itlog sa pawikan, kinatawo sa tigre ug toro nga baka. Tingali aron makapangandam ang lawas sa halandomong adlaw sa Valentines, daghan karon ang naglungot-lungot nga makahigop og sabaw ug makausap og unod sa soup no. 5.

KANIADTO kanunay maalaan nga kabahin sa lalawigan sa Agusan del Sur ang Awao, usa ka hilit nga barangay sa Monkayo, Compostela Valley tungod kay ang nag-inusarang dalan nga nagdugtong ning halayong barangay mao ang gikan sa munisipalidad sa Sta. Josefa. Kining maong dapit maabot gikan sa poblacion mga 45 minutos kon sakyon og habalhabal. Apan karon sayon ug dali na kaayo kay hapsay na ang biyahe sa mga transportasyon.

Sa sayong bahin sa dekada 80, ang nag-inusarang ruta paingon sa Awao mao ang lapokon ug batoon nga dalan. Kon demalason, mahimong mahulog sa pangpang nga batoon ang ubos ang magbiyahe. Walay tino nga panginabuhi ang mga lumulupyo dinhi labi na nga wala sila moila sa soberanya sa kagamhanan. Ug ang dapit nahimong luna sa kamatayon tali sa tropa nga dapig ug kontra sa pangagamhanan ni kanhi Pangulo Ferdinand Marcos.

Ug alang sa mga lumulupyo sa Awao, usa ka adlaw-adlaw nga pagpakigbisog ang pagpanalipod nila sa ilang kaugalingon gamit ang makamatay nga mga hinagiban. Maoy ilang prayoridad ang pagbantay sa ilang dapit gikan sa pagsulong sa mga kaaway. Samtang ang pagpakaon ug pag-amuma sa ilang mga pamilya mao na lamay ikaduha nga prayoridad.

Daghan sa lumulupyo sa Awao ang nagdala og dakong papel sa pagpakigbisog, usa na niini si Moises Bacolod, kanhi rebelde nga karon usa na ka agrarian reform beneficiary ug nahimong barangay kapitan sa Awao ug konsehal sa lungsod sa Monkayo, Compostela Valley.

Tungod sa kausaban sa politikanhong klima niadtong 1986 human sa People Power Revolution, nausab usab ang klima sa panginabuhi sa taga Awao gikan sa mga adlaw nga giyugyog sa kasamok nga maoy dakong hinungdan sa pagkanudnod nila sa kapit-os. Ang mga lumulupyo nga nanggirebelde, usa na niini si Ginong Moises Bacolod, nakaamgo sa sayop nga nahimo mao nga wala sila magduhaduha sa pagsurender sa ilang mga armas ug pagbuhi sa gisagop nilang ideyolohiya.

Isip usa ka lider sa komunidad, si Ginong Bacolod misulat kang kanhi Presidente Fidel V. Ramos mahitungod sa panginahanglan sa ilang dapit alang sa imprastruktura ug proyekto nga panginabuhian sa katawhan sa Awao. Porsegido siya sa iyang paghangyo hangtod nga ang kagamhanan misanong sa ilang pangamuyo. Niini, ang Awao nahimong usa ka agrarian reform community (ARC) ug nakadawat og mga proyekto gikan sa Agrarian Reform Infrastructure Support Project Phase 2 (ARISP2) nga nagdala og dakong kausaban sa kanhi nawad-an sa saad nga barangay.

Sa pagkakompleto sa 3.7 kilometros nga farm-to-market road nga migasto og P11 milyones, nabuksan ang ganghaan sa bag-ong oportunidad alang sa Awao Cluster ARC. Miusbaw ang kaproduktibo ug kita sa lugar tungod sa bag-ong nagama nga kalsada nga nagkonektar sa ARC ngadto sa duol nga merkado sa Sta. Josefa, Agusan del Sur. Dugang niini, natukoran usab og rural water system ang dapit nga nagtagana og magamit nga tubig sa pag-inom ug sa panimalay ug uban pang kagamitan sa komunidad.

Ang 232 ka benepisyaryo sa agraryong reporma nga nagtikad og 350 ka ektarya nga humayan nabenepisyohan usab gikan sa P32 milyones nga Awao communal irrigation project. Ug tungod niini, mitaas ang ilang ani. Gikan sa kaniadto maani nga tulo ka tonelada matag ektarya, miusbaw kini ngadto sa 5 ka tonelada matag ektarya.

Usa sa labing dakong problema sa pag-uswag ug paglambo sa Awao ARC mao ang kanunay nga pagbaha, nga namenos-menosan karon gumikan sa pagtukod og panalipod nga dike nga gigastohan og P6 milyones. Kaniadto ang baha nga molapas sa tuhod wala lang makaguba sa kabalayan sa Awao kondili apil na usab ang kinabuhi nga nahulga sa peligro.

Ang pagmatuto sa ARISP2 wala matapos dinhi kay nagpasiugda usab sila og mga proyektong panginabuhian nga nakadugang sa kita sa pagtikad nila sa yuta sama sa rice seed production, tilapia production ug goat dispersal.

Sa rice seed production, nagsugod sila sa 10 ka ektarya nga demo farm niadtong Disyembre 2003. Gilangkoban kini sa 20 ka mag-uuma nga kasagaran moani og upat ka tonelada matag ani kada ektarya. Sa ikalima nga hugna, nadugangan kini og laing lima ka ektarya. Ug mingdaghan usab ang mga mag-uuma nga ming-apil ning maong proyekto nga kasagaran moani og lima ka tonelada matag ani kada ektarya.

Sa goat dispersal, 20 ka benepisyaryo sa repormang agraryo ang gipangtunolan sa 20 ka baye ug duha ka laki sa unang hugna sa proyekto samtang laing 10 ka kanding sa ikaduhang hugna. Hangtod nga mikabat sa 40 ka buok kanding ang naapod-apod sa ming-apil sa proyektong goat dispersal.

Kining tanang mga proyekto nakatabang sa pag-uswag ug paglambo sa Awao. Dili na problema ang pagkaon, sayon na ang pagbiyahe ug ang komunidad nakabugto na sa gaway nga migapos kanila sa hataas nga panahon nga pagpakigbisog alang sa kalinaw. Ang normal nga kinabuhi nga gisakmit gikan kanila ila nang nabawi ug gitagamtam karon sa tumang kalipay. Ang katawhan sa komunidad nanagpakabana na sa ilang bili dili lang ngadto sa ilang pamilya apan apil na usab ngadto sa uban. Ang samad sa kagahapon naalim na ug ang kangutngot niini ila nang nakalimtan.

Tungod sa nakaplagang bag-ong kalinaw ug kaabunda, ang Awao nahimong permanenteng salag sa bag-ong pumupuyo. Sukwahi kaniadtong 1972 nga ang Awao gilangkoban lang sa 15 ka banay ug nagkailhanay ang tanan sa ngalan, karon ang mga lumulupyo gilangkob na sa 1,656 ka bubong ug mikabat na sa 7,735 ang populasyon.

Niini, ang katawhan sa Awao nagpasalamat sa espesyal nga atensiyon nga gihatag sa kagamhanan sa pagpanguna sa Department of Agrarian Reform aron sila makabaton og garbo nga ang ilang dapit mahimong buhing panig-ingnan sa usa ka malamboon nga dapit nga kanhi nawad-an sa iyang saad.

DUNAY mga panghitabo sa akong kinabuhi karon nga ingon sa ako nang nasinati sa miaging panahon nga dili nako matumbok kon kanus-a ug diin mahitabo. Nagpasabot ba kini nga aduna akoy ESP?

Gitawag og ESP o extra-sensory perception ang abilidad sa tawo nga makakuha og impormasyon pinaagi sa clairvoyance (kahibalo bahin sa ubang lagyong butang o panghitabo, sama sa wala matahong aksidente) telepathy (pagbasa sa hunahuna sa uban o paghatod og mensahe ngadto sa uban), precognition (pagtag-an sa umaabot), retrocognition (pagtan-aw sa kanhiayng panahon), mediumship (paghimo nga medyum sa mga espiritu sa mga patay ug psychometry (pagbasa sa impormasyon mahitungod sa tawo o dapit pinaagi sa paghawid sa usa ka butang. Gawas sa abilidad sa panimhot, panilaw, panan-aw, pamatyag ug pangdungog, kini maoy naglangkob aron tawgon ang tawo nga adunay ESP.

Sukad pa sa atong mga katigulangan ug hangtod karon, daghan ang miangkon nga aduna silay ESP apan daghan usab ang dili motuo. Kini, tungod kay ang ESP usa ka dili kasarangang abilidad nga angay sutaon pag-ayo pinaagi sa sayantipikanhong panukiduki.

Ang ESP mao ang kombinasyon sa atong senses ug persepsiyon. Ang pulong "psychic" usahay gamiton nga pungan (noun) o pungway (adjective) aron pagtawag sa tawo nga adunay kapabilidad nga mogamit og ESP sa bisan unsang porma. Kadaghanan sa mituo sa ESP, kini usa ka gahom nga dina’a sukad sa pagkahimugso nga pipila lang ang bulahan nga nakabaton niini sa tibuok kalibotan. Hinuon, ang uban nagtuo nga ang tanang tawo psychic. Ug nga kini wala lang mahibaw-i ug wala maugmad ang innate extra-sensory perception.

Dugay nang gituohan sa kakaraanan ang extra-sensory perception apan sa daghang kultura kini wala mahatagig pagtagad nga ang ubang tawo aduna niining maong gahom, ikaduhang panan-aw man kini o gahom sa pagpakigsulti ngadto sa mga espiritu, mga katigulangan nga nangamatay na ubp. Hinuon, ning bag-ong panahon kining maong ideya gitawag na lang og patuotuo ug dili tinuod, ug dili kamapatud-an sa sayantipikanhong proseso. Mao kini ang gibuhat sa mga orakulo, shaman ug manalagna.

Sa unang mga adlaw sa radyo ug elektronik, ang teknolohiya daw mahika sa kadaghanan, apil na ang mga enhinyero nga nagtrabaho niini. Gisugyot nga kini mahimong gamiton aron maugmad ug makab-ot ang kaniadto nga imposibleng maangkon nga mental nga abilidad. Nag-apil kini sa pagpakigkomunikasyon sa patayng tawo, nga gikonsiderang nabalhin sa laing kalibotan.

Si Alec Reeves, usa sa mga nag-unang migamit sa komunikasyong digital, mikonsiderar sa ESP nga usa ka perpekto ug rasonableng proposisyon. Siya nagatuo nga ang kadaghanan sa iyang mga inbensiyon inaghat sa namatay ug unang nanagtuki nga si Michael Faraday, ug mibubo sa iyang unang mga tuig sa pagperpekto sa spiritualist telecommunication nga mga kahimanan.

Ang mituo sa paglungtad sa ESP mitumbok sa daghang sayantipikanhong panukiduki nga naghatag og ebidensiya niining daw dili katuohan nga paglungtad. Ang mga trabaho ni J.B. Rhine, usa ka botanist sa Duke University sa 1930’s, ug kang Russell Targ ug Harold Puthoff, mga pisiko sa SRI International kaniadtong 1970’s maoy kasagaran nga tukion sa mga argumento nga ang ESP milungtad gayod.

Kadtong mituo sa ESP wala molungtad ang pagtuo sa mga giingong mitohohikal nga kasaypanan sa maong pagtuon, ug mitumbok sa daghang pagtuon sa ESP nga napakyas pagkaplag og bisan unsang ebidensiya sa dili kasarangang panghitabo. Daghan sa mga modernong sayantista ug dili mga magtutuo mikonsiderar sa dili katuohan nga butang sa ESP nga tatawng makapakatawa nga ideya nga tukion, ilabi na kon seryoso gayod ang pagtuon niini.

Lisod sulayan kon tinuod ba gayod nga adunay ESP. Dunay mga kalisdanan nga nagalangkit sa pagpamatuod kon milungtad ba gayod o wala ang extra-sensory perception. Ug kon ang ESP nagalungtad, mahimong kini binuhat-buhat imbes tatawng epekto, ug ang abilidad sa pagsabot mahimong makawhangan sa kinaiya sa panghitabo nga buot sabton. Pananglitan, ang mga nagpasigwar sa ESP mohan-ay sa unahan nga ang pagtagna kon ang usa ka minahal sa kinabuhi nahiapil ba sa usa ka aksidente sa sakyanan mahimong adunay dakong epekto kaysa pagtag-an kon unsang barahaa ang gikuha gikan sa ibabaw sa gisaksak nga baraha, ug bisan ang ulahi maoy labing tukma alang sa sayantipikanhong pagtuon.

Adunay pipila ka dagkong mga premyo ang ipanghatag sa pagtuo nga makakaplag og tawo nga adunay lig-ong ESP nga dad-on sa pormal nga laboratoryo alang sa maukitong pagsulay, sama sa Randi Prize ug International Zetetic Challenge.

Ang Randi Prize, nga giesponsoran sa James Randi Educational Foundation nga gitukod aron matuki ang dili kasarangan nga panghitabo ug aron maedukar ang publiko bahin niini, gitukod ni James Randi, usa ka stage magician, adunay standing offer nga $1 milyon nga premyo sa makapakita sa ESP o bisan unsang psychic nga panghitabo. Apan hangtod karon wala pay nakakuha ning maoyng premyo. Nagpasabot nga wala pay nakapasar sa panukdanan nga gilatid sa maong foundation, sa kon unsa ba gayod ang ESP.

Samtang ang laboratoryo sa Zetetics sa University of Nice Sophia-Antipolis sa Pransiya, nagpahigayon og panukiduki ngadto sa mga katingalahang panghitabo, mihatag og Zetetic Challenge, usa ka pagsulay aron mapamatud-an o dili ang kalungtaran, magpakita og panghitabo nga adunay kalambigitan niini, ug ang dili kasarangang panghitabo nga nagsugod sa 1987 ngadto sa 2002. Ihatag sa tawo nga makapamatuod sa bisan unsang paranormal phenomenon ang premyo nga 200,000 Francs.

Ang pagtuo nga aduna gayoy ESP gidabudabohan sa daghang mga kritisismo sa konserbatibong mga sayantista. Kasagaran sa mga pagsaway misakay sa duha ka kontensiyon: una nga ang pagtuon nga nagpakita sa ebidensiya sa ESP kasagaran ug kanunay nga sulti-sulti lang ug daghang mga kahuyangan nga makahimo sa pagpangilad, ug ang ikaduha, nga kadtong pipila ka pagtuon nga ingon sa dili huyang wala makapakita og mabalik-balik nga resulta.

Usa ka pananglitan niini mao ang giingong psychic nga iro sa Inglatera nga ginganlag Jaytee, nga ang tag-iya nanghambog nga adunay supernatural nga abilidad nga makahibalo kon ang usa kanila mosulod na sa trabaho ug mouli (diin iyang ipakita nga modagan siya sa pultahan sa maong higayon). Si Rupert Sheldrake, usa ka parapsychologist, miproklamar nga kining maong pagsuta nagpakita nga ang iro adunay abilidad sa ESP. Apan sa dihang gisulayan usab ubos sa sayantipikanhon ug kontrolado nga kondisyon, nakaplagan nila ni Richard Wiseman ug Matther Smith, mga sayantista sa University of Hertfordshire, nga ang maong iro walay ingong abilidad. Human sa eksperimento, ang iro walay gikapakitang abilidad sa ESP.

Matod ni social psychologist David Myers, sa iyang librong “Psychology”, "a reproducible ESP phenomenon has never been discovered, nor has anyone produced any individual who can convincingly demonstrate psychic ability."

Kay wala pay nakakuha sa premyo sa Randi ug IZC, kasagaran kini tumbokon nga lig-ong ebidensiya batok sa ESP. Ug hangtod nga dili ko usab kapamatud-an sa sayantipikanhong pagtuon nga nasinati ko kaniadto ang ubang mga panghitabo sa akong kinabuhi karon, dili ako motuo nga aduna akoy ESP o usa ka reincarnation.

ANG paghinlo sa mibanaw nga itom nga lana dili sayon nga trabaho. Usa ka pananglitan niini ang Exxon Valdez oil spill sa Alaska niadtong 1989 nga hangtod karon migasto og sobra sa duha ka bilyong dolyar sa operasyon sa paghinlo sa kadagatan. Ug kining nahitabo nga oil spill sa kadagatan sa Isla sa Guimaras mogugol usab og dakong salapi, mahimong bilyon ka pesos ug mahimo usab nga moabot sa trilyon.

a higayon nga adunay oil spill, ang mga eksperto niining maong kalamidad segun sa websayt nga www.oilspill.com mogamit sa pipila ka paagi aron malimitahan ang idulot nga kadaot ug paghinlo sa mibanaw nga lana diin labing komun nga gamiton ang containment and recovery, dispersal, bio-remediation ug pagsunog.

Giingon nga ang kinaiyahan adunay kapasidad sa pag-atiman sa mibanaw nga lana sa natural nga proseso. Apil ning maong proseso ang solution emulsification ug photo-chemical oxidation apan kining maong mga proseso mogugol og taas nga panahon.
Ang containment and recovery maoy kasagaran nga unang paagi nga himoon sa pagsulay sa paghinlo human mibanaw ang lana. Ang taas, naglutaw nga plastik o rubber barriers nga gitawag og booms gibutang palibot sa naglutaw nga lana. Kining maong paagi, moakto nga koral aron pag-ali nga dili makaeskapo ang lana ug malikayan nga molanay pa padulong sa baybayon.

Kon makoral na, ang lana mahimo nang matangtang pinaagi sa daghang tipo sa skimmers. Ang vacuum skimmers moobra sa kalmadong tubig sa dagat ug gamiton sa pagsupsop sa lana paingon sa estakan nga tangke. Sa baloron nga tubig, ang floating disk ug rope skimmers mahimong paagion sa lana. Ang lana mopilit sa maong mga kahimanan ug ang lana mahimong matangtang unya. Ang mga materyal nga mosuhop sa lana sama sa layang dahon, dagami, kinaon sa gabas, balhibo sa manok, buhok sa tawo ug bunot sa lubi mahimong idugang sa naglutaw nga lana ug tangtangon kon mabasa na kini sa lana. Ang paggamit sa mga absorbent removal mahimong moobra sa paspas nga maglihok nga tubig apan kining maong paagi hinay ug gastoso.

Ang mga kemikal mahimo usab nga magamit aron pagbungkag sa naglatab nga lana ngadto sa minilyon ka gagmayng tibugol sa lana. Imbes nga tangtangon ang lana, ang dispersants ingon sa magpakatap sa epekto sa oil spill ngadto sa daghang ekosistema nga nagpahimo niini nga usa sa dili kaayo makatabang nga solusyon sa problema sa kaliyongan kalambigit sa oil spill.

Ang pagpadali sa biological degradation sa oil spill pinaagi sa pagdugang og microorganism kun bakterya nga mokaon sa lana ngadto sa apektadong dapit usa usab ka paagi sa paghinlo sa oil spill. Kining maong proseso labing moobra kon ang lana nadagsa na sa baybayon kaysa anaa pa naglutaw-lutaw sa lawod nga nasulayang epektibo human sa Exxon Valdez oil spill.

Sa laing bahin, ang pagsunog maoy nihit nga gamiton nga opsiyon alang sa paghinlo sa mibanaw nga lana kay sama sa dispersal magpakatag lang sa polyusyon imbes nga magtangtang gikan sa natural nga kalikopan.

Ang oil spill nga mahitabo duol sa baybayon kanunayng makaepekto sa daghang mga buhing organismo kaysa usa nga mahitabo sa dakong dagat. Kini tungod kay ang dagat nga duol sa baybayon maoy pinuy-anan sa daghang mga kinabuhi sa dagat kaysa dakong lawod. Hinuon, ang tanang oil spill aduna gayoy epekto sa mga organismo nga nanimuyo sa dagat, ug ang oil gikan sa dakong lawod mahimong madagsa ug makakontaminar sa lapyahan gatosan ka milya gikan sa tinubdan sa oil spill. Ang oil spill makadaot sa mga binuhat sa dagat pinaagi sa pagkahilo human makakonsumo og lana, pinaagi sa direktang kontak ug pinaagi sa pagguba sa ilang pinuy-anan ug kahinguhaan sa pagkaon.

Ang negatibong epekto sa pagkahigop og toksik lebel sa lana ingon sa dili kaayo masabtan alang sa daghang espisipikong mga organismo, ilabi na ang mga plankton ug mga organismo nga nanimuyo sa tugkaran sa dagat. Maoy daling masabtan ang epekto sa dagkong mga binuhat sa dagat sama sa dagkong mga isda ug mammal (pananglitan balyena). Ang mga isda makahigop og daghang lana pinaagi sa ilang hasang. Kon dili direktang makapatay kanila, makakunhod kini sa ilang abilidad sa pagsanay o moresulta sa pagkadeporma sa ilang mga liwat. Hinuon, ang labing daling maigo niining oil spill mao ang mga kinhason.

Ang pagkatundag sa M/T Solar I niadtong Agosto 11, 2006 maoy usa ka dakong kalamidad nga giatubang karon sa katawhan sa Isla sa Guimaras. Kay ang oil tanker nga nagdala og 2 ka milyon ka litro (sobra sa 500,000 ka galon) sa bunker fuel (bug-at nga residual petroleum oil nga gamiton isip panubil sa mga barko, industriya ug planta sa elektrisidad) diin gibanabana nga sobra sa 200,000 ka litro niini ang misudlot na sa gisudlang mga compartment, nakaapekto na sa sobra sa 26,000 ka lumulupyo sa Guimaras nga nagdepende sa pagpangisda, nakakontaminar na sa sobra sa 300 ka kilometro sa kabaybayonan ug 500 ka ektarya sa kabakhawan. Ug ang nahibiling bunker fuel nga atua pa sa compartment nagpahimo karon sa maong oil tanker nga usa ka dakong bomba nga gitanom ilawom sa dagat nga kon mobuto magdulot pag dugang kadaot sa kalikopan ug sa katawhan duol niini.

Ang mibanaw nga itom nga lana nga daw gihilam-os sa nawong sa dagat sa Isla sa Guimaras, naghulga sa tinubdan sa isda sa mga mananagat sa maong dapit. Ug karon, nagdulot og dakong kadaot gikan sa pisikal nga kontaminasyon sa mga ekipo sa pagpangisda, kontaminasyon sa pagkaon gikan sa dagat, ug kahinay sa ekonomiya gumikan sa pagkabalda sa aktibidad sa negosyo.

Bisan sa retrato lang, mitulo ang akong luha nga nagtan-aw sa duha ka mananagat nga milusad ug namugsay sa naglatab nga dagat. Kon unsa man ang mga kasakit nga ilang giluom sa dughan, ingon sa ako usab nga nasinati karon. Kay ang dagat nga maoy tinubdan sa ilang panginabuhi mao usab ang tinubdan sa panginabuhi sa among pamilya.
Ngilngig hunahunaon. Ang inanay nga pagpatay sa tinubdan sa ilang panginabuhi sama ra usab nga gihinay-hinayan pagpatay ang ilang kaugalingon.

Dili tiaw ang giatubang nga problema karon sa mga naapektohang komunidad ilabi na ang mga mananagat sa Isla sa Guimaras nga gibanabanang mawad-ag 3-5 ka milyon ka pesos matag adlaw nga dili na makapanagat. Wala pay labot niini ang resulta sa panglawas sa mga lumulupyo sa maong dapit. Ang isda maoy nag-unang pagkaon nga tinubdan sa protina alang sa mga komunidad nga anaa sa kabaybayonan, ug ang hinlo nga isda mahinungdanon kaayo alang sa himsog nilang panglawas.

Ang bunker fuel adunay toksikong kahimoan nga makaingon sa mga sakit-sakit sa panit sa higayon nga makatapot sa lawas ug ang padayong pagkahanggap sa tawo sa inalisngaw gikan sa mibanaw nga lana mahimong makaali sa baga ug sa agianan sa hangin.

"Oil by nature contains, polyaromatic hydrocarbons, they are persistent, they remain in the environment for sometime. It could kill planktons, fish larvae, reefs," matod ni Von Hernandez, ang Southeast Asia campaign director alang sa Greenpeace.

Sa kinatibuk-an, bisan unsa nga tinubdan, ang oil spill adunay idulot nga kadaot sa kaliyongan. Kay kining oil spill adunay epekto dili lang sa kalikopan, sa mga binuhat nga nanagpuyo niini. Ang hangin ug ang sulog sa dagat makadala sa polyusyon ngadto sa liboan ka kilometro gikan sa tinubdan sa oil spill.

Duna man untay namugna nga trabaho sa pagpasiugda sa Petron sa pag-hire og 800 ka lumulupyo sa Nueva Valencia alang sa "cash for work" scheme nga suweldoan og P300 matag adlaw sa pagpanghinlo sa mibanaw nga lana nga nadagsa na sa mamala ginamit ang lokal nga mga kahimanan, ug ang mga hinabang salapi ug uban pa dili makatugbang sa bili sa dakong kadaot nga gidulot sa oil spill sa panginabuhi sa mga lumulupyo, sa panglawas ug sa kabalisa nga sa matag karon ug unya mohadla sa ilang panumdoman nga daw usa ka daman.

DILI mabuhi ang tawo kon wala siyay estomago tungod kay kini usa ka mahinungdanong kabahin sa iyang lawas. Apan dili kini usa ka galingan sa pagkaon sahi sa gipatuo sa katigulangan kondili usa ka sistema sa panunaw sa tawo. Kini ang mag-obra isip nag-unang bahin sa sistema sa panunaw nga maoy responsable sa pagtunaw sa gikaon nga mga pagkaon.

Ang estomago nga pormang bag ug sama sa liso sa batong, anaa mahimutang ubos sa atay, ibabaw sa small intestine (gamayng tinai) ug large intestine (dakong tinai) ug ubos sa esophagus. Sa kasarangang estomago sa mga hamtong, masudlan kinig mga tulo ka litro sa likido. Ug kini gilangkob sa nagkadaiyang layer nga nag-apil sa serosa, ang anaa sa gawas nga bahin nga moakto nga tabon sa ubang mga layer; ang duha ka layer sa masel nga maoy tunga-tunga nga layer nga magtulod sa pagkaon gikan sa estomago paingon ngadto sa gamayng tinai; ug ang mucosa, ang kinailawman nga bahin nga gimugna sa espesyal nga mga selyula nga nag-apil sa parietal cells, g-cell ug epithelial cells.

Kining parietal cells magmugna og hydrochloric acid, usa ka isog nga asido nga motabang sa pagtunaw sa pagkaon. Konsentrado kaayo kining asido sa atong estomago kay kon ipatulo sa usa ka pirasong kahoy, kutkoton dayon niini ang kahoy.

Sa laing bahin, kining g-cells magmugna og gastrin, usa ka hormon nga magpahigayon sa produksiyon sa hydrochloric acid pinaagi sa parietal cells.

Samtang kining epithelial cells manalipod sa estomago kay kini magmugna og magpagawas og solusyon nga abunda sa bicarbonate nga motabon sa mucosa. Ang bicarbonate maoy mag-neutralize sa asido nga ipagawas sa parietal cells, ug magmugna og tubig sa maong proseso. Sa padayon nga suplay sa bicarbonate, ang estomago makapanalipod sa iyang kaugalingon gikan sa autodigestion kun sitwasyon nga magpagawas og daghang asido ang parietal cells apan walay pagkaon nga tunawon.

Sa ubang mga tawo, gumikan sa dili balanse nga suplay sa dugo ngadto sa estomago, o sa sobrang produksiyon sa asido, ang sistema sa depensa sa estomago dili na makaobra sa angay niining trabaho mao nga ang tagtungod makasinati og gastric ulcer, usa ka samad sa estomago nga makaingon sa grabeng kasakit ug pagdugo sa apektadong bahin sa bungbong sa estomago.

Kon mokaon kitag tinapay, karne ug utan, dili kini ang mga porma nga magamit sa lawas aron makaobra sa iyang mga gimbuhaton. Ang atong gikaon ug giinom angayng tunawon ngadto sa gagmayng mga molekyul sa nutrina usa masuhop ug masagol sa dugo ug madala ngadto sa mga selyula sa lawas. Ang pagtunaw mao lay proseso sa pagkaon ug ilimnon ngadto sa gagmayng parte aron ang lawas makagamit ug makatukod og himsog nga mga selyula ug maghatag og enerhiya. Dinhi dakog papel nga gidala ang himsog nga estomago.

Sa mga gimbuhaton sa estomago, tulo ka mekanikal nga trabaho ang labing mahinungdanon. Una, ang estomago kinahanglang magtipig sa natulon nga pagkaon ug likido. Kini nagkinahanglan sa mga masel sa itaas nga bahin sa estomago nga magrelaks ug dawaton ang daghang natulon nga mga materyal. Ikaduha, ang estomago kinahanglang maghalo sa pagkaon, likido ug digestive juice nga namugna niini. Ang ubos nga bahin sa estomago mosahog niining mga materyales pinaagi sa aksiyon sa masel niini. Ug ang ikatulo, ang estomago kinahanglang maghinay-hinay og tulod natunaw nga pagkaon paingon sa gamayng tinai.

Apan dunay mga paktor nga makaapekto sa gimbuhaton sa estomago sa pagtulod sa natunaw nga pagkaon paingon sa gamayng tinai. Nag-apil niini ang kinaiya sa pagkaon ilabi na ang tambok ug protina nga sulod niini, ug ang estado sa aksiyon sa masel sa pagtulod sa pagkaon ug ang sunod nga organo nga maoy modawat sa natunaw nga pagkaon sa estomago.

SAMA sa utok, kasingkasing, amimislon ug atay, mahinungdanon usab nga organo sa tawo ang baga. Anaa kini mahimutang dapit sa dughan nga gipalibotan sa gusok. Ginama kini sa humok ug mainat nga mga tisyu nga modako ug mogamay samtang nagginhawa ang tawo. Ug ang dako niining trabaho mao ang pagkuha og oksihena gikan sa gawas nga gikinahanglan sa lawas aron mapagawas usab ang carbon dioxide nga namugna sa mga selyula.

Sa pagkahanggap og oksihena, miagi man sa ilong ug baba, kini moagi sa epiglottis (usa ka nipis nga tisyu nga mosira aron ang pagkaon nga gitulon dili makasulod sa agianan sa hangin). Molahos kini sa trachea (pormag tubo nga nagkonektar sa baba pinaagi sa bronchi kun windpipe) ngadto na sa vocal chords sa larynx (voice box diin nahimutang ang vocal chords) hangtod nga moabot sa bronchi (mga sanga sa trachea nga mihatay gikan sa trachea ngadto sa baga). Gikan sa bronchi, ang hangin moagi sa matag baga ug ngadto sa nagkasigpit ug nagkasigpit nga bronchioles hangtod nga moabot sa alveoli (mga gagmay, nigpis nga paril sa bulsa-bulsa sa hangin sa tumoy sa sanga sa bronchiole).

Unsay mahitabo kon ang hangin makasulod na sa baga? Sa matag bulsa-bulsa sa hangin, taas ang konsentrasyon sa oksihena mao nga kini moagi o molingkawas paingon sa alveolar membrane ngadto sa pulmonary capillary (gamayng ugat nga nagpalibot sa matag alveolus). Sa sinugdan sa pulmonary capillary, ang hemoglobin sa red blood cells adunay mikuyog nga daghang carbon dioxide ug diyotayng oksihena. Ang oksihena nga makasulod dinhi, motakgos sa hemoglobin ug mabuhian ang carbon dioxide. Ang carbon dioxide buhian usab gikan sa sodium carbonate nga natunaw sa dugo sa pulmonary capillary. Taas ang konsentrasyon sa carbon dioxide sa pulmonary capillary, mao nga ang carbon dioxide mobiya sa dugo ug moagi ibabaw sa alveolar membrane ngadto sa air sac. Kining pagbinayloay sa carbon dioxide ug oksihena mahitabo nga paspas (pipila ka pitik sa segundo). Mobiya lang ang carbon dioxide sa alveolus kon mo-exhale ug ang dugo nga abunda na sa oksihena mobalik sa kasingkasing. Mao nga dakong tumong sa pagginhawa ang pagmentinar sa taas nga konsentrasyon sa oksihena ug gamayng konsentrasyon sa carbon dioxide sa alveoli.

Daghang mga kondisyon nga makaapekto sa husto nga pag-obra sa atong baga nga nabahin sa duha: kadtong naglisod sa pagginhawa ug kadtong nakadaot sa baga nga nakadaot usab sa abilidad sa pakigbinayloay sa carbon dioxide ngadto sa oksihena. Pipila sa mga kondisyon nga makaapektar mao ang asthma, diin ang bronchioles mapuga, magpakunhod sa gidak-on sa agianan sa hangin nga makaputol sa pag-agi sa hangin ug makadobleg trabaho sa mga masel sa pagginhawa; emphysema, diin ang baga mahimong manghugot ug mahimong dili daling mainat nga makadugang sa trabaho sa mga masel sa pagginhawa; bronchitis, paghubag ug paggamay sa agianan sa hangin nga magpadoble sa trabaho sa masel sa pagginhawa; ug ang apnea, paghinay sa pagginhawa o paghunong ubos sa nagkadaiyang kondisyon. Dugang niini ang mga sakit sama sa TB ug kanser sa baga, pulmonary edema, pagkahanggap og aso ug carbon monoxide poisoning nga makaapektar o makapugong sa pagbinayloay sa hangin.

Busa angayng ampingan ang baga gikan sa mga makadaot niini aron magpabilin kining lig-on ug makaobra sa husto sa pakigbinayloay sa carbon dioxide ug oksihena aron madugtongan ang lanot sa kinabuhi.

We will only know the worth of water when the well is dry.
— Benjamin Franklin

SA tibuok kalibotan, ang tubig maoy labing mahinungdanon sa tanang mga likido. Bililhon kini labaw pa sa mahalong mga butang. Sa usa ka bulan nga walay pagkaon, ang tawo mahimong mabuhi apan mahimong mamatay kon walay tubig. Ingon niini kamahinungdanon ang tubig. Ang inadlawg kinabuhi nagpasig-uyon sa tubig ug nahulma niini. Kon wala ang tubig, imposible ang kalungtaran sa kinabuhi sa tawo.

Kining tinubdan sa kinabuhi naglangkob sa tulo sa upat ka bahin sa lawas sa tawo ug duha sa tulo ka bahin sa nawong sa Kalibotan. Kini ang tinuod nga esensiya sa kinabuhi. Ang pagkawala niini bisan tulo lang ka posento sa kinatibuk-ang tubig sa lawas moresulta sa pagkaluya, ug sa 10 porsento nga mawala makaingon sa seryosong hulga sa kinabuhi.

Depende sa klima, kinaiya sa pagkaon ug lawas, ang tawo kinahanglang moinom og mga walo ka baso matag adlaw. Apan kuydaw! Hinlo ba ang giinom nga tubig? Kini ang dakong pangutana nga gibalewala sa uban.

Sa kanhiay giilang sagrado ang tubig. Kini ang kasingkasing sa daghang mga relihiyon nga gigamit sa nagkadaiyang mga okasyon ug seremonyas. Apan sa mga dekada nga nanglabay, dili na kini usa ka elemento nga gihangop ug giprotektahan, kondili usa ka produkto nga gipasagdan.

Minilyon ka mga tawo karon libot sa kalibotan ang nag-atubang sa kakulang sa hinlo ug mainom nga tubig. Minilyon ang nangamatay nga kabataan matag tuig gumikan sa mga sakit nga dala sa hugaw nga tubig.

Dunay mga dapit sa kalibotan nga abunda sa tubig ug duna usay nag-uga lang, depende sa mga lugar nga gipuy-an. Sa among lungsod sa Garcia-Hernandez, ilabi na sa sentro, dili namo problema ang kahinguhaan og tubig nga mainom tungod kay kusog ang bul-og sa tubod sa Maambong nga nahimutang sa ibabawng bahin sa Barangay Calma. Apan sa ubang dapit nga wala kahinguhaang tubod sa tubig bisan sa poso, sama sa mga kabos nga nasod sa Aprika, bililhong kaayo ang tubig labaw pa sa brilyante ug bulawan.

Duna man ganiy magsalig sa ulan isip ilimnong tubig ug gamit sa paghikay sa pagkaon. Nakasulay na ko niinig inom niadtong milangyaw ko sa San Francisco, Agusan del Sur. Enero 1999 kadto nga gidala ako ni Manang Goria, inahan sa akong maninoy, didto sa Kauswagan aron maglampas sa ilang yuta. Wala makatutol ang akong galamhan sa pag-inom sa tubig ulan nga midagayday sa punoan sa lubi ug gisawod sa kontener nga dunay salaan. Hinuon, ang tubig nga among makuha sa kontener amo unang initon usa imnon. Apan unsa na lang kon wala usay ulan?

Nahinumdom ko sa gisugid sa akong Lolo Enrique, nga panahon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, diha kunoy mga tawo nga miinom og ihi sa kabaw. Kon tinuod man ugaling kadto, nagtuo kong nagsakit ang tiyan sa maong mga tawo. Tiaw bay ihi sa kabaw? Kahugaw niadto! Apan sa tawong giuhaw ug walay laing kapaingnan nga matubag ang panginahanglan sa iyang kauhaw, dili kini imposible.

Niadtong bata pa ko, kon mangahoy kos wawog, maoy tighupay sa akong kauhaw ang tubig sa sapa nga hinlo, tam-is ug tanlas tagamtamon. Maglasnit lang kog dahon sa saging ug pormahong imbudo aron dunay ikasawod sa nagdagayday nga tubig sa dakong bato. Apan karon wala nay tubig ang maong dapit sa sapa. Nahimo nang tunaan sa kabaw. Hinuon sa ubang mga sapa aduna pay tubig apan dili na mainom sa tawo. Labihan na ka kontaminado: sa mga kemikal, sa mga hugaw sa panimalay, sa tawo, sa hayop ug uban pa. Sa padayong pagdaghan sa tawo nga namuyo sa ibabawng bahin sa lungsod, labi pa unya kining makontaminado.

Ang hinlo, ug padayong suplay sa mainom nga tubig mahinungdanon sa matag komunidad. Ang katawhan sa dagkong mga siyudad kasagaran moinom og tubig gikan sa tinubdan nga gikan sa mga laguna, suba ug reservoir. Usahay ang mga tinubdan haduol sa komunidad. Ug usahay usab, ang suplay sa mainom nga tubig makuha gikan sa tinubdan nga gatosan ka milya ang gilay-on.

Kon maghunahuna ka diin gikan ang tubig nga imong giinom, mahinungdanon nga ikonsiderer dili lang ang bahin sa suba o laguna nga imong makita, apan apil na ang kinatibuk-ang watershed. Kini ang dapit diin maggikan ang tubig nga modagayday paingon sa suba, laguna o reservoir. Sa mga hilit nga lugar, ang katawhan, makakuhag suplay sa tubig sa ilawom sa yuta pinaagi sa paggamit og bomba kun poso aron masuyop ang tubig paingon sa ibabaw. Apan kasagaran usab, hangin ang makuha.

Dako ang nag-atang nga hagit sa tawo aron mapadayon ang suplay sa luwas ug mainom nga tubig pinaagi sa aktibong pagpapel sa pagpanalipod sa tinubdan sa mainom nga tubig. Dunay daghang mga paagi nga ang usa ka tawo moapil ning maong kawsa. Ang ubang tawo mahimong motabang sa paghinlo sa watershed nga maoy tinubdan sa tubig sa komunidad. Sa laing bahin usab, ang ubang mahimong moapil sa pagpanalipod nga aktibidad aron malikayan ang kontaminasyon sa tinubdang tubig ilawom sa yuta nga naghatag og tubig sa komunidad. Wala kiniy gipihig. Ang tanan mahimong makaapil ug mohimo sa ilang bahin aron makonserbar ang ilimnong tubig ug mapahiluna sa husto ang mga kemikal sa panimalay.

Kon mapanalipdan ug makonserbar ang hinlo nga tubig nga sarang makasuportar sa padayong nagkadako nga populasyon, dakog purohan nga magmalungtaron ang kinabuhi sa tawo paglabay sa katuigan. Busa ampingan ug dili usik-usikan ang tubig alang sa katunyahan sa atong henerasyon ug sa mosunod pang henerasyon. Kay akong napanglantawan nga dili imposible nga moabot ang panahon nga mahisama kita kang Kevin Costner sa pelikulang “Waterworld” diin maoy iyang giinom ang ihi nga iyang gisawod sa usa ka purifier.

SULOD sa imong lawas anaa ang kahibudngang mekanismo nga nagproteksiyon kanimo. Kini ang gitawag og immune system. Gidesinyo kini aron magdepensa batok sa minilyon nga mga bakterya, mikrobyo, bayrus, toksin ug parasitiko nga gustong moatake sa lawas.

Motrabaho ang immune system 24 oras matag adlaw sa walay paghunong sa liboan ka nagkalainlaing mga paagi, apan molihok kini nga dili mahibaw-an.

Kon masamdan ka, daghang mga bakterya ug bayrus ang mosulod sa imong lawas. Ang immune system motubag niini og puohon ang mga nanulong samtang gipaalim ang panit sa kaugalingon ug mahakloban ang samad. Hinuon, dunay mga higayon nga dili kini makasanong sa iyang papel busa ang samad maimpeksiyon.

Kon ang lamok mopaak, mamula ug mangatol ang miburot nga pinaakan sa imong panit. Kini ang makita nga timailhan sa pag-obra sa imong immune system.

Matag adlaw mohanggap ikaw og liboan ka mga kagaw (bakterya ug bayrus nga nag-utaw-utaw sa hangin. Ang immune system mobatok niini nga walay problema. Apan usahay usab makalusot sila sa immune system mao nga usahay sip-onon ka, ug ang grabe ang flu. Kini ang mga timailhan nga ang immune system napakyas sa pagpugong sa mga kagaw.

Matag adlaw mokaon ikaw og liboan ka mga kagaw, apan kasagaran usab niini mamatay sa laway o sa asido sa estomago. Apan usahay usab makalingkawas kini og makaingon sa pagkahilo sa pagkaon diin ang komun nga sintomas mao ang pagsuka ug pag-igit kun pagbasa sa hugaw.

Dakong trabaho sa immune system ang pagpanalipod sa lawas gikan sa impeksiyon sa mga virus ug bakterya nga labing komun nga makaingon sa mga balatian sama sa sip-on, influenza, measles, mumps, malarya, AIDS ug uban pa.

Tulo ka paagi nga manalipod ang immune system. Una, magmugna kini og ali nga magpugong sa mga bakterya ug bayrus sa pagsulod sa lawas. Ikaduha, kon ang bakterya makasulod sa lawas, ang immune system mosulay sa pagtiktik niini aron mahinginlan sa dili pa niini himoong pinuy-anan ang lawas ug mosanay. Ikatulo, kon ang bakterya ug bayrus makapasanay ug magsugod na sa pagpanghasi, ang immune system andam na nga mohingilin niini. Dugang usab nga mahinungdanong papel sa immune system ang pagdetek sa sayong ang-ang sa kanser ug puhagon kini sa dali nga panahon.

Labing dayag nga bahin sa immune system mao ang makita. Usa na niini ang panit nga moaktong nag-unang utlanan tali sa kagaw ug imong lawas. Apil na niini ang ilong, baba ug mata nga maoy daling makita nga entry point sa mga kagaw. Ang unsang mga bakterya nga gustong makasulod sa lawas moagi niining mga depensa sa lawas. Ang dili mapatay sa ipagawas nga antibacterial sa panit, luha, enzyme (lysozyme) sa mucus sa ilong ug laway, makasulod sa lawas. Apan kon makasulod man, makigharong na usab sila sa dagkong mga kalangkoban sa immune system sama sa thymus (anaa naglublob sa dughan, tunga sa breast bone ug kasingkasing nga maoy responsable sa pagmugna og T-cells), spleen (mosala sa dugo nga magpangita sa langyaw nga mga selyula ug daan nga red blood cells nga nagkinahanglan nga alisdan), lymph system (nag-apil sa likido nga naglangkob sa dugo minus ang pula ug puti nga mga selyula), bone marrow (magmugna og bag-ong mga selyula sa dugo, puti man ug pula), white blood cells, antibodies (minugna sa white blood cells), complement system (mga protina), ug mga hormones.

Niining tanan, ang white blood cells maoy labing mahinungdanong kabahin sa immune system. Kini ang kinatibuk-ang koleksiyon sa nagkadaiyang mga selyula nga nagkahiusa sa paglihok aron pagpukan sa mga bakterya ug bayrus. Kini ang gigamit nga basehanan sa pagsukod sa kahimsog sa immune system sa tawo pinaagi sa pag-ihap sa nagkadaiyang tipo sa white blood cells sa sampol sa dugo diin ang normal adunay mga 4,000 ngadto 11,000 ka mga selyula matag microliter sa dugo.

Dunay mga sakit nga kon kausa makakuha ka, dili ka na makakuha pa niini sa laing higayon. Pananglitan niini ang hangga ug dap. Ang mahitabo ning mga sakita nga kon makasulod na sa lawas ug magsugod sa pagsanay, ang immune system usab makigbatok niini aron puhagon sila. Adunay B cells ang lawas nga makatumbok sa bayrus ug makamugna og antibodies nga haom batok sa kontra.

Ang mga bakuna usa ka huyang nga porma sa sakit. Kini mahimong gipatay nga porma sa sakit o huyang nga tipo sa bayrus. Sa higayon nga anaa na kini sa sulod sa lawas, ang immune system magpahigayon og samang depensa, apan kay ang sakit lahi o huyang mahimong makakuha kag pipila ka sintomas ug wala sa maong sakit. Ug kon ang tinuod nga sakit moatake na sa lawas, ang lawas dali ra kaayong makapuhag niini. Kini ang kasagarangang isulti sa katigulangan nga immune na kanang bataa sa sakit.

Ang AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) usa ka dakong problema tungod kay ang bayrus aktuwal nga moatake sa mga selyula sa immune system. Kon diyotay na lang ang Helper T cells, ang immune system magkolaps ug ang biktima mamatay sa ubang mga impeksiyon nga dili normal nga madala sa immune system.

Usahay ang immune system dili makaobra sa kaugalingon nga igong makapugong sa pagsanay sa mga bakterya, o ang bakterya daling nakamugna og toksin nga makaingon sa permanenteng kadaot usa kini makapuhag sa mga bakterya. Ning maong kaso, gikinahanglan na ang panabang sa antibayotik aron diretsong mapatay ang mga bakterya.

Apan dili usab kalikayan nga ang immune system makahimo og sayop. Usa ka tipo sa sayop mao ang autoimmunity diin ang immune system moatake sa kaugalingon nga lawas sa samang paagi nga moatake sa kagaw. Ang diyabetes sa kabataan ug rheumatoids arthritis duha lang sa nailhang sakit gumikan niining pagkasayop.

Ang alergy usa usab ka laing porma sa sayop sa immune system. Sa laing mga rason nga ang tawo adunay alery, ang immune system hugot nga moreak sa pagkaon, buhok sa mga hayop ug uban pa nga makaingon sa pagpangluha sa mga mata, pagpanghatsing ug pagpamula sa panit nga katol kaayo.

Dugang niini nga pananglitan mao ang epekto sa immune system sa mga tisyu nga gi-transplant. Kon ang langyaw nga tisyu gibutang sulod sa imong lawas, ang mga selyula niini wala magbaton sa samang kailhanan sa selyula sa imoha. Mao nga ang imong immune system moatake sa mga tisyu sa organo nga gi-transplant.

Apan bisan pa sa mahimong kasaypanan sa immune system, dako kinig papel sa padayong pagpakabuhi sa tawo. Kay kon mamatay ang tawo, ang immune system niini (apil na ang uban pa) mohunong sa pag-obra. Pipila ka oras human mapalong ang tanang mga sistema sa lawas, ang lawas atakehon sa mga bakterya, mikrobyo, parasitiko, ubp.

Kining mga kaaway dili makasulod sa lawas kon magaobra pa ang immune system, apan sa higayon nga mohunong maablihan ang dakong ganghaan. Ug molungtad lang og pipila ka semana ang pagmaniobra sa mga organismo aron makompleto ang pagbungkag sa lawas ug dad-on bisan asa hangtod nga bukog na ang mahibilin.

Tataw kaayo nga ang immune system maoy naglihok aron ang tanan dili mabungkag samtang buhi pa ang tawo.

ANG panud-ong sa sakit nga diyabetes dili maayo. Dinhi sa Asya, ilabi na sa Pilipinas, kusog nga misaka ang kaso sa mga naig-an sa diyabetes. Sa atong nasod lang daan, pananglitan, ang lokal nga estadistika nagbanabana nga mosobra na sa 4 ka milyon ang mga diyabitiko, diin sobra sa 3 ka milyon ang wala masayod nga aduna sila niini. Sa 1 ka milyon nga mga Pilipino nga nasayod nga gilaygay sila ning maong sakit, mga 200 ka libo lang ang nagpaubos sa inantigong pagtambal.

Usa kini ka makahisagmuyo nga estado alang kanato. Apan kining diyabetes mahimo pang mapugngan aron dili makalaygay sa kadaghanan sa mga Pilipino ug makakalas og minilyon ka kinabuhi sa mosunod nga katuigan. Aniay 50 ka praktikal nga mga paagi nga makatabang aron malikayan nga maig-an sa diyabetes. Basaha!

1. Mokaon lang og mga tulo ka onsa sa karne, manok ug isda sa usa ka dulot (sama sa gidak-on sa usa ka set nga baraha).

2. Himoa nga ang usa ka dulot nga diyotayng pagkaon ingon sa daghan pinaagi sa pagsukad niini sa gamayng plato.

3. Sulayan nga dili makaon og esnaks samtang nagluto o naghinlo sa kosina.

4. Sulayan nga mokaon og nutrisyonal nga pagkaon o esnaks sa regular nga oras.

5. Seguroon nga mokaon og pamahaw matag adlaw.

6. Mogamit og diyotay sa gipreserbar nga mga karne. Aduna kiniy taas nga sodyum.

7. Mokonsumo sa mga pagkaon nga daghag lanot kun fiber.

8. Makig-angay sa kan-onong panghimagas ngadto sa mga higala, sa pamilya o di ba sa kauban sa trabaho.

9. Sulayan ang gibarbekyo nga manok imbes nga cheeseburger.

10. Hulipan og salad ang French fries.

11. Mahimong maghaon og daghang vegetable salad, unya bahinon kini ngadto sa mga higala o kauban sa pamilya.

12. Sulayan ang pagpirito o pagluto sa mga sud-an nga diyotay ang butter o manteka.

13. Moinom og usa ka basong tubig o unsa pa diha nga ilimnong walay kalori 10 ka minutos usa mokaon.

14. Imbes nga motan-aw og TV, maminaw sa musika samtang nagkaon.

15. Maghinay sa pagkaon. Ang estomago mogugol og 20 minutos sa pagpadala og signal ngadto sa utok nga ikaw nabusog na.

16. Mogamit og kutsarita, salad forks o mga kagamitan nga alang sa bata kay kini makatabang kanimo sa paghinay sa pagkaon og diyotay lang ang makaon.

17. Kibhangan ang kasagaran nga gidaghanon sa pagakan-on ug mokaon sa tukmang oras apan ginagmay.

18. Ipakita sa imong mga anak ang sayaw nga imong kinaham niadtong sama ka pa niya og edad.

19. Ipatugtog ang musika og makig-jamming sa mga anak samtang naglihok sa mga buluhaton sa panimalay.

20. Dili mokaon og sitserya kun junk food samtang nagtan-aw og TV.

21. Personal nga ihatod ang imong mensahe ngadto sa kauban sa trabaho imbes nga ipadala sa e-mail.

22. Gamiton ang hagdanan sa pagsaka ngadto sa imong trabahoan.

23. Kibhangan ang kanunayng paggamit sa telepono sa pagtawag sa mga higala.

24. Mouban sa mga higala nga regular nga magbaklay paingon sa trabahoan o mag-jogging.

25. Iparking ang imong sakyanan sa halayo sa paboritong tindahan ug mall.

26. Manaog gikan sa bus bisan halayo pa sa kanaoganan ug unya maglakaw na lang paingon sa balay o trabahoan kaduha matag semana.

27. Manghulam og exercise video gikan sa tindahan o sa basahonan kun library.

28. Sulayan nga mopalit og preskong prutas o utanon matag higayon nga mag-shopping sa groseri.

29. Dili mag-shopping kon walay sulod ang tiyan ug maghimo og listahan usa mopaingon sa groseri.

30. Basahon ang mga label sa mga pagkaon. Pilion ang mga pagkaon nga ubos ang tambok, saturated fat, kalori ug asin.

31. Maghinay-hinay panahon sa esnak. Ang pagkaon og usa ka bolsita sa low-fat popcorn mogugol og hataas nga oras kaysa pagkaon og usa ka hiwa nga keyk.

32. Panitan ug kan-on ang orange imbes nga moinom og orange juice.

33. Ang macaroni ug low-fat cheese mahimong usa ka lamian nga pagkaon. Idulot kini uban ang paboritong vegetable dish ug salad.

34. Pilion ang veggie toppings sama sa spinach, broccoli ug peppers alang sa imong pizza.

35. Sulayan ang nagkalainlain apan lamiang resipe alang sa pagluto og karne, manok ug isda.

36. Motomar og mga suplementong bitamina ilabi na kon dili balanse ang nutrina sa gikonsumo nga mga pagkaon.

37. Imbes nga asin, magluto nga adunay nagkadaiyang pangsahog.

38. Moinom og tsa’s nga paliya.

39. Atimanon ang kaugalingon nga dili mosobra sa ideyal nga timbang ug mahayblad.

40. Seguroon nga ang gikonsumong esnak nutrisyonal.

41. Makighinabi samtang nagkaon og prutas uban sa pamilya ug kahigalaan.

42. Pagdala og botelya sa tubig nga imong magustoan ug moinom og tubig gikan niini sa matag higayon nga imong gikinahanglan.
43. Sulayan ang pagtipig og talaan sa unsa may gikaon sa usa ka semana. Makatabang kini nga imong mabantayan kon misobra ka na sa naandan nga pagakan-on o mikaon sa mga pagkaon nga taas og tambok o kalori.

44. Pagpahiling sa doktor matag karon ug unya aron masuta o mamonitor ang lebel sa asukal sa dugo ug aron usab mahibaw-an kon anaa na ba ikaw sa risgo nga maig-an sa diyabetes o aduna na niini.

45. Mosulay og bag-ong aktibidad o pagkaon kausa sa usa ka semana.

46. Sulayan ang halawom nga pagginhawa, hinay-hinay nga paglakaw o magrelaks ug maglingaw-lingaw pinaagi sa pagpaminaw sa imong paboritong R&, jazz, soul o mellow music.

47. Hatagan og panahon ang kaugalingon nga magbasa og maayong mga libro, hataas nga panahon sa pagkaligo o meditasyon.

48. Dili mokaon tungod ka na-boring o adunay prustrasyon, ilabi na kon wala kutasi.

49. Hatagag bili ang kahimsog sa panglawas isip labing mahal nga gasa gikan sa Ginoo. Hinumdoman nga kinahanglan kitang mokaon aron mabuhi ug makaangkon og maayong panglawas.

50. Dili mosawom sa lebel nga ingon sa wala nay pagkaon ugma o morag mahutdan og pagkaon mao nga mag-inulit sa pagkaon.

Dugang niining 50 ka mga praktikal nga paagi, sa ngadto-ngadto, makaplagan usab nimo ang ubang mga paagi aron mapugngan ang type 2 diabetes ilabi na kon duna kay commonsense, determinasyon, nutrisyonal nga mga pagkaon ug pisikal nga aktibidad.